Алтайдын Чолмоны

Су-кадыктыҥ јолыла Кукарачала кожо

29.03.2024

Кычыраачыларды Евгений Веселовскийдиҥ «Су-кадыктыҥ јолыла Кукарачала кожо» деп адалган бичигинеҥ алылган ӱзӱктерле таныштырадыс. Тургуза ӧйдӧ алтай тилге кӧчӱрилген бичигешти республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деп байзыҥ-јурт кепке базып чыгарарга белетеп јат.

Бис ар-бӱткенди сӱӱчи ле оныҥ коручылы Е. Д. Веселовский керегинде тӧрӧл газедиске бичигенис. Оныҥ «Су-кадыктыҥ јолыла Кукарачала кожо» деп јакшынак бичиги керегинде база айтканыс. Ондо Алтайыстыҥ байлыгы Алтын-Кӧл керегинде кӧп бичилген ле айландыра јаткан улузы, тайгазыныҥ аҥ-кужы јанынаҥ солун јетирӱлер бар.

Бичикте куучын сагышту ла керсӱ Кукарача деп ийдичектиҥ адынаҥ айдылат. Бу бичигешке балдардыҥ јӱрӱминде болгон кайкамчылу учуралдар, солун аҥдар керегинде јетирӱлер кирген ле јараш фотојуруктарла кееркедилген. Балдар ла олордыҥ ада-энези бичигешти кычырып, Јайлу јурт ла ондо ӧзӱп турган Байлу мӧш; Алтайдыҥ заповеднигинде иштеген Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан фронтовиктер Максим Иванович Анферов, Василий Петрович Пыжанкин, Альчы Тӱймешев; ар-бӱткенде ас туштап турган јерлик теке, ирбис деп аҥдар; Алтын-Кӧлдӧ улус ла кош тартар пароходтор; онойдо ок уулчактар эр кемине једип, чыдап турганы керегинде билип алар.

Бичиктиҥ рецензенти Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ алтай филология ла востоковедение кафедразыныҥ баш преподаватели Кемине Каинчина темдектейт: «Бичик јеҥил кычырылат, ол ар-бӱткенди чеберлеп јӱрерине ӱредет. Куучындарды кычырып тура, балдар Алтын-Кӧлди јараттай јаткан ӧс калыктыҥ чӱм-јаҥдарыла, олордыҥ тӱӱкизиле таныжар аргалу. Бу бичигеш алтай тилге кӧчӱрилген, оны билелик кычырышта тузаланза, сӱрекей јарамыкту болор эди».

* * *

Алтайдыҥ биосфералык заповеднигинде, бу аҥылу коруга алынган талада, јажына «јайлу» болгон јер бар – Јайлу деп јурт. Ол байлу Торот кырдыҥ эдегинде турат. Јылдар јылыжып ӧдӧт, је Јайлу ол ло бойы, алдында ӧйдӧ кандый болгон, онойдо ло артат. Марал чечектиҥ тӧҥӧзӧги Алтын-Кӧлдиҥ јарадында кышкыда канайда тоҥуп калган туратан эди, бот, мынайда ла цивилизацияныҥ ла ар-бӱткенниҥ бириккенинде чилеп, ӧй мында токтоп ло тоҥуп калгандый. Јылдаҥ јылга, чактаҥ чакка Алтын-Кӧлдиҥ толкулары јаратка согулат. Је бу мындый ла болотон неме ине. Јайлуныҥ улузы байлык ла кеен Алтайына сӱӱжин ле ару кӱӱнин бойыныҥ ӧзӧгинде алып јӱргилейт.

Орчылаҥнаҥ бистиҥ Јер-јыҥыска кӧрзӧ, Евразия деп јер-телекейдиҥ ӱлӱзи (материк) сӱреен јаан ла телкем кӧрӱнер. Бу материктиҥ чике ле ортозында Алтай деп је ле деген тергее бар. Алтайдыҥ чике ле ортозында Алтын-Кӧл лӧ Алтайдыҥ аҥылу коруга алынган јери болор. Шак ла бу јерде кызычактар ла уулчактар јилбилӱ керектер эдет. Олор бу јерге кажы ла јай Арасей тергеениҥ кичӱ ле јаан калаларынаҥ келгилейт.

Балдар тӱште су-кадыктыҥ јолыла јоруктагылайт, кӱн отурып браатса, Алтын-Кӧлдиҥ јарадында ачык айдыныштыҥ одычагына јуулгылайт. Олордыҥ јанына Кукарача деп ийдичек келип, бойыныҥ јилбилӱ куучынын баштайт.

Кукарача – сӱрекей јалакай ла сӱӱнчи сыйлаар ийт. Ол сибирь укту аҥчы лайканыҥ ла шотланд укту коли деп овчарканыҥ кӱчӱги. Кичинек тушта, ого ат адалгалакта, бистиҥ биле ажанатан кыпта столды айландыра отурып, шӱӱжип турарыс: акыр, најы ийдиске кандый ат беректер? Балдарыс Катя, Кирилл ле Ксения, онойдо ок энези Оля ла адазы Женя кӱчӱкке аттарды кӧп лӧ тапкан. Је бир де ат келишпес. Бу мынайда канча катап ченежип, аайына чыкпай турдыс. Је бир катап адазы Женя кӱчӱкти азыраарга, ийттиҥ турачагына курсак апарды. Кичинек кӱчӱгеш оныҥ кийип алган калыҥ тӱк носокторына ла резин калошторына кадалып, ойноп турды. Кӱчӱгештиҥ курч тиштери тӱк носокко кадалып, учуктарына оролып, айрылып болбой турды. Бу тушта адазы Женяга «Бу сен кандый мындый Кукарача!» деп айдып, ийдичекти јиткезинеҥ тудуп, тӱк носоктыҥ олјозынаҥ араайынаҥ айрыырга келишкен.

Онойып, сӱӱнчилӱ, боро чоокыр кӱчӱгеш Кукарача деп атту болуп калды. Кийнинде кӧрӧр болзо, бу сӧс испан тилдеҥ «таракан» деп кӧчӱрилет. Испан таракан сӱреен ылгым кылыкту, керсӱ, санаалу деп айдыжат. Кукарача ийдибис база ылгым, сӱӱнчилӱ ле јалакай кылыкту. Ол бисти су-кадыктыҥ јолыла ӱйдежип јӱрет, Алтайдыҥ байлу јериниҥ кайкамчылу улузы, солун тындулары ла саҥ башка керектери керегинде јилбилӱ куучындар куучындайт.

Колдор деп ӧзӧктӧ кӱн отурып, сооксымак јайгы туман Алтын-Кӧлгӧ јабызап тӱшти. Оныҥ куулгазынду булуттары кичинек байлу Јайлу јуртты ла айдары јок јаан Корбу деп сынды бӱдӱнге ажырып ийгендий боло берди. Кӧлдиҥ ле тайганыҥ ортозында јурттыҥ эҥирги табыштары озо баштап араайлап, оноҥ чек угулбай барды. Мӧштӧрдиҥ будактарында кушкаштардыҥ табыжы база араайлады. Алтын-Кӧлдиҥ толкулары токунап, јараттагы таштарын шылыратпай барды. Кӧлдиҥ јарадында «Сӱӱнчилӱ» деп атту бухтада от салып алган кызычактардыҥ ла уулчактардыҥ каткызы, куучыны араайлап, учында јоголо берди. Су-кадыктыҥ јолыла јӱрген балдар унчукпай, отты ӧткӱре сууныҥ куулгазынду јалтыраганын кӧргӱлеп отургылайт. Чыгып келген айдыҥ јарыгында одычактыҥ јалбыжы ла курч тилдери туманла кожулып, кейде куулгазынду јуруктар ла сомдор јурап тургандый. Куван кайаныҥ ары јанынаҥ ап-апагаш парусту кемелер јӱзӱп чыккылайт, Корбуныҥ кайыр меестеринде узун курч мӱӱстерлӱ јерлик текелер отоп јӱргендий, кичинек уулчагаш кӧлдиҥ јарадында јаан кӱреҥ айула куучындажып тургандый јуруктар балдардыҥ кӧстӧрине кӧрӱнип турган. Оттыҥ јалбыжында јиит аҥчыла кожо ирбистер бијелейт, теҥеридӧӧн учуп барган одычактыҥ чокторы Мечин јылдыстыҥ јаан суузына јылдыстык суучактый кожулат, балдардыҥ амадуларын ла кӱӱнзеген санааларын Орчылаҥга јетирет.

Оттыҥ јанында отурган балдар бойлорын Алтын-Кӧллӧ тудуш болгонын сестилер. Олор аҥдардыҥ, куштардыҥ, салкынныҥ ла сууныҥ тилин оҥдоп баштадылар. Бу ла тушта айдыҥ чогы мӧҥӱндий јолдолып, туман ажыра одычакка јетти. Кӧлдиҥ јанынаҥ балдарга бу ла айдыҥ чогыла кӧстӧри сагышту кичинек ийдичек јууктай маҥтады. Ол кийин буттарына отурып, унчукпай барган балдарга ајарулу кӧрӱп, мынайда айтты:
– Эзендер, эзендер, јаантайын ла эзендер, балдар! Ончогорго јалакай эҥир ле јакшы кӱӱн-тап кӱӱнзейдим! Мениҥ адым Кукарача болор, мен слерге Алтын-Кӧлдиҥ јӱрӱминеҥ бир канча јилбилӱ куучын айдып берерге турум. Мен сананзам, слерге солун болор…

Одычактыҥ јанына эптӱ отурып алыгар. Ол слерле бойыныҥ чокторыла эзендежип турганын кӧрӱп тураар ба? Оны айландыра уулчактар ла кызычактар јуулыжып, јилбилӱ куучындар баштаза, ого до сӱӱнчилӱ боло берет. Бис бойыныҥ ӧйинде оны эҥирги ачык айдыныштыҥ одычагы деп адаган эдис. Оныҥ да учун одычактыҥ јанында тӧгӱн куучын айтпай јадыбыс. Угуп тураар ба, турундар да кандый сӱӱнчилӱ тырсылдагылайт? Кӧрӱп тураар ба, оттыҥ јалбыжы ла јылдыстарга удура учкан чоктор кандый јараш бијелегилейт? Одычактаҥ агаш аразыныҥ куулгазынду јыды келип турганын сезип туругар ба? Бу куулгазынды сезип турган болзогор, одычактыҥ јалбыжы слерди бойыныҥ најызына кожот. Је, айдарда, мен куучынымды баштап јадым.

Кукарачаныҥ тудуулу ла байлу Јайлу деп јурт ла Альчы карганак керегинде куучыны.

Эске алынганымла, Јайлу јуртка јаантайын ла јаан-јаш кӧп келет. Бастыра келген улус бу байлу јурттыҥ тӱӱкизиле, мында јуртаган ла эмди де јуртап јаткан улустыҥ јӱрген јӱрӱмиле, тӱӱкизиле соныркагылайт. Јайлу јурт ӧскӧ кичинек јурттардаҥ аҥыланат.

Баштапкызында, Јайлу аҥылу коруга алынган јерде турат, чынын айтса, бистиҥ Арасей орооныста бу сок јаҥыс мындый јурт болор. Экинчизинде, бу јурттыҥ улузыныҥ кӧбизи башка-башка ӧйлӧрдӧ орооныстыҥ кандый ла толугынаҥ Алтайдыҥ аҥылу коруга алынган јерине иштеерге, ар-бӱткенди корыырга ла шиҥдеерге келген. Олор бойыныҥ чӱм-јаҥдарын кожо экелген ине. Оныҥ учун бистиҥ кичинек јуртыбыста башка-башка культуралар кайкамчылу колболышкан ла јӱзӱн-башка укту улус амыр-энчӱ јаткылайт: алтайлар, орустар, поляктар, татарлар. Ӱчинчизинде, Јайлу јурт Байлу Алтын-Кӧлдиҥ јарадында тӧзӧлгӧн. Ару суузы сӱрекей тузалу деп бис билерис. Оныҥ да учун Јайлуныҥ улузы, јаан городтордыҥ улузына кӧрӧ, јалакайыла, капшай болушка келериле аҥыланат. Бир катап јаашту кӱстиҥ ӧйинде ыраак тайгада састыҥ суулары ла кӧлдӧр јараттарынаҥ ажынган.

Чычынак деп сууны тӧмӧн агаштыҥ сыныгын, будактарын кирлӱ ле јаан толку коркушту тӱрген экелген. Бу толку јолдо туштаган ӱзе немени јоголтып клееткен. Толку бистиҥ байлу јуртыбыска једип, улустыҥ колыла туткан јараттагы эдимдерин јок эттирте агыза берген. Алдында ӧйдӧ ӱредӱчи болуп иштеген Тамара Дмитриевнаныҥ билезине эҥ ле кӱчке келишкен, нениҥ учун дезе олордыҥ туразы казырлана берген суучакка сӱрекей јуук турган. Суу турага кирип баштаарда, јурттыҥ ончо улузы узун тӱнди де, јаашты да, соок сууны да кӧрбӧй, јергелей коштой туруп, Тамара Дмитриевнаныҥ ла оныҥ јуук улузыныҥ эдинген-тудунганын, кеп-кийимин аргадап алган. Бу учурал байлу јурттыҥ улузы бой-бойына болужып билериниҥ бир ле темдеги.

Јурттыҥ Јайлу деп адын јербойыныҥ улузы адаган. Туба укту Туймешевтер бу јерге канча јыл кайра кӧчӱп келгендер. Туймешевтер бойыныҥ кӧчӱп келгенин Јаан Тӱлкӱ керегинде чын болгон керекле колбогылайт.

Бу керек кӧп-кӧп јылдар мынаҥ кайра соок кышкыда болгон. Тубалар ол ӧйдӧ јер сӱрӱп, мал тудуп, аҥдап-куштап азыранып јаткан. Тӱймеш одузынаҥ таркаган аҥчы эр бир катап тайгада јаан тӱлкӱниҥ изине табарып, оны истеп барган. Ол тереҥ карга бӱркеткен агаш аразыла, онойдо ок кырларды кырлап, боочыларды ажып, чаналу узак ла барган. Тӱлкӱниҥ изи оны учы-тӱбинде тоҥбос суулу Алтын-Кӧлдиҥ јарадына экелген, јаан ла јарык јалаҥга чыгарган. Бу ла тушта аҥчы тоолу агаштыҥ ортозында караҥдап турган тӱлкӱни кӧрӱп ийген. Ол сӱрекей јаан, јалтырап турар кылгандарлу кара тӱлкӱ болгон. Аҥчы эр ийнинеҥ ок-јаазын ушта согуп, курч согоонды тыҥыда тартып, адып ийген. Согоон баштапкы ла адыштаҥ тӱлкӱге тийген. Аҥчы тапканын јӱктенип, айлына једерде, ончо улус тӱлкӱниҥ јаанын ла јаражын кайкаган. Оныҥ терезиле Тӱймеш одузы каанныҥ казназына каланын тӧлӧп чыккан.

Мындый јана баспас ла јалтанбас аҥчы чыдадып чыккан одуныҥ јакшызын баалап, бу аҥчы кӱчтӱ ле сӱмелӱ аҥды јеҥип чыкканы учун, Тӱймеш одузына бу ачык ла кӱнниҥ чогы јаркындалган јалаҥда јажын-чакка јадар тап-эрик берилген. Бу Јаан Тӱлкӱниҥ јеҥдирткен јалаҥы болгон. Јаан ла ачык јалаҥды Јайлу деп адаган. Јайгыда малын кӱдер, семиртер јер, јалаҥныҥ ӱстинде турган кырды Торот деп адагандар. Туба тилде Байлу От деп айтканы. Ол ӧйдӧҥ бери кажы ла јыл јаскыда Тӱймеш одузы одырган Байлу Одын азырап, айландыра ар-бӱткенле, бой-бойыла эптӱ-јӧптӱ јуртаарга алкыш-быйан сурап алат. Оноҥ ло бери Туймешевтер Јайлуда јуртап, бу јердиҥ ӧс улузы болуп јат.

Ол ӧйдӧҥ бери кӧп суулар акты, телекейде кӧп кубулталар болды. Туймештердиҥ одузында кӧп улус ак-јарыкка келип, ойто ада-ӧбӧкӧзиниҥ алтайына јанды. Бу одуда камдар, садучылар, малчылар, аҥчылар болгон. Мен слерге олордыҥ бирӱзи Альчы Кӱнделешевич Туймешев ле оныҥ ат-нерези керегинде куучындап берер кӱӱним бар. Је бу кеп куучын эмес, је Јайлуда чын болгон керек. Ол тушта слердиҥ ада-энегер кичинек балдар болгон.

Карганакты јурттыҥ улузы тооп, «Дед Альчи» деп баштанатан. Ол бастыра јӱрӱминде Алтын-Кӧлдиҥ јарадында Јайлуда јаткан. Мында чыккан-ӧскӧн. Јайлудаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанган. Јалтанбас јуучыл болгон. Јуудаҥ јеҥӱчил болуп јанган, оноҥ карыыр јажы јеткенче, заповедникте иштеген. Альчы карганак ада-ӧбӧкӧзиниҥ јерине атана берерде, бойыныҥ кийнинде тирӱ кереезин — Байлу мӧшти артыргыскан. Баштап тарый бу мӧш тегин ле мӧш болгон эмей. Ол ондый ла ок мӧштӧрдиҥ ортозында Торот кырдыҥ эдегинде ӧскӧн. Јылдыҥ ла бу мӧштӧр кузуктыҥ бай тӱжӱмин берип турган, олордыҥ кузугы улуска да, аҥдарга да једишкен.

Је бир катап улус аламаныҥ садын отургызар деп шӱӱлтеге келгилеген. Аламаларды отургызарга јерди арутап, агаштарды тазылыла кодорып баштаган. Јаан бульдозер мӧшти јыгып, туура тартарга јазанып аларда, трактордыҥ ла мӧштиҥ ортозына Альчы карганак туруп, колдорын јайа тудуп, мӧшти корулай алала, кыйгырган: «Бу канайып туругар! Санаа алынгар, улус! Бу слер нени јыгарга јазанып алдыгар?! Бистиҥ тайганыҥ тынар-тындузыныҥ азыранатан агажы бу!» Тракторист чочып, иштиҥ башкараачызына јӱгӱрген болуптыр. Башкараачы кижи Альчы карганакка ла оныҥ аргадап алган мӧжине ајару эдип, јалаҥда бир канча мӧштӧрди аргыргыскан эмтир. Мынызы мӧшти аргадап алган кижиниҥ нерелӱ керегиниҥ кереези болуп арткан.

Бот, ондый керек. Ол ӧйдӧҥ бери улус бу мӧшти Альчы Кӱнделешевичтиҥ Байлу мӧжи деп адаган. Эмди бис адазы Женяла кожо Байлу мӧшкӧ јаан улусты ла балдарды экелзебис, олор оны кабыра алып, мӧштӧҥ бойына билгир ле су-кадык сурайдылар. Мен, ийт болгон адымда, јӱрегимле сезедим, бийикте, бу агаштыҥ ичинде, Альчы карганактыҥ качан да ӧлбӧс јӱреги согулат. Кижи аргадап алган Байлу мӧш улуска бойыныҥ кӱчин ле укаазын сыйлайт. Чынынча айтса, бу сыйды кажы ла кижи аайлап, алып болбойт. Је мынызы ӧскӧ куучын.

Алтай тилге Галина ЯДАГАЕВА кӧчӱрген