Алтайдын Чолмоны

«Лазарьды биске кудай берген»

28.12.2023

Быјыл республика калыгыстыҥ сӱӱген уулы, поэт ле бичиичи Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгын элбеде темдектеген.
Газедистиҥ 2023 јылда чыккан калганчы номеринде Лазарь Кокышевтиҥ бойыныҥ ӧйинде элбеде јарлу, је јӱк божогон кийнинде, чыкканынаҥ ала 60 јылдыгына учурлалып, 1993 јылда чыккан «Поэттиҥ кӱлӱмјизи» деген јуунтыда кепке базылган кокыр бичимелин јарлайдыс.
«Мадам Мендошеваныҥ салоны» алтайлап ла орустап бичилген болгон ло олор бой-бойынаҥ эмеш аҥыланып јат. Бу ойында адалган алтай улустаҥ бӱгӱн эки ле кижи эзен – Тамара Николаевна Мендошева ла Нина Игнатьевна Шатинова. Бу бичимел олордыҥ эске алыныштарына, бу учурал керегинде мынаҥ озо ӧскӧ дӧ улустаҥ уккан куучындарга тайанып бичилген.

Ол ӱйе – башка улус болгон: јайым ла јараш, омок ло јалтанбас, балдардый баштак ла каргандардый ойгор…

Бодозогор, «Мендошеваныҥ салонындый» бичимел эмдиги ӧйдӧ бичилип таркаган болзо, оныҥ бажында кандый чуган-табыш чыгар, кериш-уруш болор, канчазы јаргылажып јӱгӱрер, истежӱ-ӧштӧжӱ болор эди. Эмдиги улус кезикте айтпаган сӧскӧ дӧ, сананбаган санаага да озолодо јарбынып калат. Олор дезе: «ичис арай јыртылбай каткырганыс», «Лазарьга сен мында нени тӧгӱндеп бичигеҥ деп чурап барарыста, ол – сыр каткыда, сӱӱнип турганын айдар да эмес», «кичинек калабыс чек кӱӱлеп турган – бис чек «геройлор», кычырбаган, бисти билбес улус јок ошкош…»

«Мендошеваныҥ салоны» чын болгон бо, јок по, бу бичимел качан бичилген, оны улус канайда кӧргӧн деген сурактардаҥ тӱӱкибистиҥ сӱрекей јилбилӱ ӧйи чыгып келген.

1968 јыл. Горно-Алтайскка Москвада ла орооныстыҥ ӧскӧ дӧ калаларында бийик ӱредӱ алып, кӧп јиит улус келген. Олордыҥ тоозында МГУ-ныҥ тӱӱки факультедин ӱренип божоткон Нина Шатинова, Москвада культураныҥ институдында башка-башка специальностьторго ӱренген Татьяна Тайпина, Тамара Мендошева, Луиза Торбогошева, Карагыс Ялбакова, Москваныҥ полиграфический институдында ӱренген Елизавета Манышева, Москваныҥ автодорожный институдында ӱренген Караҥ Кошев, Новосибирскте архитектурно-строительный институтта ӱренген Јажый Тогочоева ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Олор, анайда ок Горно-Алтайсктагы пединститутты да ӱренип божоткон кӧп јиит специалисттер јадар јери јок шыралаган: калада кожо јаткадый тӧрӧӧндӧрлӱ улус јокко јуук. Оныҥ учун кем кайда, нени табар – келишкенче удурумга јадар јер таап, ас-мас акчазын ого тӧлӧп, шыралап јӱрген.

– Мен Гардинканыҥ јанында бир келинниҥ туразында јаткам – деп, Тамара Мендошева куучындаган. – Бир кӱн ол «кызым ӧбӧгӧниле айрылышкан, тураны тургуза јайымдагар» деген. Мында јатканым эки ле ай болгон. Орой кӱс. «Кышкыда бисти чыгара таштаар јаҥыгар јок, бис табыштанбай јадыс, айыл – ару-чек…» деп удурлажып та турзабыс, кайда баратан, јадар јер бедиреер керек.

Ол ӧйдӧ областьтыҥ культура бӧлӱгин Фридрих Леонидович Таушканов башкарган. Ого бардым. Оноҥ Карагыс Ялбаковага ла меге пединституттыҥ јанында турган озогы агаш турадаҥ 12 кв. м кып бергендер. Ондо эки орын, кичинек стол ло печке – ӧскӧ неме тургузар јер јок.

«Ӧрӧ турган јаҥдарга бичиир керек. Кыймыктанбазабыс, бисти кем де кӧрбӧс. Мынайда ла отурып, карып каларыс» – мындый куучынды Нина Шатинова баштаган. Бисти сӧстӧӧри де јок, ончобыс јӧп болгоныс, јаҥыс кемге канайда баштанарын билбей турганыс…

Культураныҥ јиит специалисттериниҥ јуулыжып, шӱӱжип бичиген телеграммазы СССР-дыҥ Национальностьтор Соведине, «Комсомольская правда» газетке ле СССР-дыҥ депутадына — Алтайский крайдаҥ тудулган кижиге аткарылган эмтир (бистиҥ область Алтайский крайга кирген ӧй). Ӱредӱге аткарар тушта бисти јадар јерле, ишле јеткилдеер болгондор, мындый да вузтарды божодып, јанып келеле, јадар јери јок тышкары артып калдыбыс деп, ол телеграммада айдылган.

Тамара Мендошеваныҥ эске алынганыла, олор бу телеграмманы, јербойыныҥ јаҥдары јол ортодо тудуп, токтодып салбазын деп, тӱн ортодо аткаргандар. Нина Шатинованыҥ айтканыла, почтада иштеген орус кызычак олорды оҥдоп ло килеп, обкомго-эшке јетирбей, телеграмманы аткарып ийген. Кийнинде бу учурал аайынча шиҥжӱ-јарташ башталарда, ол до балага једишкен ошкош. «Комсомольская правда» газеттеҥ де, депутаттаҥ да кандый да каруу болбогон.

Оноҥ, јаан удабай, телеграмманы аткарган улусты КПСС-тыҥ обкомына ла облисполкомго бирдеҥ алдыртып баштагандар. Телеграммага кол салган улус Андрей Макошев, Елизавета Манышева, Тамара Мендошева, Татьяна Тайпина, Луиза Торбогошева, Јажый Тогочоева, Василий Самыков (бичиичи Паслей Самык), Нина Шатинова, Иосиф Чанчибаев, Карагыс Ялбакова болгон, кем де адалбай калган болордоҥ айабас.

«Бу керекти (Москвага баштанарын) кем сананып тапкан, слердиҥ башчыгар кем, кем башкарып турган?» – јамылулардыҥ јаан кабинеттеринде телеграммага кол салган кажы ла кижиге бу сурактар берилген эмтир. Олор ончозы «бисти кем де башкарбаган», «бис ончобыс бийик ӱредӱлӱ, јасактарды ла тап-эриктеристи билерис, бойыс башту улус», «телеграммада кажы ла эрмекти шӱӱжип, кожо бичигенис» деп турган.

«Мен ол ӧйдӧ Горно-Алтайскта тӱӱки, тил ле литература аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрген институтта иштегем. Шатрала (Шатинов) бис каланыҥ бала табар эски туразыныҥ јанында кичинек турачакта јатканыс. Уулчагыс оогош, школго до јӱрбей турган – деп, Нина Игнатьевна Шатинова куучындайт. – Телеграмма ийген улусты бирдеҥ «тажыган» ӧйдӧ турабыстыҥ ээзи биске «айылды тургуза јайымдагар, садып јадым» деген. Јаашту кӱн болгон. Кийим-тудумысты тышкары столго салып, ӱстин клеенкала јаап салала, ишке баргам.

Институттыҥ директоры Екатерина Григорьевна Мултуева «сени партияныҥ обкомына алдыртып јат» деп келген. Ол тушта обкомныҥ 3-чи качызы Ольга Ивановна Тартыкова болгон. Оныла куучын ӧдӧр ӧйдӧ кыпта Борис Кӱндӱлеевич Алушкин отурган. Инструктор болгон бо кандый, ундып турум. Сураган сурактар ол ло – не бичигенер, кем болгон, кем баштаган…

Тоолу кӱннеҥ Е. Г. Мултуева ойто ло келип, эмди Кайгородова алдыртып јат деген. Кайгородова Тамара Дмитриевна облисполкомныҥ председатели Чот Кыдрашевич Кыдрашевтиҥ ордынчызы болуп кӧп јылдарга иштеген. Сӱрекей сагышту, билгири јаан, кӧкси ойлу эпши болгон. Улу эпши де деп айдар эдим. Куучын кату сыркынду башталган: «Ӧрӧ турган јаҥдарга некелтелӱ баштанар јаҥды слерге кем берген?!» Бис некебегенис, сураганыс деп айдып турум. Чын, телеграммада «сурап турубыс» деп бичилген болгон. Јаткан айалгамды айттым. Бу суракла нениҥ учун мында баштанбаганар деп сураарда, «Баштангам, бичигем» – деп айдып турум. Чын, јадар јер јанынаҥ суракла бис ончобыс јербойындагы јаҥдарга јаҥыс катап эмес јӱрген болгоныс.

База бир кӱн Кайгородова катап алдыртып туру деп, Екатерина Григорьевна келерде, барбазым, бодоп не базар, туза бар эмес деп, мойножо бердим. Је Мултуеваныҥ кӱӱнине болуп, барарга келишкен. «Бис слерге квартира берер деп шӱӱдис. Каланыҥ башкартузына барыгар, ордерди оноҥ аларыгар» – деп айткан. Кийнинде јылдарда, мен билим ижимди белетеп турарымда, Тамара Дмитриевна сурактарга улустыҥ карууларын ылгап јазаар ишти тӧлӧӧргӧ акчала болушкан эди.

Облисполкомныҥ башкараачызы Ч. К. Кыдрашевле куучынга та Јажый Тогочоева, та Луиза Торбогошева барып јӱрген. «Слерди кем баштаган?» деп суракка ончобыс кожо бичигенис деп айдып турарда, Чот Кыдрашевич ачынып, «Шатинова деген кадыт баштаган болбой» деп айтканын олор каткырып эске алатан. Кемди кандый кижи алдырганын, не керегинде куучын ӧткӧнин бой-бойына айдыжып турбай. Нина Игнатьевна ол ӧйдӧ 26 јашту, МГУ-ныҥ истфагын божоткон, аспирантурага кирген, јажыла артканынаҥ эмеш те болзо јаан кижи. Башкараачылар керек ол јогынаҥ болбогонын сезип-билген эмей.

Је бу «тажыштаҥ» кемге де каршу болбогон, телеграммага кол салган улус ончозы јыл ичинде бир де кыпту болзо квартира алган.

«Бис кандый омок болгоныс! Чек ле алдамыш улус… – деп, Тамара Мендошева кайкап айдат. – 1960-чы јылдар. Сталинниҥ ӧйиндеги кату керектер агы-чегине чыгарылган, јайымныҥ кейи башты айландырган ӧй. «Бис јаҥы ӱйе, јаҥы ийде» деген кӱӱн-санаа ӧзӧгисте конгон. Культураны ӧскӱрер, јаҥыны баштаар, уйуктап калган Улалуны силке тартар деп «јалбыштанган» бойлорыс…».

Јииттер баштап ГАНИИИЯЛ-да (Горно-Алтайскта тӱӱки, тил ле литература аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрген институт, эмди Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институды) туратан. Ончозы 20 јаштыҥ ичинде улус. Москвада Литературный институтты божоткон бичиичилер де келип туратан. Олор до јӱк 5-6 јашка јаан, 30 јаш кирелӱ. Бир мындый туштажуда јиит композитор Александр Тозыяковтыҥ кӱӱлерин шӱӱшкен эмтир. «Алтай јыды јок, казахтарга ӧткӧниш» деп критика чыккан ла оныҥ бажынаҥ чур-чуманак болгон. Та кемниҥ де аҥдып па, ӱредип пе айткан сӧстӧрине: «А не, бисте салон до болор!.. Кӧдӱрип чыгып болбозыс деп туругар ба?!» – деп, Тамара Мендошева тур чыккан.
«Салон» деген сӧс сок јаҥыс катап бу туштажуда айдылган. Ондо болгон Лазарь Кокышев оны ундыбаган ла кийнинде кокыр бичимелинде тузаланган болгодый. Нениҥ учун дезе јииттер квартиралар алып, ондо јуулыжып турар ӧйлӧрдӧ «салон» санаада да јок. Айла, бойыныҥ кокыр бичимелин автор «Сценка» деп адаган. «Мадам Мендошеваныҥ салоны» деген эрмек бу ойында айдылып, кийнинде элбеде јарлу колбичимелдиҥ ады болуп калган.

Лазарь Васильевич бир јерде узак иштебес, јайым кижи болгон эмтир. Бир кӧрзӧ, «Алтайдыҥ Чолмонында», оноҥ бичиктер кепке базып чыгарган издательстводо эмезе областьтыҥ радиокомитединде иштеп турар. Бир катап Мира Альчиновна Толбина, ол ӧйлӧрдӧ јиит кыс, ГАНИИИЯЛ-дыҥ кӧмзӧзи болгон подвалдагы кыпка кирип барза, ондо Лазарь Васильевич иштеп отурган. «Слер мында иштеп турганаар ба?» – деп кайкап сураарда, койу јараш ӱниле орустап табылу айткан дежет: «Да-а… Я человек временный. Заменяю беременных. Синие листочки подшиваю к синеньким листочкам, желтые листочки – к желтым листочкам…»

Телеграмма бичиген јиит специалисттер квартиралар аларда, Тамара Мендошевага эки кыпту квартира берген. Оныла кожо Луиза Торбогошева ла Татьяна Тайпина јаткан эмтир. Луиза Яковлевна сӱрекей ачык-јарык, кӱндӱзек, јараш кижи болгон. Кайда ла јатса, айылчылары толтыра. Јурттаҥ тӧрӧӧн эмезе таныш улус келзе, олорды чайладар, азыраар, кондырар. Бу да јаткан јеринде јииттер улайын јуулатан. «Мадам Мендошеваныҥ салонын» баштапкы катап база мында кычырганын Тамара Николаевна эске алат. «Луиза кычырып јат, бис дезе каткыга, ичисти тудунып, чек ле кӧжӱй бергенис. «Кӧрзӧҥ, кандый чын… ха-ха-ха… Ередеевти, Ередеевти уксаҥ, «обладатель больших стад овец…» Сазон – бедный мусульманин… Укачин – террорист!..» Оноҥ, эмеш токынап, санаа алынып, сурайдыс: «Колло бичиген бе айса машинкала соккон бо? – Машинкала…»

Је, бичимел калала таркай берген эмтир. Эмди канайдар?

Байа чаазындарды тудунып, Шатиновторго јӱгӱргенче јеткендер. Эжикти Шатра ачкан ла кӧзиниҥ кырында кӱлӱмјидеҥ кычырган. Билери јарт. Бого удура ондый ла неме бичиир деп јӧптӧшкӧндӧр. Нина Шатинованы «камлацкая княжна» деп чололоордо, Лазарьды «кумшулинский кавалер» деп адаар деп шӱӱшкен. Чайды кайнадып ла јат, чаазынды чоокырлап, бичип-кырып ла јадылар. Оноҥ Тамара Мендошева айткан эмтир: «Айса болзо, бис нени де бичип саларыс. Је Лазарь оноҥ артыгын бичиир не. Ойто ло каруу берер керек болор. Кӱчис јетпес. Бойсын, ары ла токтодып салактар» – деп. Мыныла ончозы јӧпсинген.

Оноҥ, амыраган кӱнде Лазарь Кокышев айылдап кирерде, «бисти каткыга салгаҥ» деп, кыстар оны арадап келген. Ол дезе бойы каткырып јат – узак ачынар арга јок, бичимелди шӱӱшкен кокыр-каткы кӱӱлей бербей…

Сӧс келижерде, Лазарь Кокышевтиҥ кокыр бу бичимели оныҥ јураган шарж-јуруктарындый – тоолу сӧслӧ кижиниҥ кылык-јаҥын чип-чике «јурап» салган. Шарж-јуруктарды канайда јураганын ол бойы бир катап мынайда јартаган (орустап айткан эрмегиниҥ «тузын» јылыйтпаска, укканым ла аайынча бичийдим): «Портрет Сазона Саймовича – это очень просто. Берешь половинку скороспелого огурца, надеваешь две чайные дужки вместо ушей, потом два велосипедных детских колесика и банную мочалку, ста-а-рую такую на голову. И все, портрет готов»

Бу бичимелди белетеер ӧйдӧ «Лазарьды биске кудай берген» деп айтканын уккам. Алтай улус бӱдерде јымжак, ойынзак, аҥдышкан-кокырлашкан улус ине. Бу керегинде «калаҥызы бойында» деген сӧс тӧ бар. Ӧштӧшкӧн-истешкен кылык ас учурайт. Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ «Мадам Мендошеваныҥ салоны» деген кокыр бичимели мыны эске алындырат. Јаҥыјылдык байрамдарда бу бичимел кычыраачыларыска каткы ла сӱӱнчи сыйлаар деп иженедис.

Кӧмӱрчи ПЕТЕШЕВА