Алтайдын Чолмоны

Санаа алынып, ойгонотон ӧй…

25.01.2024

Јаҥы јылдыҥ алдында Калык јайаандыгыныҥ республикан тӧс јериниҥ билим ишчизи, фольклорист, филология билимдердиҥ кандидады Алевтина НАЕВА Саха (Якутия) Республикага солун јол-јорукла јӱрӱп, јаан учурлу керектерде турушкан.

Бӱгӱн Алевтина Ивановна ыраак Јака Тӱндӱкле јоруктаганыла, кӧргӧн-укканыла ӱлежет:

– Сахалардыҥ «Олонхо» деп кай чӧрчӧги алтай кычыраачылар ортодо јакшы таныш. Кай чӧрчӧгин олор баалап, кичееп, јоголып-јылыйбазын деп јаан ишти кӧнӱ ӧткӱрет. 2009 јылда «Олонхо» ЮНЕСКО-ныҥ «Кижиликтиҥ кӧгӱс-байлыгы» деген јарлу тооломына кирген. Айдарда, бу јанынаҥ тӧзӧмӧлдӱ иш јаҥыс ла республикан тӧс јерде, Якутскта, эмес, анайда ок аймак-улустарында ла јурттарында бийик кеминде ӧдӧт. «Олонхоныҥ туразы» деп адалган тӧс јерлер эрчимдӱ иштегилейт.

Олонхоныҥ Г. Г. Колесовтыҥ адыла адалган тӧс јериниҥ башкараачызы Евдокия Николаевна Иванова Президенттиҥ культуралык баштаҥкайларды јӧмӧӧр фондыныҥ јарлаган грантыныҥ конкурсында туружып, јеҥӱ алгандардыҥ тоозына кирген. Оныла колбой тергеелер ортодо «Чӧрчӧк айдарыныҥ ла эпикалык энчини орныктырарыныҥ ла корыырыныҥ эп-аргалары» деген баштапкы билим-практикалык туштажу-форумды ӧткӱрген. Оныҥ ижинде Алтайдаҥ, Башкортостаннаҥ, Хакасиядаҥ, Казахстаннаҥ, Кыргызстаннаҥ айылчылар эрчимдӱ туруштылар. Бу јаан учурлу керектерде Саха Республиканыҥ Государственный Јууныныҥ — Ил Тумэнниҥ депутаттарынаҥ, культура ла кӧгӱс-байлык министерствозынаҥ, калык јайаандыгыныҥ республикан тӧс јериниҥ ишчилеринеҥ, геокультуралык ӧзӱмниҥ институдыныҥ билимчилеринеҥ ала аймактарга, јурттарга јетире бирлик кӱӱн-тапла кӱӱнзеп турушканын аҥылап темдектеер керек.

Евдокия Николаевна меге кычырту ийген. Менле кожо ыраак јол-јорукка «Эре-Чуй» вокал-инструментальный ансамбльдыҥ туружаачызы Тӧжӱлей Алчинов јӱрди. Ӱч кӱнниҥ туркунына ӧткӧн кӧрӱлерде, мастер-класстарда, форумныҥ бойында, кӧдӱриҥилӱ туштажуларда бис Алтайыстыҥ адынаҥ эрчимдӱ туруштыс.

— Форумда кандый темала куучын айттыгар?

— Пленарный бӧлӱкте «Алтай кайда алкыштардыҥ учуры» керегинде доклад кычыргам. «Эпос ло чӱм-јаҥдар» деген секцияда кайчылардыҥ ла камдардыҥ тӱҥейи ле башказы, олордыҥ тузаланган эп-аргаларын тӱҥдештиргеним, кайчы кижи кем болгоны, кайчыныҥ чӱм-јаҥы, кеп-кийими керегинде куучындадым. Тӧжӱлей Игоревич «Эпос ло калык оос чӱмдемел» деген секцияныҥ ижинде туружып, кайлаарыныҥ јажыттарыла таныштырган. Оныҥ кийнинде фестивальда, мастер-класстарда турушканыс, оноҥ јоругыс аймак-улус ла јурттар сайын улалган.

Бис Саха јерине Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Э. А. Ялбаковтыҥ уткуулын јетирдис. Саха ла Алтай ортодо најылык колбуларыс И. И. Белеков культураныҥ министри болуп иштеген ӧйдӧҥ бери јаҥжыккан эди. Эжер Алексеевич бу ишти оноҥ ары кӧндӱктирип, улалтып јат. Сахалар биске удура база уткуулын ла быйанду самараларын табыштырган.

— Улус кайчы кижиниҥ учуры керегинде куучынды јилбиркеп укты ба?

— Биске, Алтайдаҥ барган улуска, јилбӱ јаан болды. Сӧс тӧ айдар тушта баштапкы сӧсти биске бергилеер. Олор Алтайды бойыныҥ тӧрӧли деп сӱрекей тооп ло бийик баалап јат. Куучынысты да сонуркап уктылар. Сурактар да болгон. Оноҥ кай, чӱм-јаҥдар аайынча ӧмӧ-јӧмӧ иштеери јанынаҥ кӱӱнземелдерин, кӱӱн-санааларын айттылар. Мынаҥ ары колбуларыс бийик кеминде элбеер деп иженип турум.

— Кышкы корон соокту да тергее болзо, је кӧгӱс-ӧзӱми сӱрекей бийик кеминде деп билдирет. Слер бу јорукта солун нени кӧрдигер?

— Јол-јорук солун болгон деп айдар керек. Чын, 60 градуска једер соок то тызыраган болзо, је ондо культуралык јӱрӱм кайнап јат. Анчада ла калык ӧзӱмине, ич-кӧрӱмине, калык культуразына јилбӱ тыҥ. Ончозы бир кижидий бирлик кӧрӱмдӱ, бек санаалу улус. Бой-бойын јӧмӧжип, текши јол алатанын јакшы оҥдогылап јат. Сахалар бойлоры кӱндӱзек те улус эмтир. Айылчыларын акту кӱӱнинеҥ уткуп та, ӱйдежип те билгилеер.

— Кай, эпос айдып билер улузына кандый ајару, јӧмӧлтӧ болуп туру?

— Бу јанынаҥ олордыҥ ӧзӱми ичкери. Кайчыларына ай сайын сый-акча тӧлӧйтӧн эмтир. Јаҥы баштанып тургандарга ајару база јаан. Ӧрӧ темдектеп айттым, кажы ла аймакта кайдыҥ тӧс јери – «Олонхоныҥ туразы» иштейт. Ишчилери ижин ак-чек бӱдӱредилер. Ончозы бирлик кӱӱндӱ улус. Кезик тергеелерде мындый ууламјылу иш 100 процентке бӱдӱп турган болзо, сахалар дезе 200 проценттеҥ ажыра иштеп јат деп айдар керек. Меге кӧп тергеелерде болорго келишкен. Оныҥ учун тӱҥдештирип айдар аргам бар.

Бис Алтайда мындый ишти јирме јыл кире ӧй мынаҥ кайра баштаганыс. Ол тушта, ӧскӧ тергее-лерге кӧрӧ, бистиҥ ижис база ичкери болгон. Эмди кӧрӱп турзам, кӧбизи бисти акалап, озолой берген эмтир. Бис дезе бар немени кӧдӱрбей, карын да јылыйтып баратканыс. Онызы ачымчылу эмей. Оныҥ учун сахалардаҥ биске тем алар керек. Олонхоныҥ билим-шиҥжӱ институды, калык јайаандыгыныҥ тӧс јерлери, культура ла кӧгӱс-байлык министерствозы – ончозы бирлик колбуда, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јадылар.

— Балдарын кайга јаштаҥ ала таскадып турган ба?

— Кайла иштеп турган эп-сӱмелериле ӱлешкен. Олордо иш балдардыҥ садынаҥ ала јаан јаштуларга јетире ӧдӧт. Олонхозын балдар ӧзӧгине коркышту јуук алынып, кеп-кийимин кийип, тӧрӧл тилин де јакшы билгилеп јат. Онызын кӧрӧргӧ оморкодулу. Бисте дезе бу айалга ойто тайызап, аймактарла иштебей барганыс јарт кӧрӱнет.

— Бу ишти ойто орныктырарга биске не јетпей јат?

— Бисте «Эпический энчи керегинде» республикан јасак бар. Јылдыҥ ла Кайчылардыҥ курултайы ӧдӧт, аймактарда балдардыҥ јайаандыгыныҥ школдоры иштейт. Је олорго јаан јӧмӧлтӧ керек. Ол школдордо кайга ӱредетен ӧйи ас-мас. Јаан программаларды, иштеп турган специалисттердиҥ кемин кӧдӱрер керек. Методисттер, билимчилер јӧмӧлтӧзин јетирери сӱрекей керектӱ. Олордо бу суракла геокультуралык ӧзӱмниҥ бӱдӱн институды иштеп турганын темдектейдим. Тексттер, методика јанынаҥ јакшы иштегилейт. Ижис коштой до башталган болзо, је бӱгӱн бис соҥдоп јадыбыс. Кӧп тергеелер бистеҥ ӱренип алала, артыктап јӱре бердилер. Биске бу керектердиҥ јаан учурын оҥдоп, ӧзӧгине јуук алынып турган улус керек. Мынызы культура аайынча министерствоныҥ эҥ јаан учурлу ла ууламјылу ижи деген оҥдомол болор учурлу.

— Кайчы кижиниҥ учуры, телекейи јанынаҥ айдып берзегер?

— Кай чӧрчӧктӧр – бистиҥ эрјинелӱ байлыгыс. Ол бисти јӱрӱмниҥ солынталарына, чактаҥ чакка кӧчсӧ, ого белен болорына ӱредип јат. Ӧскӧ ӧй келгенин ары јанынаҥ айлаткыштап айдып турган улус болор.

Ээлӱ кайчы ары јанынаҥ јайалып јат. Болгон ло кижиниҥ кайчы болор аргазы јок. Ол ары јанынаҥ эс айдылып, чактаҥ чакка укталып келет. Је бӱгӱнги кӱнге келиштире кай айдып турган улус база болот. Анайып, ээлӱ кайчылар бар, кайлап билер улус база бар. Бӱдӱн телекей ичинде кайчылардыҥ орныгу ижи башталып калган. Айдарда, албатыныҥ јӱрӱми, экпини ар-бӱткенле колбулузын сезип, озолондыра айдып турган улус – кайчылар. Олордыҥ кажы ла сӧзине ајару эдип, бичип, шиҥдеп, айтканыныҥ учурын оҥдойтон билимчилер, эпосоведтер олордоҥ база соҥдобос учурлу. Озогызын ойгортып, эмдигизин элтертип апарарга јаҥыс ла озогыда јӱрӱм ондый болгон дейле, оноҥ тудунып алала отурарга јарабас. Бӱгӱнги кӱнле текши албатыны апаратан эп-аргаларды кайчы улус айдып берет. Оныҥ учун бу ӧткӧн туштажуда кайчылар ла билимчилер, практиктер ле теоретиктер турушканы јаан учурлу.

Ол ок ӧйдӧ алтай кай чындык кай эмес, чындыгы бистиҥ деп, казах ла кыргыз билимчилер база темдектеп айдадылар. Онызы алтай кайчылар тергеелер, ороондор ортодо тыҥ јоруктабай барганыныҥ темдеги. Кайдыҥ учурын јетире кӧдӱрип апарбай турганында. Бис оны ичкерлетпей барганыстаҥ улам куру јерди ӧскӧлӧри ээленерге јат. Кай деген јаан энчибисти кажы ла тӱрк калык бойындӧӧн тартынып, мензинерге умзанат. Јок то немени олор бар эдип, бойлорына алынып јадылар, бис дезе јайымжырап отурадыс. Биске отурбай, тӱрген ичкери тебинип барар керек. Кайчы кижиниҥ учурын, айткан сӧзиниҥ учурын тӱжӱрбей, оны јӱрӱмниҥ јолына чыгарарга болужар керек. Бу јаан байлыгысты ычкынып ийзебис, бис јантыйа берерис. Мынызы чочыдулу айалга деп айдарга јараар. Је ол ок ӧйдӧ биске санаа алынар, ойгонор арга берет. Бистиҥ куучыныс калыктыҥ ичкери јолы кай деген энчибистеҥ тудунар, оны кӧдӱрер керек дегениле колбулу болгон эди.

– Алевтина Ивановна, солун куучын-эрмегер учун јаан быйан.

Нина БАБАЯКОВА куучындашкан