Алтайдын Чолмоны

Кӱӱн-санаазы тӧрӧл јериле тудуш

25.03.2024

Калганчы öйлöрдö интернет-телкемде Аржан Такысовтыҥ ады-jолы элбеде jарлу боло берди.
Аржан бойыныҥ ÿлгерлерин jарлап баштаарда, оныҥ алтай сöзи, кÿÿни кöп улуска jараган.

Jиит кижиниҥ кÿÿн-санаазы, ич-кöрÿми тöрöл jериле, албатызыла, оны санааркаткан сурактарыла тудуш болгоны баалу ла солун. Аржанныҥ ÿлгерлеринеҥ кажы ла кижи бойыныҥ jÿрегине jуук кÿÿнди, сысты табып аларында алаҥзу jок. Ӱлгерчи бу ла ыраакта турган ынаарлу тууларла, очокто кÿйген одысла, айыл-jуртысты корулаган байлу арчынысла тудуш болуп, бойыныҥ кÿÿн-санаазын биске jетирет. Оныҥ кажы ла ÿлгерин алза, тереҥ учур, алтай бойысты санааркаткан ла кабайлаган сезим бар болгоны кычыраачыны ойгозо тартат дезебис, бир де jастыра болбос.

Аржан Такысовты алтай поэзияда угулып келген jаҥы чокум ÿн деп бир де алаҥзыбай айдар аргабыс бар. Jууктада таныжарга Кан-Чарастыҥ ӱлгерчи уулына баштанып, бойы керегинде куучындап берзин деп сурадыбыс.

«Мениҥ сӧӧгим кӧбӧк, ӧскӧн-чыккан jерим Мӧндӱр-Соккон jурт болор. Адам Сергей Јолдонович, энем Римма Васильевна. Jаш туштагы ӧйим турлуда кой кабырышта ӧткӧн.

Тӧртинчи ле класстаҥ ала бӱдӱн jай тайгада, эне-адамла колхозтыҥ койын кабырып јӱретем. Кӱскиде школ башталарына ӱч кӱн артса, јуртка тӱжӱп, мылчага кирерис. Jаҥы ӧдӱк кийдирзе, будыма чек јарабас, jайыла jылаҥаш бутту jӱгӱрген кижиге. Билебисте бис ӱчӱ, эки сыйным бар. Эҥ jааны болуп, кату иште, арбанышта болгом.

1998 jылда тӧрӧл школымды божодып, ГАГУ-да алтай бӧлӱкке киргем, 5 jыл ӱренгем. Ондо jакшы преподавательдер-ӱредӱчилер болгон: М. П. Чочкина, Н. М. Киндикова, Т. Е. Орсулова, Е. Д. Чандыева. Кажы ла паранаҥ чыгып келзеҥ, «мен – алтай» деп, кӧксиҥ толо, оморкодулу базып турарыҥ. Дипломный ишти Н. М. Киндикованыҥ башкартузыла бичигем. Ол тушта Нина Михайловна анчада ла ӱлгерлерге аjару эдип, болужып, керектӱ јерде тӱзедетен.

Эмди кӧрӱп турзам, бу чӱмдемелдер меге оогоштоҥ ала салынган, ӱренделген деп айдарга jараар. Турлуда алтай бичиктер кычырарын сӱӱйтем. Школдо тужымда ченемели jаан ӱредӱчилер Юлия Карандашевна Баграшева, оноҥ Наталья Кучалаевна Ефтифеева ӱлгерликке јилбӱм тыҥыырына jаан камаанын jетирген. Анайда ок баштамы класстарда ӱреткен М. А. Токтомысовага, интернатта таскамал берген Р. К. Толоевага jаан быйанымды айдадым.

Бистиҥ алтай бичиичилердеҥ jӱрегиме jуук деп Лазарь Кокышевти, Кӱӱгей Тӧлӧсовты, Jыбаш Каинчинди, Аржан Адаровты адаар эдим.

Кажы ла кижини кандый да сурактар ӧйкӧдип, санааркадып јат. Мени санааркадып турган курч сурактардыҥ бирӱзи — бойыстыҥ Алтайыста бойыска jер jок болуп калардаҥ айабазыс деген чочыду. Акчага болуп jеристи сатпактар. Бала-баркабыска энчи болуп артып калзын.

Тургуза ӧйдӧ мен бойым билелӱ, эш-нӧкӧрим Маринала 23 jыл јуртап койдыс. Эки уулду, бир кысту. Иштеп турган jерим – Ӱч-Сӱмердиҥ сынында Кара-Jӱректеги метеостанция».

Аржан Такысовтыҥ ÿлгерлериле таныштырадыс.

                                                              Айгуль МАЙМАНОВА

Слерге
Агып jаткан сууныҥ ӱниндий
Айдылган ӱлгерлӱ кӱӱним–слерге,
Теҥери тӱбинде тӧгӱлген jылдыстый
Телкем jерисле jӱрегерге jедерге.

Таскыл бажынаҥ келген эзиндий
Тизилип бичилген эрмегим–слерге,
Токтой тӱжӱп, тӧзӧлгӧн куучында
Тамчыдый тилисти тирӱ эдерге.

Jaрылып jаткан jӱректер чийӱзин
Jааштыҥ тамчызыла jaзып салайын.
Тӱгенбес чокту, тоҥбос сӧстӧрлӱ,
Тостый кӱйгӱр jылуны табайын.

Чаҥкыр теҥери ӱстисте турарда,
Чадыр айлымнаҥ чеген ичигер.
Чыдырма агаштый бек болорыста,
Чалдыкпай jӱрӱмде кожо jӱректер.

Туулар — алыптар
Табыштанбаска маргышкан
Тӱҥзӱйишкен туулар.
Алтай ӱстиле јарышкан
Алып эрлер турдылар.
Канду јууда јылыйткан
Кайда барды аттарар?
Калык тилисти ундыган,
Кандый согушта болдыгар?
Тереҥ уйкуга бастырткан
Тармадаткан баатырлар.
Тенек бойымды кайкаткан,
Теҥкейишкен кырлар.
Албаты ортодо
Адыгар слердиҥ туулар,
Акту бойымда сананзам,
Адыгар слердиҥ — алыптар!

Ӱч-Сӱмер
Ӱргӱлјиге ӱрелбес кӧӧ-куйакту
Ӱч-Сӱмер буурайган ӱстимде туру.
Ӱним јылыйттым, кебериҥ кату,
Изӱге кайылбас, тӱгенбес мӧҥкӱлӱ.
Кӧксиҥде согулган јӱректиҥ ийдези,
Кӧчкӧзи тӧгӱлип, тайкылган истери.
Колтыгыҥ алдында кӧлдӧр јайылды,
Кӧпӧгӧш толкузы кӧзимди јажытты.
Чаҥкыр теҥери, айас кӱндерде
Чылабас, кӱчтӱ сууларыҥ кургабас.
Јылдыстар койылган узун тӱндерде
Јуучыл черӱҥ сенеҥ ыраабас.
Jергелей турган jуучыл тууларыҥ
Jeбрен чактардаҥ чындык турлары.
Тӱлкӱ ууланып ӧтпӧс сындарыҥ
Тӱмен јылдарга ыраабай турлары.
Чӧгӧдӧп билбес черӱ де келзе,
Чӧмчӧйӧ отурып, болуш сурайтан.
Чалыган кӱнге кайа-таш кебериҥ
Чыладып, улусты тизеге отургызатан…
О, Ӱч-Сӱмер…

Јылдыстар
Эҥирлер сайын бийикте мызылдап,
Јаркынду суркурап не турадар?
Караҥуй тӱнде бойор ортодо
Кандый ойын баштап ийедер?
Слер ортодо Кӧгӱтей-Мерген
Сыгынды сӱрӱжип, теҥериде јылыйган.
Слер ортодо Јелбеген ӧрӧкӧн
Салымга тӱкӱрип, Айга туттырткан.
Канча албаты јӱрӱмин кӧрӧлӧ,
Кемзинип кейде кызарып турадар.
Кезикте уйалып, чыдажып болбой,
Кӱйӱп, кайда да уча бередер.
Ӧткӧн мениҥ тӱби јок санаамды,
Ӧзӧк-ичеерге слер сугуп салыгар.
Кара бажым буурайа берзе,
Катап меге эбелтип беригер.

Балама
Ак-jарыктыҥ ӱстине
Амадап чыккан бу балам.
Албатыныҥ jӱрӱмине
Ат кошкон бу балам.
Ыжык jӱрегиме ыйыҥ ла каткыҥ
Ынаарлу туулардый кӧксиме шиҥилген.
Экпиндӱ jӱрӱмниҥ кара кӱндерин
Эркелеп, jажыдып, сенле ундыгам.
Эрке шулуртту jылу эрмегиҥ
Энеҥ ле меге эҥ ле кару.
Эртелеп эткен эки алтамыҥ
Jер ӱстинде недеҥ де баалу.
Келер jӱрӱмиҥ кандый болорын
Кайдаҥ билейин, кару балам!
Эртенги jӱрӱмиҥ кандый болорын
Эртелеп сеге канайып айдайын!
Бурузы jок бу ла бойыҥ
Бӱткӱл калыкта канайып jӱрериҥ?
Чындыкка иженген бу бойыҥ
Чын ла тӧгӱнди ылгаштырар болбойыҥ!

Кабай
Кайда да ыраак чактар ӧткӱре
Кичинек баланыҥ ыйы угулат.
Кижи оҥдобос тили ӧткӱре
Кабай јайкаган кожоҥ јайылат.
Келер јӱрӱмниҥ чакпынду толкузын
Кабайда јаткан балдар апарар.
Кижи јӱрӱмниҥ канча једимин
Кабайда баштаган ӧйлӧр экелер.
Кату јӱрӱмнеҥ эрте барганда,
Катап ла кабай араай јайкайтан.
Коштой отурган кару эжине
Килебес коромјы келип табартан.
Кижи јӱрӱмге туулып, каткырза,
Калыҥ јӱрӱмге кабай экелет.
Кижи јӱрӱмнеҥ ыраап барза,
Кабай јӱрӱмнеҥ јайкап апарат.

Алтай тилим
Артап калган алтай тилимди
Албаты кӧксинде канайып корыыйын.
Ийиктелип јаткан телекей ичинде
Ийнедий тилимди канайып кичеейин.
Кунурап јаткан сууныҥ бажындый
Кубултар салымы бойыстыҥ колыста.
Кӱйбӱреп јаткан јӱрӱм ичинде
Кӱйдӱрбес ийде бистиҥ кӧксисте.
Кају кайада јайылган мӧштӧрдий
Тазылыс кату, тайкылбай турактар.
Сакыбас јанынаҥ соккон салкынга
Сӱрнӱкпей, тилисти јылыйтпай тудактар.
Тӧмӧн тӱжерге јеҥил де эмей,
Тӧрӧл тилисти кӧдӱрип чыгактар.
Тӧҥӧзӧк-оро туйуктаар да эмей,
Тӧжиске чӧҥӱп, јӧмӧ базактар.
Кабайда балага карузып, кожоҥдоп,
Кайылбас тилисти кӧксине салактар.
Кӧжӧгӧ тудунган албаты јаҥарлаар,
Кийнинде тилисле оморкоп турактар.
Кажы ла биле – ол бир тамчыдый,
Калбакча тилисле эрмек беригер.
Корболоп ӧскӧн бек кайыҥдый,
Кӱски јалбырагын ычкынбай јӱректер.

Јас
Кайкап кӧрдим кайылган јалаҥда
Кандык јайылтыр кардыҥ јанында.
Канча ла атту мынайда ӧткӧм,
Кӧгӧргӧн чечекти канайып кӧрбӧгӧм?
Айдарда, јастыҥ келгени бу!
Айлыма јелдим атту, чу-у!
Айдарда, јылды чыкканыс бу!
Алтайыстаҥ эмди бис курчулу!
Кӧксимде јеҥил, кӧкӱп турум,
Кӧскӧ кӧрӱнзин кӧк чечегим.
Кӧм ӧдӱгим чӧйӧ тебинип,
Кӧӧрӧгӧн jӱректӱ ӧзӧклӧ чаптым.

***
Jaманымды ташта, кӧӧркийим,
Jанатан jолымды jылыйттым.
Jарылып jaткан ооктордоҥ
Jашканду кӱнде ыраадым.
Jaжыҥ, кӧӧркийим, арчызаҥ,
Jaныҥда коручыл болойын.
Jaҥы чыккан чалыннаҥ
Jaанаган балдарым кӧрӧйин.
Jaҥыскан jӱрген деп ачынба,
Jайаачыҥ болуп jӱрейин.
Jaлкынду кӱнде коркыба,
Jaрдыҥа канадым jайайын.
Jанбаган нӧкӧрлӧр мында
Jaнымда, эмдиге jуу-чакта.
Jaрбынба, кӧӧркийим, тарынба.
Jaлаҥда мен, ӧскӧ алтайда.
Jaжыҥ аккан jаагыҥды
Jылу окшоп салайын.
Jaжынып ойногон балдарымды
Jaжыдып сыймап барайын.

***
Чӧбрӧ айлыстаҥ чыгып барарыста,
Чӱм-jaҥдарыс база ыраады.
Чайбалып барган jӱрӱм jолында
Чубажып, улус башка айрылды.
Кемге баштанар, кемге айдынар,
Ак-чеги кайдаҥ табылар?
Косколоҥ ӧйдӧ кем аргадаар,
Колдорын сунуп, ичкери апарар?
Кӧлӧткӧ болуп jӱрген jӱрӱмис
Кӧгӱсте бойыска база кыjыкту.
Келер ӧйгӧ jылыйган ижемjис
Кӧндӱре jолыска удура jыгынду…

Аҥчы ӧрӧкӧн
Канча кӱнге айлында
Канай кижи отурар.
«Кайда барып jатканаар?» —
Кайкап уулдар сурагылаар.
Айдып берзер, уулдар,
Атка минбезе, кандый эр?
Ары болуп слер jортсор,
Алкы сынар сергилер,
Туйук кӧгӱс чечилер,
Туйка санаа ачылар.
Тумантыган суракка
Kарyузы табылар.
Алтайыстыҥ jаражы
Ат ӱстинеҥ кӧрӱлер,
Аҥдар jӱрген сындары
Атту jортып ачылар.
Туулардаҥ jараш не jараш?
Тудуштал барган туу jараш.
Боочыга чыгып, атту аш,
Бийиктеҥ jаҥыс аjыкташ.
Серӱӱн кейдиҥ экпини
Сергидер санааҥды.
Белиҥ-сыныҥ бу ӧйдӧ
Быjырумга табартар.
Алкы бойыҥ ол тушта
Араайынаҥ айдын сал.
Атту jӱрген тужыҥда
Ак кыйранаҥ буулап сал.

Коночы
Коночы кондыра одыма отурып,
Солун-собурды омок сурады.
Озогы очоктыҥ ортозына содойып,
«Соҥзуннаҥ айылчы болор» — деди.
Ондый солунды кӧргӧн лӧ бойым,
От-Энени алкап баштадым.
«Айса болзо, ӧскӧ ороонноҥ,
Айылчы келер» — деп, ичимде санандым.
Одыма кайнаткан бу чайымнаҥ
Ӧрӧмӧ-талканнаҥ амзап алыгар!
Оошкы казанда эттӱ кӧчӧнӧҥ
Тойго тӱҥейлеп, тойо ажанар!
Ыраак jолдоҥ jоортып калганыгар,
Эмди jадып, тыштанып алыгар!
Jылу jуурканга кубарды тӱҥейлеп,
Jымжак кӱлге jайым jадыгар!

***
Мӧҥӱндий jараш тӱш jеримде
Мӧштиҥ тӧзинде одуда эмтирим.
Jинjидий тӧгӱлген бу тӱшкӱнде
Баскадый jер jок эмтири.
Чертерге кузукты колыма тудала,
Чилекейим ажырдым куру карынга.

***
Jанымда аккан сууныҥ каткызын
Jaантайын уксам, кандый jакшызын.
Кырында jаратта, кыстый уйалып,
Кызылгат jалтырап мында кызарат.
Кыннаҥ jараш кейде солынып,
Кырдыҥ бажында булуттар jуранат.
Канча куштардыҥ ӱндери ӱзӱлбей,
Кӱзӱҥи ӱниндий тӱште jайылат.
Чегедек кийген чечектер кемзинбей,
Четтер алдында чӧйӧӧ jаҥарлайт.