Алтайдын Чолмоны

Jылдыҥ келтен Јылгайак Быјыл келбей калар ба?

14.03.2024

Јылгайакты ӧткӱретен ӧйи ле аайы

Jылгайакты тулаан айдыҥ толунында ак jаҥызыла байрамдайтан. Бу ӧйдӧ таҥ эртен тура айылга jаан от салып, jаан казанга ӱӱченеҥ каазы-карталу эт-jууны кайнадатан. Ӧскӧ белен курсак-тамагын кӧӧштӧргӧ изидер.

Тӧрт тагыл — ол jараштыра эткен эптӱ агаш болчоктор. Кӱн кыр баштай чыкса ла, тӧрт тагылга арчын салып jат. Арчынла тӧрди эбире аластаар.
Алкыш айдар:
Тӧртӧн эки байана
Тӧр бажына шокшозын.
Торко-мандык ар-jӧӧжӧ
Тӧр бажына чӱмделзин.
Береечи кудай ырыс берзин.
Бистиҥ jоныс байызын.
Алтай-Кудай алкыш берзин.
Ар-jӧӧжӧбис кожулзын.
Ажанганыс майлу болзын,
Азыраганыс балдар болзын.

Тагылдар

Эпши тагылды айаксалгыштыҥ алдына тургузып jат. Бу jараш тегерик агаш болчоктыҥ ӱстине арчынныҥ оодылган бӱрин мӧҥӱн табакка урала, эпши тагылдыҥ ӱстине тургузатан.

Тӧр бажында тагылдыҥ ӱстине кӱлер табак тургузала, арчын ӧртӧйтӧн, оноҥ алкыш айдатан:
Ӱч-Курбустан кудайым,
Улу алкыш беригер,
Ӱӱрлӱ малыс jыл чыгып,
Ӱстӱ ажыс тӱгенбезин.
Алтай-Кудай, алкыш берзеер!
Ак малыбыс коробой,
Амыр, jакшы jыл чыксын.
Ак быйаны оорыбазын,
Ак сӱдибис тӱгенбезин.
Алкы бойыбыс оорыбай,
Амыр, jакшы jыл чыгак.
Казан-айак каймакту,
Келин-кечкин омок болзын.
Эрjинелӱ Чымалы jурт,
Эрjине биске берзегер!
Элдиҥ-jонныҥ оорузы
Эски карла jоголзын.
Кубулгазын jууктатпай,
Кудай, биске болушсаар!?
Jеткер-jелмис jууктатпай,
Jер-Киндиги Энебис,
Кӧс jетпестеҥ кӧрзӧгӧр,
Укпас jердеҥ уксагар.
Баштаҥ баш болзын,
Базып ӧскӧн Алтайыс!

Ончо улус сол тизеле jерге јаба чӧгӧдӧп, бастыра балдарыла кожо бажыратан.

От бажында тагыл

Улус ончозынаҥ озо отты кӧ-дӱрип, алкап бажырала, ӧскӧлӧрин алкайтан. Арчынду кӱлер табак от бажында керемдӱ чакыныҥ тӧзинде туратан. Бу айыл ичинде тӧстӱ, чӱмдӱ тӧрт тагылга балдардаҥ болгой, jаан да улус тийбейтен.

От бажындагы ла тӧрдӧги тагылга айыл ээзи эр кижи арчынды кӱйдӱрип, алкап аластаар учурлу.

Оттыҥ алкыжы:
Орчылаҥды jарыткан,
Одус башту от-энем!
Ончо jерди jарыткан,
От-jалбыжыла кайнаткан,
От-jалар кудайым!
Талкан-кӱлин тӧжӧнгӧн,
Таш-очогын курчанган,
Кӱлер бӧркин бӱркенген,
Кӱн jарыкту От-Энем!
Оору-jобол jууктатпай,
Ончобысты корыган,
Аш-курсакты кайнадып,
Албатыны азыраган.
Алтай-Каҥайдаҥ jайалталу
Агаш-ташты кӱйдӱретен
Jер-Киндиги Энемниҥ
Алтын отугынаҥ камылган
Албатыныҥ куйагы болотон
Алкыш-быйан болушту
Айыл-jурттыҥ башчызы,
Албатыныҥ быйаны,
Jеезелӱ jурттыҥ jаркыны,
Jӧӧжӧлӱ jурттыҥ ырызы,
Ак-малдыҥ ак-сӱдинеҥ
Ӱрӱстеп турум быйан сурап,
Аш бажынаҥ ӱрӱстеп,
Тамзыктап салдым,
Алкыш сурап.
Аш бажынаҥ амзагар,
Алкыш-быйан берзегер!
Талкан-кӱлдий бай болорго,
Чедиргендий чыйрак болорго.
Ӱзӱ тӱшсе, «поп» дебес,
Ӱле келзе, «jок» дебес.
Баштаҥ баш ла болзын,
Оп Куруй, Кудайым!

Эпши jанында эки тагылдыҥ баштапкызы айаксалгыштыҥ алдында туратан.

Эпши jанында — кылаа. Чегенди кайнадала, казандагы аарчыны шӱӱргӱшке уруп шӱӱйтен. Изӱ кылааны эмезе боjоны темир тала кӧнӧккӧ урбай, агаш бортогого уратан.

Алкышты угар тужында бастыра отурган эр киндиктӱ улус бӧрӱктерин суурып алар. Келин улус бӧрӱк суурбас, эки тулуҥын сыймай тудуп, оҥ тизеге ончозы чӧгӧдӧп, jерге jаба бажыратан: «Одырган одыбыс ӧчпӧзин, отурган улус коробозын». Эки сап бӱрлӱ арчынды катай тудала, jаларлу отко кӱйдӱреле, айыл ээзи эр кижи отты эбире отурган бастыра улусты эки катап кӱн эбире бирдеҥ аластаар, jалбырап кӱйӱп турган арчынныҥ ыжын-jыдын jытадар, оноҥ «оору-jобол, тыму менеҥ чечилзин» деп айдынар. Кижини ӧрӧ тургузала, эки колын ӧрӧ кӧдӱртеле, ач белин эбире (база кӱн эбирип) эки катап аластаар. Арчын ӧчӧ берзе, ойто кӱйдӱрип алала, ӧскӧ кижини база онойып ок аластаар керек.

Колында арчын кӱйе берзе, база бир эжер арчынды отко кӱйдӱреле, айылда отурган улусты онойып ок аластаар учурлу, айылдап келген кижи эмезе солун айылчы бар болзо, башкалабай, кожо ло аластаар јаҥду. Ӧскӧ деп аластабай башкаланза, Алтай-Кудайдыҥ алдында jаан кинчек болор дежет. Ончо калыктыҥ одырган оды тӱҥей, jаҥдаган jаҥы jаҥыс. Ончо калыктыҥ тыны, jаркыны, jӱрӱми, ырызы, алкыжы тӱҥей эмей. Учында улусты аластаган кижи бойы база ок онойып ла аластанар учурлу.

Эпши jанында аарчылу таардыҥ jанындагы тагылга айыл ээзи ӱй кижи арчынды ӧртӧп алкайт:
Улаабыстаҥ уй ичсин,
Боjо-сарсу бозу ичсин,
Иргеебистеҥ ийт ажанзын,
Ийнек малыбыс сӱттӱ болзын.
Аш-курсагыс тӱгенбезин,
Аштап-суузап jӱрбейлик,
Аскан казан сообозын,
Албаты-jон амзазын.
Кайыҥ агаш сарjузы
Кату ооруны ыраатсын.
Курут-сарjу кӧп болзын,
Кубулгазын оору jууктатпазын.
Кутустанып jыргаарга,
Кудай алкыш берзегер!

Оныҥ кийнинде тепшидеги аш-курсактаҥ (сарју, курут, саргай, кандык ла о. ӧ.) амзаар тушта база алканар:
Jас кел, jылу экел!
Jыл ӧтсин,
Jаҥмыр jаа,
Кар кайыл,
Jер эризин,
Јадаган ӧссин,
Кӧк томулзын.
Кандык ӧссин,
Кӱӱк этсин,
Кӱн чалызын.
Кудай унчуккалакта,
Чомур саргай казып,
Чӱмдеп курсак кайнадала,
Саргай, кандык амзайлык.
Саргай, кандык кӧп бӱтсин —
Сагыш jеткенче казарга,
Абыл-абыл, баш болзын!

Jай кел, jылу бол!
Jаш ӧлӧҥ койу ӧссин.
Jашкан кары jаабазын.
Jоныбыс омок —
Jелелеп малын тутсын.
Jаш корбобыс jаҥарла
Jаш ӧлӧҥди jайа чапсын.
Jаан сӧӧктӱ кыш келзе,
Jаш малыбыс ток болзын.
Кӧк ӧлӧҥди кургадып,
Кӧп обоолор тургузак.
Кӧп малыбыс корон кышты
Кӧдӱртке jок кыш чыксын.

Абыл-абыл, балдарым,
Кандык-саргай ток курсак —
Jакшы тойо ажанар.
Кӱкӱрт-jалкын тӱшкелекте,
Саргай-чомур казып,
Санаа jеткенче иштеерис,
Кӧп чечектер jайылза,
Кандык, калба казарыс.
Кышка белетеп алала,
Келер jылда Јылгайакты
Jылу jакшы уткуурыс.

«1930 jылда Jылгайак кӱнде кургаткан саргай-чомур, кандык, маҥыр кайнадала, бисле кожо ойноорго келген балдарды азырайла, энем мынайып алкаган эди:
Чӧк! Чӧк!
Чатпайганча ажанар,
Чӧк, чӧк!
Чӧйилип jаан ӧзӱгер!
Койдый семис болугар,
Койондый jӱгӱрӱк болугар,
Аштаҥ аштабагар,
Амыйтаннаҥ коркыбагар!
Jаактуга айттырбагар,
Jарындуга соктырбагар!
Аткан аҥар — сыгын болзын,
Алган кызыгар — керсӱ болзын,
Азыраган малыгар — кӧп болзын.
Аҥ эдин кысканбай,
Албатыны кӱндӱлегер,
Ӧлӧм-сӧлӧӧм!
Ӧкпӧ-jӱрегер оорыбазын.
Ӧлӱм-jобол кӧрбӧгӧр!
Ӧскӧлӧжип керишпей,
Ӧмӧлӧжип иштенигер.
Jамандажып согушпай,
Jакшы нак ойногор!
Кӧп бололо, чӧп болгончо,
Ас та болзо, чоҥ болзын!
Асты амзап jигер,
Кӧпти ӱлежип jигер,
Ӱлешкенер тату болзын,
Учкашканар jорго болзын!

Ӧткӧн jылдыҥ кандыгыла, саргай-чомурыла, маҥырыла, кӧжнӧзиле чатпайта тойо ажанып алала, кӱн ӧксӧӧрдӧ, ончобыс Јылгайакты уткыган улусла кырдаҥ jыҥылаарга кожо барган эдибис. Бисте колчанактар болгон, jаан улуста ӧлӧҥ тартатан чанактардыҥ оломозынаҥ сӱӱртегилеп, кӧп улус кыр ӧрӧ чыгатан. Андый алты кирези jаан чанактар болгон ошкош эди. Кыс балдар jылкы малдыҥ кургадып салган тӱктӱ терелерди сӱӱртеп, база кырга чыккылайтан.

Ончолоры:
Jылгайак jыл экелди!
Јылу, jылу бол,
Кар кайылзын,
Кӧк чыксын,
Кыра сӱрӱлзин,
Кобыдаҥ суулар
Коркыражып кожоҥдошсын!
Jылгайак! Jылгайак! Jыл экелзин!
Кушкаштар да кожоҥдошсын.

Кар тоҥдо капшай jыҥы-лаактар!» – деп, Иван Рыспаев деп ӧбӧгӧн каткырып, тыҥ кыйгырган. Jолой келиндер мынайда кожоҥдошкон:
Кочкор айдыҥ корон соок
Коркуштанып ӧдӧ берт.
Колчанакту балдарыс
Колчанакла jыҥылайт.

Тулаан айдыҥ ак jаҥызы
Тууныҥ карын кайылтты.
Турлу jаҥыс чанакту
Эски карды ӱйдежет.

Кожоҥ божоордо, Кабандай деп карган эмеген: «Балдар! Кочкор айда кош казан азатан. Корон ачу сооктор до болзо, кӱн узай беретен» — деп айткан.
Тулаан айда —
Туйгакту мал
Ичке турбас.
Jердиҥ jети сокоры
Ичегенде jатпас.
Тулуҥду кижи
Ӱйге отурбас.

Кожоҥ божоордо, Иван Кӱленович Рыспаев деп карган ӧбӧгӧн ондогы улуска мынайда куучындаган: «Кышкы куран айда кӱн jедер jерине jедип, 5 кӱнге токтой тӱжеле, ойто эмештеҥ кожулатан. Чаган айга jетире чай кайнадымга кожулатан. Чаган айда соок чагылар, саҥыскан ла каргаа чарчаар. Чаган ай божозо, саҥыскан кочкор айга мынайда jакыйтан: «Кайткан ла эдиҥ, кочкор ай, корон соокты тыҥыт ла, кызыракта jуу артты, кыс балдарда эмчек артты».

Ойто ло кожоҥ:
Jылгайак, Јылгайак!
Jыл ӧткӧнниҥ байрамы,
Jашӧскӱрим jыргалы,
Jас келгенниҥ кӧкӱни.
Jаскы кӱнниҥ jарт чогы
Jаткан карды кайылтар.
Jараш ӱндӱ куштарыс
Jанып келер Алтайга.
Кардыҥ бажын кар jиир,
Камныҥ бажын кам базар.

Арка jерде калыҥ кар
Кайылганча ойнойлык,
Арка jердиҥ ӧлӧҥин
Ак малыбыс отозын.

Кобы jердиҥ кӱрт кары
Кайылганча jыргайлык.
Кобы jердиҥ ӧлӧҥин
Кой малыбыс отозын.

Jабаганыҥ терези
Jарылганча jыҥылаак.
Jаан карды кайылтып,
Буза тепсеп jаналык.

Ээп эткен чанагыс
Элегенче ойнойлык,
Эски карды тепсейле,
Кайылганча ойнойлык.

Тӱште балдар тойо ажанып, кырлаҥ jердиҥ карын болчоктойло, кырлаҥды тӧмӧн араайынаҥ тоолодып ойнойтон. Карды сӱреен чеберлеп тоолодор керек.

Чеберлеп тоолодып алган кардаҥ озо ло баштап jаан кижиниҥ сӱрин чӱмдеп-jазап эдетен. Кӧзине кара шилдиҥ оодыгын эптеп, jазап кондырганда, малдыҥ куйругынаҥ jал эдип ийгенде, кееркемјилӱ болотон эди.

Таштыҥ кыбынаҥ jууган кылбыштыҥ кызыл-кӱреҥ ӧҥдӱ jал-брактарын jака, ак, кӧк ӧҥдӧрлӱзин кур эдип jапшырганда, база ла jараш болотон. Бу ӱй кижиниҥ сӱриниҥ учуры. Јылгайакты Jер-Киндиги Энези jонго экелген. Jер-Киндиги Энези јаскыда калык-jонго саргайды, чомурды, кандыкты, калбаны, маҥырды, jонjолойды кӧптӧҥ берер. Jердиҥ ажы jакшы бӱдерине учурлаган чӱм-јаҥ деп айдарга јараар. Jииттер, кыстар ла келиндер кожо болотон. Онойдо ок аттыҥ, уйдыҥ ла койдыҥ, эчкиниҥ ле ийттиҥ де сӱрин эдетен. Мынызы бастыра тындулар jасты уткып турганыныҥ темдеги.

Јаан улус бу ӧйдӧ Јылгайактыҥ байрамы дешкилеп, элдеҥ ле озо јаткан jурттыҥ jааныныҥ айтырузы аайынча ол айылга jуулыжар. Аш jӱзӱнин анда салатан. Ӧткӧн jаскыда казала тизип салган кандыкты ла саргай-чомурды элдеҥ ле озо кайнадатан. Бастыра аш-курсактаҥ озо jердиҥ ажын амзайтан јаҥду. Карган улуска мындый jымжак курсакты аҥылап, тепшиге чого салатан. Ондый курсакту тепшини jаан улустыҥ алдына уулчак ла кызычак апарып салза, эки карган мынайда алкайтан:
Баш болзын, балдарым!
Абыл, абыл, абыл! —
Аш-курсактыҥ башчызы!
Алтын, чӱмдӱ чечектерлӱ
Алтай ӱстин бӱркеп ӧскӧн.
Ачананыҥ ӧйи тушта
Албатыныҥ тынын алган
Амтанду, ток аш-курсак.
Абыл, абыл, абыл!
Аш бажынаҥ амзап турум,
Алкыш сӧзим айдайын.
Кызыл-марал кандык,
Кыр jердеҥ кызыл ӧрттий ӧс,
Ак jердеҥ ак јалбыштый бӱт,
Албаты казып тойынзын,
Алкап-чӱмдеп алказын.
Jаҥы jастыҥ кандык-чомурын
Jаш-корбо jалкуурбай кассын.
Озыгы курч омок болзын,
Тепкен буды чылабазын,
Каламазы толу болзын,
Тегин тенип аспазын,
Каламалап кап jуулзын,
Кайнатканы амтанду –
Карган-тижеҥ амзап jӱрзин.
Ӧлӧм-сӧлӧӧм балдарым!
Эзенде мынаҥ jаан ӧзӱгер.
Оору-jобол jогынаҥ
Омок-jакшы ойногор.
Бака сидиги кӧлгӧ туза,
Кижи балазы кижиге туза,
Энениҥ кызы элге туза.
Аданыҥ уулы аҥчы болзын,
Аткан огы jерге тӱшпес —
Элик адып jаспазын,
Элге-jонго айттырбазын,
Аҥ адып jаспазын,
Албатыга айттырбазын.
Артынганы аҥ болзын,
Канјаагазы канду jӱрзин,
Калык-јондо макка кирзин.

Јаандар алкаган кийнинеҥ, балдар чӧгӧдӧп отурала, каргандарга быйанын айтса, олорго ойто алкыш айдылар:
Салымар бек,
Сагышту болугар.
Jӱгӱрӱк ат минип,
Jӱс jаш jажагар.
Куулыдый тиш саргарып,
Куу чылап баш кажайганча,
Керсӱ, омок болугар.
Jаманга jапшынбай,
Jакшыдаҥ ӱренигер.
Уурданбай, уска ӱрен,
Уйатту сӧсти укпагар,
Учурлу сӧскӧ ӱренер,
Эне-адагарды кичееп,
Элге-jонго мактадар!
Акту кӱчерле jӧӧжӧ jӧӧп,
Албатыда макка jӱрер.
Jаан келзе, курсак коркор,
Jаш келзе, иш коркор.
Кӱчи jетпеске болужып jӱрер,
Кӱлӱк мен деп мактанбар!

Балдар мындый алкышту сӧстӧр учун jаандарына чӧӧчӧй амзап беретен.
Јылгайактыҥ кожоҥы:
Отук таштыҥ оодыгы
От айланып jадар ба?
Озо келетен Јылгайак
Ойто келбей барар ба?
Jыламаштыҥ jемтиги
Jыл айланып jадар ба?
Jылдыҥ келтен Јылгайак
Быјыл келбей калар ба?

Аркадий КОНУНОВ,
филология билимдердиҥ кандидады