Алтайдын Чолмоны

Эре-Чуйдыҥ мактулу уулы

05.02.2024

Эре-Чуйдаҥ Владимир Нашарыпович Найденовтыҥ јӱрген јӱрӱмин, иштеген ижин, ӧткӧн ӧйлӧрин эске алынып, ол керегинде бичип отурым.

В. Н. Найденов эзен-амыр јӱрген болзо, ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде 75 јажы толор эди. Ол 1948 јылда Мукур-Таркаты јуртта чыккан. Адазы – кара моол сӧӧктӱ Найденов Нашарып Шаблатович, энези – тоҥжаан сӧӧктӱ Байрамова Боросур Маркитановна.

Нашарып Найденов Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Мукур-Таркатыда бойыныҥ ӧйинде јурт ээлемниҥ билгир, јайалталу ветеринар ишчизи болгон. Боросур Маркитановна койлорды, эчкилерди иску-сственный эп-сӱмеле ӱрендеп, 30 јылдаҥ ажу бу ла колхозто иштеген. Володя баштамы класстарда Мукур-Таркатыныҥ школында ӱренген, 10-чы классты Кош-Агаштагы орто ӱредӱлӱ школдо божоткон.

Ол бала тужынаҥ ала спортты сӱреен јакшы кӧргӧн. Кош-Агаштыҥ орто ӱредӱлӱ школында ӱренип турарда, физкультураныҥ ӱредӱчизи П. М. Тенгереков јиит уулды спортко темиктирген. Спорттыҥ јаан јолына болужын јетирген улусты эске алынып, Володя меге мынайда куучындаган эди: «Баштапкы класста ӱренип турарымда, энемниҥ эјези, јаан эјем Бороҥдой Маркитановна «Снегурочка» конёк садып берген. Ол ло ӧйдӧҥ бери спортчы болор кӱӱндӱ болгом. 1950 јылдардыҥ учында мен конекло јакшы јыҥылап ӱренип алгам. 1960 јылдарда физкультураныҥ ӱредӱчизи болорым деп бек санаалу јӱргем. 1962 јылда математиканыҥ ӱредӱчизи Иван Михайлович Омин ле Павел Моисеевич Тенгереков конёкло јӱгӱретен спортло команда тӧзӧгӧн. Ол ӧйдӧ баштапкы катап Горно-Алтайскта ӧткӧн маргаандарда туружып, баштапкы јер алгам. Бу ла јылдарда баштапкы катап футболло маргаанды кӧргӧм. Оҥдой аймактыҥ футбол ойногон уулдары Михаил Комдошевтиҥ ле Гаврил Ешовтыҥ болужыла кӧзим ачылган. Ол уулдардыҥ ойынын кӧрӱп, сӱреен ӧкпӧӧрип, футбол ойноорын сӱӱп баштагам. Јеҥил атлетикала баштапкы таскадаачым П. М. Тенгереков болгон».

1964 јылда Кош-Агаштыҥ хоккей ойногон командазы область ичинде чемпион болуп чыккан. Ол јеҥӱ Алтай крайда ӧткӱрилетен јаан маргаандарга туружар арга берген. Бу маргаандарда эрчимдӱ турушкан уулдар: В. Найденов, А. Шонхоров, Ю. Яшев, А. Бегенов, Г. Турусбеков, С. Аспомбитов, Н. Кольчиков, И. Параев ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Олор «Эҥ јараш ойноп турган команда» деп адаткандар.

В. Н. Найденовтыҥ бойыныҥ таскаткан спортчылары сӱреен кӧп. Бир канчазыныҥ ады-јолын адап ийели: К. Чернов, В. Тымтышов, В. Уханов, А. Карулов, Ж. Акчалов, Л. Акчалов, А. Сахарьянов, И. Матаев, А. Чурекенов, С. Сванкулов, Ц. Чоюнов, Е. Тихонов, К. Бойдоев, Н. Жуманов, М. Урелов, А. Байрамов, А. Бабинасов, Р. Тебеков, А. Сейсекенов, Д. Ултариков, В. Ундулганов, О. Бухаров.

«П. М. Тенгерековтыҥ баштаҥкайыла Кош-Агаштыҥ пыймага кийген конёкту балдары областьтыҥ балдарын јеҥип, оноҥ Алтай крайдыҥ балдарыла тартыжып, призовой јер алган. Онойып улусты кайкадып туратаныс – деп, Володя куучындайтан. – Крайдыҥ балдары спортивный костюмду ла ӧдӱктӱ. Бистиҥ балдар конёкты пыймага јаба тартып, кийип алар болгоныс. Андый да болзо, крайдыҥ кӧп командалары биске јеҥдирткен. Хоккей спорт аймак ичинде тыҥыда ӧзӱм алынып баштаган эди».

Спортты сӱӱген јиит уул Горно-Алтайсктагы педучилищениҥ физкультура аайынча бӧлӱгинде ӱренген. Оны бӱдӱреле, Мукур-Таркатыныҥ, Ортолыктыҥ орто ӱредӱлӱ школдорында физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.

Владимир Нашарыпович Найденов 1965 јылдаҥ ала Мукур-Таркаты колхозто комсомолдыҥ комитединиҥ качызы болуп иштеген. Бу ла ӧйдӧҥ оныҥ јашӧскӱримле иштеер јайалтазы ачылып, ӧзӱп баштаган. Јииттердиҥ ортозында болуп, ӧткӱрип турган культмассовый иштерле кожо спортивный иш кӧндӱккен. Оныҥ баштаҥкайыла јуртта стадион тудулган. Бу ӧйлӧрдӧ Мукур-Таркаты колхоз бастыра јанынаҥ тыҥ ӧзӱм алынган. Колхоз јыл сайын пландарын эрчимдӱ бӱдӱрген, јурт ээлемниҥ специалисттери ӧскӧн, јурттагы школ орто ӱредӱлӱ боло берген. Пединститутты божодып, кӧп ӱредӱчилер иштеп келген. Јуртта культмассовый иш тыҥый берген, хоккейле, волейболло, футболло секциялар ачылган. Владимир Нашарыпович спортты сӱреен тыҥ сӱӱген. Мукур-Таркатыныҥ командалары аймак ичинде баштапкы јерге чыгып туратан.

Владимир Нашарыпович тӱште спортчылар таскадар, эҥирде јашӧскӱримди јууп, олорго санат телекейин ачып, ойын-кӧрӱде бойы да сӱреен эрчимдӱ туружатан. Ол концертте, хордо солист болуп кожоҥдоор. В. Найденов ары јанынаҥ јаан јайалталу бӱткен. Ол су-алтай, орус тилдерле ару, коо јараш ӱниле куучындаар да, кожоҥдоор до болгон.

Эрчимдӱ јиит јашӧскӱрим ле албаты-јон ортозында јаан тоомјыда боло берген. Владимир Нашарыповичтиҥ башкараачы јайалтазын КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ ишчилери кӧрӱп ийген. Оны Мукур-Таркатыныҥ баштамы партийный организациязына алган кийнинеҥ, Кӧкӧрӱ јурттыҥ баштамы партийный организацияныҥ качызына ла колхозтыҥ председателиниҥ ордынчызына кӧстӧгӧндӧр. Ондо председатель болгон З. И. Берсимбаевле кожо эки јыл иштеген. Оныҥ кийнинеҥ Кызыл-Мааны колхозко ийгендер. В. Н. Найденов аймак ичинде јарлу партийный башкараачы боло берген. Је ол кайда да јӱрзе, спортко јаан ајару эдетен. Оны Кош-Агаш аймактыҥ јеҥил атлетика, футбол, волейбол, гандбол, хоккей бӱдӱмдӱ спортты кӧдӱрген, ӧҥжӱткен кижи болгон деп айтса, јастыра болбос.

В. Н. Найденов Кызыл-Мааны колхозто ады јарлу башкараачы, экономист Мандылай Амырович Маскановло кожо иштеген. Мукур-Таркатыныҥ колхозында комсомолдыҥ качызы болуп тура, колхозтыҥ председатели Тешкен-Тургат Сейсекеновтоҥ база јакшы ченемел алган. Бу улус ол ӧйдиҥ талдама башкараачылары болгон. Олордоҥ алган ченемел бойыныҥ тузазын јетирген.

В. Н. Найденов калганчы јылдарда Кош-Агашта аймак Советтиҥ председатели болуп иштеген. Бу ла иштиҥ кийнинеҥ амыралтага барган. Ол амыралтага чыгала, тегин отурбаган. Аймактыҥ тӧс јуртында стадион тударга турарда, «аэропорттыҥ јанында сӱреен эптӱ, јакшы јер бар, ого тудактар» деп, администрацияны јӧптӧгӧн. Јайалталу башкараачыныҥ сураганыла ол јерде стадион тудулып баштаган.

В. Н. Найденов ак-јарыктаҥ 67 јажында јӱре берди. Салымы болуп, кыска јӱрӱм јӱрген. Је ондый да болзо, јӱрген јӱрӱми јаркынду, јарык, ырысту, омок ло сергек ӧткӧн. Иштеген ижи, јӱрӱми калыкка, јашӧскӱримге керектӱ, оноҥ тем алгадый. Ол эзен-амыр јӱрерде, Кош-Агаш аймакта јаҥы тудулган стадионло оморкоп јӱретен. Ол стадион В. Н. Найденовтыҥ адыла адалган.

Эре-Чуй ичинде Россия Федерацияныҥ «Отличник физической культуры и спорта» деген темдекле кайралдаткан баштапкы кижи болор.

Ол эш-нӧкӧрин, балдарын сӱӱген ырысту ада болгон. Эш-нӧкӧри Августа Васильевнала эптӱ, нак јуртап, Аржан ла Эркин деп уулдар, Анжела, Айана ла Алена деп кыстар азыраган. Эркин јеткердеҥ, Анжела оорудаҥ улам ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јериндӧӧн јӱре бергендер. Арткан балдары эзен-амыр, айылду-јуртту, балдарлу ла баркаларлу. Јаан уулы Аржан Владимирович ады јарлу кожоҥчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти.

Владимир Нашарыпович эзен-амыр јӱрерде, меге улай ла айдар болгон: «Слер мениҥ улу ӧбӧкӧлӧримди бичип берзеер». Бӱткен сӧӧгин, канча ӱйе ӧбӧкӧлӧрин балдары, карындаштары билип јӱрзин деп сананган болгодый.

Эре-Чуй јеринде канча чактардаҥ бери тургун јуртаган сӧӧктӧрдиҥ бирӱзи – моол. Моол сӧӧк озо ӧйдӧ эки бӧлӱкке бӧлинген: кара моолдор ло сары моолдор. Је олор бир ле кижиниҥ балдары деп уккам. Кара моолдор Мукур-Таркаты, Ортолык ла Чаган-Узун јурттарда јуртаган. Сары моолдор Белтир, Мукур-Таркаты, Курай ла Чаган-Оозы јеринде јаткан.

Кара моолдордыҥ јаан ӧбӧкӧлӧри улустыҥ оос куучыныла улалып келген. Таш-Камчы –› Айбычы –› Арчулдай –› Байыр. Байырдаҥ эки уул — Чумачы ла Чордок. Чумачынаҥ ӧзӱп барган балдар: Јӧҥкӧ, Казакпай, Шанда, Санда, Ӱрел, Керексибес, Куачы, Таајы, Јӱк (Юк). Јӧҥкӧниҥ ле Кудачыныҥ адын ададар моол сӧӧктӱ улус јок. Таајы ла Јӱк деп улустаҥ моол сӧӧктӱ улус база јок, је адын ададып јӱрген улус бар. Арткан улустыҥ балдары кӧп. Ол ло улустыҥ балдары, баркалары Мукур-Таркатыда ээлеп јӱргӱлери.

Кара моолдор Таш-Камчы –› Айбычы –› Арчулдай –› Байыр.

Найденов Нашарыптыҥ адазы Шанданов Шаблат. Шаблат эки эпшилӱ болгон. Јаан ӱйи Мамыйка, кӧбӧк сӧӧктӱ, уулдары: Нашарып, Сарсекпей, Кыдырбай. Экинчи ӱйи Челтушева Кӧлзӧн, тумат-кыпчак сӧӧктӱ. Эки уулы— Јаманкара ла Котычы. Экӱлези Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барган. Котычы анда божогон. Јаманкара бир кӧс јок јанып келген.

Таш-Камчы –› Айбычы –› Арчулдай –› Байыр –› Јумачы.

Нашарып чын ӧбӧкӧзинеҥ астыккан. Оныҥ ӧбӧкӧзи Шанданов болор учурлу. Нашарыптыҥ энези Мамыйка эш-нӧкӧри Шаблат јада каларда, экинчи катап кижиге барган. Барган кижизи Ӱрелдиҥ уулы, моол сӧӧктӱ Найдыҥ. Качан совет ороон тӧзӧлип турарда, Мамыйка ӧбӧкӧзин эр кижизиниҥ адыла Найдынова деп бичидип салган. Улу кайныныҥ адын адабас јаҥду болгон. Оноҥ улам Шанда ады ундылып калган. Найдыҥ адын балдары Найденов деп аданган. Чын бӱткен ӧбӧкӧзиле бичилген болзо, Шанданов Владимир Нашарыпович болор эди.

Владимир Найденовтыҥ эзен-амыр јӱрерде сураган сурагын, оныҥ балдарына, карындаштарыныҥ балдарына учурлап бичидим. Чын бӱткен ӧбӧкӧлӧрин билип, ундыбазын деп. Карындаштары Найденов Гега ла Анатолийдиҥ, сыйны Вераныҥ балдарына, јаш ӱйеге баштанып, јетирӱни айдып јадым.

Бинолдо КАРУЛОВ,
Россия Федерацияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, иштиҥ ветараны