Алтайдын Чолмоны

Байлыгысты байлап, энчибисти корып

08.02.2024

Ӧткӧн неделеде ишмекчи јол-јорукла Кулады јуртта болдыc.

Ондо јербойыныҥ байлык музейиниҥ башкараачызы, ичкери кӧрӱмдӱ, ачык-јарык, шулмус келин Алтынай Матина Кулады-Боочы јурттардыҥ балдарыла, ӱредӱчилериле, каладаҥ билимчилерле кожо тӧзӧп бӱдӱрген ӱлекери керегинде куучындап, оныҥ јабылтазын кӧдӱриҥилӱ ӧткӱрди.

«Башадардыҥ корумдары – јебрен ада-ӧбӧкӧлӧр керегинде билгирлердиҥ кӧмзӧзи» деген бу ӱлекер аайынча Каракол ӧзӧктиҥ балдарына эбире турган корумдар, кезер таштар керегинде солун јетирӱлер эдилген. 6-9 класстардыҥ јилбиркек ӱренчиктери эмдиги ӧйдиҥ технологияларыныҥ болужыла да, музейлерге де барып, кӧпти билип алгандар. Онойып, олор тергеебистиҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейине јӱрӱп, билгирлерин байыткан, туку Санкт-Петербургтагы Эрмитажка једип, кичӱ тӧрӧлинде казынтылардаҥ (Башадардаҥ ла Пазырыктаҥ) табып апарган эдимдерди кӧргӧндӧр.

Балдардыҥ кӧп сабазына бу баштапкы ыраак јол-јорук болгон, олор јаҥыс ла корумдар керегинде билгирлерин байыткан эмес, је јаҥы јерлер, јаан калалар кӧргӧн (Москвада база болгондор), баштапкы катап самолетко отурган деп темдектеер керек. Ӱлекер сыйлаган кӱндер балдардыҥ санаазында узакка артып калар (балдардыҥ кӱӱн-санаазы ла сӱӱнчизи фотојуруктардаҥ иле кӧрӱнет), ол олордыҥ ич-кӧрӱмин кеҥиткенинде, байытканында алаҥзу јок. Айса болзо, бу ӱлекер ӱренчиктердиҥ кажы бирӱзиниҥ келер ишмекчи јолына камаанын јетирер.

Кулады јурттыҥ Культура байзыҥында улус јык толо, айылчылар да келген, јербойыныҥ да улузы кӧп болды. Бисле кожо каладаҥ келген билимчилер Светлана Катынова ла Лариса Мукаева бу ӱлекерде база турушкан эмтир. Олорго бийик сценадаҥ быйанду самаралар табыштырылды. М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ билим методикалык бӧлӱгиниҥ методисти, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады Лариса Николаевна Мукаева дезе ончо јуулгандарга Башадардыҥ корумдары керегинде солун јетирӱзин эзетти:
– Башадардыҥ корумдары бойыныҥ тӱӱкилик-культуралык учурыла Пазырыктыҥ, Ӱкектиҥ корумдарыла теҥ ле керек дезе олордоҥ до бийик турат. Эмдиги Россияныҥ археология билиминде Туйактуныҥ јалаҥы, Урсул ла Каракол ӧзӧктӧр – каандардыҥ ӧзӧк јерлери (олорды јебрен Египеттеги каандардыҥ ӧзӧгиле тӱҥдештиргедий) деп шӱӱлтелер тегиндӱ эмес. Пазырыктагы корумдар бай, тоомјылу улустыҥ болгон, Башадардагызы ла Туйактудагызы дезе – каандардыҥ корумдары. Текши Сибирьде андый корумдар кӧп эмес.

Алтынай Матина бу ӱлекериле Сергей Руденконыҥ (Башадардыҥ ла Туйактуныҥ корумдарын каскан СССР-дыҥ эҥ артык археологторыныҥ бирӱзи) јолын улалткан деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе Сергей Иванович јаҥыс ла казынты иштер бӱдӱрген эмес, ол онойдо ок јербойыныҥ эл-јонын јериниҥ јебрен культуразыла, тӱӱкизиле таныштырып, јартамалду куучындар ӧткӱрген, ижин, табылганын экскурсияларда кӧргӱзип турган болгон. 1950 јылда ӧткӧн казынты иштерде јаҥыс ла билимчилер ле келген улус эмес, је мындагы балдар, јаан улус база турушкан.

Ӱлекердиҥ тӧзӧӧчилери Барнаулдагы архивке барып, узак ла куучындажып, оныҥ ишчилерин сӧскӧ кийдирип, корумдарды каскан тушта согулган кинохрониканы јӱк јерлештерине кӧргӱзер болуп сурап алгандар. Туштажуга јуулган улус анчада ла ол кинохрониканы кӧрӧргӧ энчикпей сакыган. Ак-кара, эскирген де болзо кадрларда кӧп лӧ сабазы казынтыларда турушкан орус укту јииттер болды. Залда ончозына таныш кырлардыҥ ортозында је ле деген ородоҥ олор тачкаларлу таштар тажып, эҥ јаандарын буулап, кийнинеҥ тӱрткӱштеп ийдип, тартып чыгарып турдылар. Кыска ӧйгӧ эки алтай оогош бала кӧрӱнди, оноҥ – алтай јииттер. Кийнинде, байла, оны стопкадр эдип токтодып, јурттыҥ чадында улус таныыр. Ол орус студенттерди де бедиреп, олордыҥ куучынын угарга јилбилӱ болор…

Кӧдӱриҥиде уткуулду сӧстӧрин кӧп улус айтты. Ол тоодо Куладыныҥ јурт јеезезиниҥ јааны Амыр Диянов, Оҥдой аймактыҥ башкартузыныҥ культура, спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Ренат Малчиев, коммерциялык эмес тӧзӧмӧлдӧрдиҥ јаандары Светлана Катынова, Дана Кыхыева, «Таҥдак» этно узанар јердиҥ јааны Светлана Басаргина, јурукчы Борис Киндиков, узанаачылар Станислав Чапыев ле Аржан Кухаев, артисттер Ногон Шумаров, Болот Байрышев ле о.ӧ.

Тоомјылу калганчы сӧсти Куладыда музей ачар ишти баштап јӧмӧгӧн, бойыныҥ ӧйинде јеезениҥ јааны болгон Валентина Паянтинова айтты:
– Бис јебрен каандар ӱргӱлјикке амырап каларга талдаган аҥылу, агару јерде јададыс, оны сезип, байлап јӱредис. Куладыда музей ачар ишти бис 1977 јылда баштаганыс. Ол тушта мен школдо тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи, оноҥ директоры болуп иштегем. Бош кып болордо, балдарла кожо ондо кичинек музей јазап алганыс. Экспонаттарды јууган эрчимдӱ 4-чи класста Асан Калбаев, Гриша Чадаев, Амаду Тайтаков ло ӧскӧлӧри де ӱренген. Башадар, Куладыныҥ коммуназы аайынча кӧп материалдар јуулган. Эдим-экспонаттарыс удабай ла бадышпай барарда, колхозко баштанып, бу эмдиги тураны сурап алганыс. Музейдиҥ бу туразы тӱӱкилик тура, ол 1924 јылда тудулган.

Колхоз музейге акча чыгарган, јерлештерис — јурукчы Борис Киндиков ло јашӧскӱрим аайынча керектерди башкарган Олег Майчиков тураныҥ ичин јазап, кееркедип берген. Музейди элбедип, ӱренчиктерисле кожо озо ло баштап Эрмитажка самара бичигенис. Ондогы баш билим ишчи Баркова Башадардыҥ корумдары, казынтылары керегинде кыскарта бичип, бир канча фотојуруктар салып, биске каруузын јандырган. Оноҥ ло бери бу корумдар јанынаҥ иш башталган. Кийнинде биске Кемеровоныҥ эл-тергеелик университединеҥ археолог Васютин келип, Соорудагы скиф ӧйиниҥ тудумдарын шиҥдеген.

1982 бе, 1983 пе јылда бистӧӧн Јопон јеринеҥ билимчилер келген. Олор аҥылу јазалдарыла Сооруныҥ корумдары казылбаган, тонолбогон деп билип, казынты иштер баштаарга шыйдынган. Олорды Кемеровоныҥ университединиҥ ректоры Мартынов башкарган.

Мен ол тушта колхозтыҥ председатели болуп иштеп тургам. Јопондор Сооруда одуланып, палаткалар тургузып, белетенип алган. Бис јурттыҥ эл-јоныла сход јууп, каладаҥ интеллигенцияны кычырып, ол корумдарысты аргадап алганыс. Билимчилерге «бу бистиҥ байлыгыс, ол бистиҥ келер ӱйелерге артар учурлу. Бис кемге де оны казарга јараду бербей јадыс» деп чокум ла јарт айтканыс. Бу јаан керекти Куладыныҥ эл-јоны бӱдӱрген. Анчада ла ондо јакшы эдип Агания Моисеевна Маскина ла Эрелдей Айдунович Ечешев айткандар. Бу јерлештеристи ол тушта бойыс та, јопондор до кайкаган, кандый олор билгирлӱ, ойгор, грамотный куучынду улус деп.

Јуртыбыстыҥ јаан јашту ӧрӧкӧни Тана Урчымаева ол јуунда бу корумдарды казып, јерди кӱйбӱретсе, албатыга чак болор, тыму-оорулар башталар деп алтайлап айткан эди. Оныҥ карган адазы јаан јарлыкчы кижи (бай ады Ада) балдарына онойып јакыганын, корумдарды касса, билимчилерге де, јербойыныҥ улузына да јаман, оору-јобол табарар деп, Тана Маймановна јетирген.

Куучыныныҥ учында Валентина Казакпаевна ӱлекер јашӧскӱримди јилбиркедип, кичӱ тӧрӧлин, оныҥ байлыктарын ла энчизин корыырына јӧмӧштирип турганыныҥ учурлузын темдектеди.

Кӧдӱриҥи јайым аайына кӧчӧ берерде, улус бойыныҥ эске алыныштарыла, шӱӱлтелериле ӱлештилер. Онойып, Татьяна Мамыева адазы куучындаганын эзетти. Корумдарды казып тапкан не-немелердеҥ Ајыс Тундинов јаан эмес тегерик јалбак эдим сураган, С. Руденко мойнобой, карамдабай берген. Эдимде та кандый да јурук болгон деер. Айлына экелип салала, оноҥ ло бери амырын јылыйткан, уйуктай ла берзе, узун сынду кара улус кирип ле келер, байагы эдимди берзин деп алымдаар. Мындый амыры јок беш-алты тӱнди чыдажала, ӧдӧр аргазы јок болордо, «ары ла кедери» дейле, оны чачып ийген.

Н. Шумаров Башадарда С. Руденко тапкан јадаганды (арфа), Пазырыктаҥ чыкканын С. Катынова орныктырганын эзеттилер.

Алтынай Матина «Алтын Казык» тергеелик јондык эл-культуралык тӧзӧмӧлди 2012 јылда тӧзӧп, оноҥ бери учурлу бир канча ӱлекер белетеп иштеген. «Јаштаҥ ала амадаган амадуларымды бӱдӱргениме јаан быйанымды орооныстыҥ президенти Владимир Путинге айдарым. Ойгор санаалу бу кижиниҥ баштаҥкайыла бисте «Президенттиҥ культуралык баштаҥкайлардыҥ фонды» («Президентский фонд культурных инициатив») бар. Иш јок, арга јок деп айтпай, коммерциялык эмес тӧзӧлмӧлӧр ачып, конкурстарда туружып, башка-башка ууламјыларла иштеерге јараар. Ӱлекер чыҥдый, учурлу, јакшы белетелген болзо, акчала болушты Президенттиҥ фонды слерге кыйалтазы јогынаҥ берер. «Кыймыктанганы кыр ажар» деп тегиндӱ айдылбаган эмей» – деп, ӱлекердиҥ тӧзӧӧчизиниҥ айтканын темдектебес арга јок.

«Башадардыҥ корумдары – јебрен ада-ӧбӧкӧлӧр керегинде билгирлердиҥ кӧмзӧзи» деген бу ӱлекер кеминде тӱндӱк тӧс калабыстӧӧн он бала барып келди: Толунай ла Карлагаш Санаковалар, Сынару Барсукова, Туулана Чараганова, Кӱнель ле Эмина Яраковалар, Тамырлан Бобоков, Урсулина Атпаева, Эрлан Закиров ло Аргымай Ерохонов. Јол-јорукта балдарды А. Матинала кожо ӱредӱчилери Экемель Чадаева, Людмила Алькова ла Мергеш Екчебеева (Боочыныҥ школынаҥ) ӱйдештилер.

Ӱлекердиҥ ончо амадулары бӱткен, ондо турушкан балдар тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизиле мынаҥ да ары јилбиркеп, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ энчизин корып, баскан јерине чек болорында алаҥзу јок.

Эмина КУДАЧИНА