Алтайдын Чолмоны

Торко сумкалары суруда

29.03.2024

Јараш кийим кийерге, јарангыштар тагынарга кем сӱӱбейт?! Је ол ло кийим-тудумды, јарангыштарды кажы ла кижи эдип болбос ине. Оны ары јанынаҥ јайалталу, колы ус улус эдет. Туулу Алтайыс јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери чачылбай арткан јаҥжыгуларысты, колло эткен албатылык узанышты оноҥ бийик ӧскӱрип, байыдып турган иштеҥкей ле јайалталу улузыла бай. Бӱгӱн кычыраачыларысты бойыныҥ «алтын колдорыла» торко бӧстӧҥ сумкалар кӧктӧп турган Арунай ОЮНЛА таныштырадыс.

Јети сары сӧӧктӱ Арунай Рудольфовна кыс ӧбӧкӧзиле Садрашева, Оҥдой аймактыҥ Ӧлӧтӱ јуртында чыккан. Барнаулда АГУ-да бухгалтер-экономистке ӱренип турала, тыва укту Айдын деп уулга туштап, айыл-јурт тӧзӧгӧндӧр. «Таш таштаган јеринде, кыс барган јеринде јадар» деген кеп сӧс бар. Арунай Тувага келин болуп барганы он беш јылга јууктап калды. Эш-нӧкӧри полицияныҥ подполковниги. Эжин ижи аайынча башка-башка кожуундарга (аймактарга) кӧчӱрип турарда, оныла кожо ары-бери кӧчӱп, Арунайга ӱредӱзиле иштеерге келишпеген. Билезиниҥ от-очогыныҥ јылузын, айыл-јурттагы амыр-тышты корулап, балдарын чыдадат. Олордыҥ jаан уулы Доржу 8-чи класстыҥ, экинчи уулы Данчай 4-чи класстыҥ ӱренчиги. Экӱлези бештерге ӱренет. Эрке-торко кызычагы Айлин алты јашту, быjыл школго барарга белетенет, оогош уулчагы Дажы эки јашту.

Арунай кӧктӧнӧриле школ ӧйинеҥ ала јилбиркеген. Оҥдойдыҥ школында иштиҥ урогыныҥ ордына ӱренчиктерди Ийиндеги 65 таҥмалу ПТУ-да кӧктӧнӧрине ӱредип туратан.

Анда Арунай машинкала кӧктӧнип, тӱӱнип ӱренген.

Тегин отурарын сӱӱбес эпши озо баштап сумкалар тӱӱген. Кийнинде торко бӧстӧҥ сумкалар кӧктӧӧр база бир јайалтазы ачылган.

Јерлежис ӧскӧ талага барала, јайаандык јолын канайда тапканы керегинде мынайда куучындайт: «Тыва албаты бойыныҥ албатылык кеп-кийимин јаҥыс ла байрамдарда эмес, је кажы ла кӱн кийип турганын кайкап, јарадып кӧргӧм. Анчада ла олордыҥ эдимдерин кӧктӧгӧн торко бӧстиҥ јаражын, ӧҥдӧриниҥ байын, јаркындузын кӧрӱп, менде оноҥ та нени де болзо кӧктӧӧр керек деп санаалар кӱйбӱреген. Узак сананбагам да. Интернеттеҥ фермуар деген сомокту сумкалар кӧктӧп турганын кӧрӱп туратам. Мениҥ эш-нӧкӧримниҥ билези јаан, олор он эки карындаш: алты кыс ла алты уул. Озо ло баштап кӧктӧлгӧн сумкаларды эжимниҥ эјелери, јеендери, бойымныҥ ӱӱре-јелелерим јарадып, јакыдып баштаган. Мынаҥ ла мениҥ јилбӱӱм јаан јол алынган.

2022 јылдыҥ кӱӱк айында Тыва Республикада «Bazaar Art Shopping» деген јаан јарымка ӧткӧн. Оны колло эдимдер эдип турган устарды јӧмӧӧр амадулу тӧрт аргачы эпши баштап ӧткӱрген. Мен ого туружарга угузу бичийле, 25 сумка кӧктӧгӧм. Јирмези торко бӧстӧҥ кӧктӧлгӧн, бежӱзи тӱӱген сумкалар. Эки кӱнге улай ӧткӧн јарымканыҥ баштапкы ла кӱнинде ӱч сааттыҥ туркунына сумкаларымды садып ийгем. Јарымканыҥ экинчи кӱнинде сумкаларымды садып аларга кӱӱнзегендердиҥ тоозы там кӧптӧгӧн. Мында ла кӧп јакылталар јууп алгам.

Бу јарымкага туружардаҥ озо неделеде ӱч-тӧрт сумка кӧктӧгӧн болзом, оныҥ кийнинде кичӱ изӱ ай бӱдӱнге јаҥыс ла бу јакылталарды бӱдӱрерге барган. Јаан изӱ айда Тыва Республиканыҥ «Шыҥ» деген эл газеди куу-чын-эрмекке кычырган. Оныҥ кийнинде мениҥ ВКонтактеде ле Инстаграмда бӱктериме кӧп улус бичиткен. Јакылталарым оноҥ кӧптӧгӧн. Јайдыҥ ӧйи јӱк ле сумка кӧктӧп ӧткӧн. Куран айда болгон Наадым деген бистиҥ Эл Ойынга тӱҥей байрамда ӧдӧтӧн устардыҥ кӧрӱ-выставказына туружарга угузу бичигем. Анда башка-башка ууламјылардыҥ ортозынаҥ меге баштапкы јер бергендер. Бу байрамныҥ кийнинде мени республиканыҥ адынаҥ оноҥ кӧп фестивальдарга, јарымкаларга, керек-јарактарга кычырып баштаган. Сыгын айда «Сибирьдиҥ тӧс јеринде туштажу» деген этно-фестиваль ӧдӧрдӧ, Туулу Алтайдаҥ келген јерлештеримле, Хакасиядаҥ, Кемероводоҥ ло ӧскӧ дӧ јерлердеҥ келген айылчыларла танышканым, ол тергеелердеҥ мениҥ торко сумкаларымды база кӧп јакыган.

2022 јылдыҥ јаҥар айында Москвада ӧдӧр «Ладья. Кышкы чӧрчӧк» деген албаты устарыныҥ кӧрӱзине Тыванаҥ башка-башка ууламјыларла иштеп турган он усты бир неделениҥ туркунына белетеп аткарган. Бу кӧрӱде Россияныҥ 75 кире субъекттеринеҥ келген 4500-ке јуук туружаачылар јуулган. Анда туружып, ӱренгенис, бойыстыҥ ченемелисле ӱлешкенис.

Бойыныҥ республиказын бийик кӧдӱрип јӱрген, Россия ичинде элбеде јарлу бијениҥ ле костюмныҥ «Эдегей» деген театрыныҥ башкараачызы Кима Донгакла танышканым меге база бир ырысту учурал. Театр Москвада ӧдӧтӧн моданыҥ кӧргӱзӱзиниҥ неделезине белетенип турган. Мени олордыҥ эҥирги платьелерине сумкалар кӧктӧп берзин деп сурагандар. Оныҥ кийнинде эдимдериме улустыҥ јилбӱзи там јаанаган, мен дезе оноҥ ары ӧзӧргӧ ийде-кӱч алынгам.

Чагаа-Байрамга, 8 Мартка сыйлар эдерге кӧп улус меге сумкаларды јакыдып турган. Бир айда ас ла дезе 120 кире сумка садылат. Кӧп јакылталарды Тываныҥ культура аайынча министерствозы эдет: ӧскӧ јерлердеҥ окылу айылчыларга сыйлаарга. Таҥынаҥ улус тӧрӧӧн-туугандары, кӧрӱш-таныштары айылдап келзе, тойлорго, толо јаштарга сыйлар эдерге баштанат. Ӧскӧ талаларда ӱренип турган студент кыстар «мен тува» деп аҥыланарга база сурулап алат.

2023 јылдыҥ кӱӱк айында Россияныҥ дизайнер-лериниҥ ле устарыныҥ Москвада ӧткӧн кӧрӱзинде турушканым меге база кӧпти берген.

Мениҥ јилбӱӱм јаан керек болуп барарда, эш-нӧкӧрим, юрист кижи, сумкаларыма авторский тап-эрик јазадар керек деп айдып берген. Онойып, 2022 јылдыҥ јайында «Патентное право на промышленный образец и на изготовление сумок» деп документ-чаазындар јазаткам.

Торко бӧстӧҥ кӧктӧп турган сумкаларыма суру јаанап, иш кӧптӧй берерде, бир канча кижини ӱредип алгам. Туулу Алтайдаҥ јерлежим Ольга Саватовала таныжып, сумкаларды садуга база аткарадым.

Мениҥ јаан амадуларымныҥ бирӱзи — Арунай Оюнныҥ этно-мастерскойын ачары. Быјылгы јайда ол бӱдерине сӱӱнип, јӱрексирейдим. Анда јаҥыс ла сумкалар эмес, ӧскӧ дӧ албатылык эдимдер болор.

Кандык айда республиканыҥ саду-промышленный палатазы аргачылардыҥ неделезин ӧткӱрер. Мени анда аргачылыгым керегинде куучындап, спикер болзын деп кычыргандар. Тургуза ӧйдӧ ого белетенедим. Тергеедеги аргачылардыҥ фондыла бек колбуда иштейдим. Олорло кожо быјылгы ӧдӱп јаткан ВДНХ-дагы форумда эрчимдӱ туруштыс».

Арунай Рудольфовнаныҥ јайаан јолы мынаҥ да элбеп, јааназын. Јерлежис учун оморкойдыс.

Виктория БАДАКИНА
Фотојуруктар Арунай ОЮННЫҤ