Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
«Јаш не керек, јӱрӱмди сӱӱзеҥ…»
01.04.2024
Мынайда эҥ ле јараш ӱлгерлериниҥ бирӱзин адаган, јарым чакка јуук ӧйгӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газедине чындык журналист Светлана Карамаевна КЫДЫЕВА Петешева) «кандыктыҥ бажы кызарган» кандык айдыҥ баштапкы кӱнинде юбилейлик јажын темдектейт.
«Кижиниҥ јиит тужы, байла, јастыҥ кӧги ошкош неме болбой. Элес эдетен бу ӧй кажы ла ӱйеге бойыныҥ јаражыла, кеениле, кӧӧрӧмиле келет. Јӱрӱм учы-кыйузы јок узун, најылык – јажына, сӱӱш – ӧлӧрдиҥ ӧлгӧнчӧ јаҥыс, ачыныш – ачу…
Јиит улус, бу ӧйигерди баалагар: эрте таҥдый ару ла јараш кӱӱнигерди чеберлеп јӱригер. Најыларар эҥ артык, сӱӱжигер эҥ чындык, ижигер эҥ јакшы болзын. Јастырарынаҥ јалтанбагар, кижиге јаман эдеринеҥ айагар. Јӱрӱм, чын да, јаман-јакшызы толтыра, сӱрекей јаан, сӱрекей кубулчаҥ телекей. Јӱк кижилик кӱӱн, ак ла кара, јакшы ла јаман деген оҥдомолдор кубулбай јат» – деп, Светлана Карамаевнаныҥ айтканы оныҥ бойына да келижет.
Је бӱгӱнги кӱнде ырысту учурал келижип, бир кыпта кожо отурып иштеп јӱрген коллегам, ӱредӱчим, менеҥ јирме беш јашка јаан да болзо, ӱӱрем керегинде бичимелимди бу бажалыктаҥ баштайдым. Светлана Карамаевнала куучындажып јӱреле, чындап та, јӱрӱмди сӱӱген кижиге јажы не керек деп оҥдоорыҥ. Јылдар тизилижип ӧткӧн сайын санаага санаа кожулат, јӱрӱмге кӧрӱмиҥ там элбейт, ончо ӧткӧн јолды јаҥыдаҥ баалап баштаар ӧй келет.
Светлана Карамаевна Оҥдой аймактыҥ Коргобы јуртында чыккан. Ада-энези Карамай Турачинович ле Екатерина Маймановна Петешевтер бастыра јӱрӱмине ак-чек иштеп, беш балазын јаштаҥ ала кандый ла кижини тооп јӱрерине, јалакай ла керсӱ болорына таскадып, ӱредип салгандар. Светлана балдардыҥ эҥ јааны. Кӧп балдарлу биледе јааны болоры кандый каруулузын кажыбыс ла јакшы билерис. Сыйын-карындаштарын кӧрӱп, олорды јӧмӧп, баштап јӱретени кайда.
«Мен бойым чагандык сӧӧктӱ кижи. Карган адамныҥ адазы 1904 јылда Кан-Оозында Тӧрӧм ӧзӧктӧ алтайлардыҥ јаан мӱргӱӱли ӧйинде кресттӱлерге чотпорлодып ӧлтӱрткен.
Уулдары тынын алып, Оҥдой аймакка кӧчкӧн. Чагандыктар Кӧксуу-Оозы аймактыҥ улузы. Карган энем – Оҥдой аймакта Кеҥи кӧлдиҥ алматтарынаҥ. Энемниҥ адазы Аркыттыҥ улузынаҥ, граждан јуу ӧйинде та кызылдарга, та актарга ӧлтӱртип салган. Арткан-калган таайларыс эмди Кош-Агаш аймактыҥ Јазатыр јуртында јадат» – деп, Светлана Карамаевна бойыныҥ угы-тӧзи керегинде куучындайт.
Школдогы јолын ол тӧрӧл јуртында баштап, оноҥ Јолодогы сегисјылдык школдо, оноҥ областной национальный школго келип, ӱредӱзин божоткон. «Бежинчи классты божодоло, Јолоныҥ школына ӱренип барарыста, орус тилди эс-бос ло оҥдоор борчолор болгоныс. Кезигис чек билбес. Математикала бисти Валентина Владимировна деген јиит орус кыс ӱреткен. Ол кӧӧркий алтайлап билбес, бис орустап оҥдобос. Је ӱренген ле база. Айла, улус ол ӧйлӧрдӧ јаман сӧс айтпайтан. Бис уулдарды «ӧлгӧн сек» деп айткылаарыс. Бу та не деген сӧс. Бир катап кыстардаҥ кем де Валера Комдошевти «итатай, прелесть» деп айтканы санаама кирет. Коркышту ла јаман айткан деп сананганыс. Валера ӱредӱчибис Тамара Аднаевнага коптонгон. «Сен ачынба, Валера, ол јакшы сӧс, јакшы деп айтканы» – деп, ӱредӱчиниҥ сӧзине Валераныҥ бӱдер де кӱӱни јок» – деп, Светлана Карамаевна школдогы ӧйи керегинде эске алынып куучындаган.
Ол оноҥ АГУ-дагы тӱӱкиниҥ факультедине кирерге сананган, је та нениҥ де учун эмчиниҥ ӱредӱзин талдаган. Ого кирерге ченелтени ӧдӱп болбой, ойто тӧрӧл јуртына јанып келеле, бир јыл кой кабырган.
Школ ӧйинде ӱлгерлер чӱмдеген, оныла јилбиркегенин билген Борис Укачинович Укачин Светлананы радиого иштеп келзин деп кычырган. Бу ла туштаҥ ала ого журналистикага јол ачылган. Б. У. Укачин оны ары ла јанынаҥ сескенин, бу улу кижи јастырбаганын бис бӱгӱн кӧрӧдис. Радиодо иштеп турала, јиит кыс 1974 јылда Иркутсктагы государственный университеттиҥ журналистика факультедине кирген. Оны 1979 јылда божодоло, Алтайына бурылып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына иштеп келген.
Светлана Карамаевнаныҥ 1997-2001 јылдарда Эл Курултайдыҥ пресс-качызы болуп иштеген ӧйлӧринде кӧдӱрген ӧҥзӱре сурактарын, курч бичимелдерин кычыраачыларыс јакшы билер: ол алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдарыла, тӱӱкизиле, алтай тилистиҥ ӧзӱмиле колбулу сурактар.
Светлана Карамаевна 1997 јылда болгон талдаштарда республиканыҥ депутадына тудулган. 2001 јылда ӧткӧн талдаштарда Оҥдой аймактагы округындагы ӱнбереечилери ого экинчи катап бӱдӱмји эткени, байла, кӧпти айдат. Редакцияда јаҥыс кыпта отурып иштеген коллегаларыныҥ эске алыныштарыла, депутат эпши округыныҥ јурттарынаҥ болуш керексип келген улусты ончозын лаптап угар, олордыҥ керектери аайынча базар, кажы ла кижиге аргазы јеткенче болужатан. Албатызына иштеген ле чыннаҥ албатыныҥ депутады болгон. Чындап, Светлана Карамаевнаны јашта азырашкан карган энези алмат сӧӧктӱ Јакшы Петешева 50-чи јылдарда областной Советтиҥ депутады болгоны бу биледе эпшилердиҥ недеҥ де айабазын керелейт.
Јайалталу журналистте јӱрӱмниҥ башка-башка ууламјылары јанынаҥ кӧп тоолу бичимелдер, ÿзÿктер, цитаталар, јетирӱлер јуулган. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧни, Эл Курултайдыҥ баштапкы се-ссиязы керегинде бичимелдери тӱӱкилик энчи болуп узак ӧйлӧргӧ артып калар. Кайда јаҥы керектер башталган, ыраак та болзо, јуук та болзо јерлерге јаантайын јол-јорукта јӱрген Светлана Карамаевна 1990 јылдарда Валерий Иванович Чаптыновко баштадып, Москвага барып јӱргени керегинде биске куучындап јӱрет.
С. К. Кыдыеваныҥ газетте ижинеҥ башка, бичиктер чыгарарында турушканы оныҥ јайааныныҥ база бир элбек јанын ачат. Ол «Кандыктар бажы кызарганда» деген ӱлгерлик јуунтыныҥ, «Јӱрер ӧйин талдап алар эмес» деген публицистикалык јуунтыныҥ, «Алтай јаҥар кожоҥ», «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ 100 јылдыгына учурлап тургускан «100 јыл слерле кожо» деген бичиктиҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ авторы. Редакцияныҥ культура бӧлӱгинде иштеп турарда, ол газетте «Албатыныҥ чӱм-јаҥдары» деп бӱк чыгарган.
Мында Танытпас Акулованыҥ чӧрчӧктӧри база чыгып туратан. Соҥында чӧрчӧкчиниҥ «Эҥ калыҥ јурт» деп јуунтызын кепке базарында, чӧрчӧктӧрди редактировать эдеринде Светлана Карамаевнаныҥ јаан ӱлӱзи бар. Владимир Эмильевич Кыдыевтиҥ «Ак Чечек» бичик чыгартузы алтай калыкка тӱӱкилик учурлу, эмди табылбас бичиктер чыгарганын бис ончобыс билерис. Ол бичиктерди кожо јазашкан кижи – эш-нӧкӧри Светлана Карамаевна. «Алтай јаҥарга» кирген кожоҥдорды ол канча јылдарга јууган. Оныҥ шылтузында бу бичик чыккан деп айдар керек.
Тергеебисте ӧткӱрилип турган кӧп керек-јарактар «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилеринеҥ башталган деп билерис. Республиканыҥ культура јӱрӱминде солун кыймыгулардыҥ бирӱзи болуп арткан «Кӱмӱш кайырчак» деген фестиваль 1991 јылдыҥ кӱӱк айында ӧткӧн. Јиит кожоҥчылардыҥ ла кӱӱ чӱмдеечилердиҥ јаҥы ады-јолдорын ачканыла бай болгоныла аҥыланган кӧрӱни корреспон-денттер Светлана Кыдыева ла Арутай Адаров, ол ӧйдӧ су-кадыктыҥ ла килемјиниҥ республикан фондын башкарган Тана Бабрашева ӧткӱргендер. Бу фестивальда турушкан кожоҥчылардыҥ кӧп сабазы эмди АР-дыҥ нерелӱ артисттерине јетире ӧскӧн.
Улу алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган сый тӧзӧӧр шӱӱлтени 90-чы јылдардыҥ бажында журналист Владимир Кыдыев эткен. Эш-нӧкӧриниҥ бӱгӱнги кӱнге јетире улалып келген бу керегинде Светлана Карамаевна кажы ла јыл эрчимдӱ туружат.
«Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт» деген кычыраачыларла туштажуларын ӧткӱреринде бӱткӱл ӧмӧлик туружат. Бу да фестивальды тӧзӧгӧндӧрдиҥ тоозында Светлана Карамаевна болгон. 2022 јылда газедистиҥ 100 јылдыгына учурлалып ӧткӱрилген мындый фестиваль-туштажуларда коллегабыстыҥ ӱлӱзи јаан. Тоомјылу журналисттиҥ куучынын эл-јон сонуркап, јилбиркеп уккан.
Каламы курч журналисттиҥ тӧрӧл газединде башка-башка јылдарда чыккан бичимелдери бӱгӱнги де кӱнде учурын јылыйтпайт. Темдектезе, «Эне јеримниҥ эрке аттары» (03.02.1990 ј.), «Салым барына бӱдедим» (08.03.1991 ј.), «Кайчы кайлаза, Алтайдыҥ ээзи тыҥдайт» (06.08.1991 ј.), «Кемге керектӱ улус бис» (24.04.1992 ј.) ле оноҥ до ӧскӧлӧри.
Светлана Карамаевнаныҥ газеттиҥ бӱктеринде чыгып турган бичимелдерин кычырзаҥ, «интеллектуальный» ийде-кӱч аладыҥ. Оныҥ санааларыныҥ «ойынын», чике эрмектерин, улустыҥ кӱӱн-санааларын кӱйбӱреткен шӱӱлтелерин сӱреен кайкап, јакшызынып кычырарыҥ. Меге, корреспонденттиҥ јолын јаҥы баштап јӱрген кижиге, оныҥ ӱренчиги болорго јаан тоомјылу ла каруулу. Светлана Карамаевна бистиҥ бичигенисти кычырала, ајаруларын, кандый ууламјыла бичиирин јартап, айдып, эп-сӱмезиле јаантайын ӱлежет.
Бу јӱрӱмде ӱй кижи билезинде от-очогыныҥ ээзи болуп, балдар азыраар учурлу. Кожо јуртаган эжи Владимир Эмильевичле экӱ ӱч бала чыдаткандар. Јаан кызы Айтана јеткердеҥ улам јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген. Экинчи кызы Оксана ла уулы Солтон РУДН-ды ӱренип божоткондор. Барказы Яна ГАГУ-ныҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединде ӱренет.
«Володяла бистиҥ кылык-јаҥыс башка да болзо, је кӧрӱм-шӱӱлтебис, кандый бир айалганы баалаары кӧп сабада тӱҥей болгон. Мениҥ журналист те, депутат та ижимде ол мени јаантайын јӧмӧп јӱрген. Онойдо ок эжимниҥ тӧрӧӧн-туугандары мени тооп, алып јӱрген деп айдарым» – деп, Светлана Карамаевна јӱрексиреп куучындайт.
Оныҥ оморкоп јӱрген база бир јуук улузы – ол Јолодогы школдо кожо ӱренген, интернатта јадып, кара казанды кожо калырадып јӱрген нӧкӧрлӧри. Олор эмдиге јетире најылар болуп, бой-бойлорына чындык артканча. «Кижиде тайанатан нӧкӧрлӧри бары – ол сӱреен јакшы» – деп, ол, байла, тегиндӱ айтпаган.
С. К. Кыдыева узак јылдарга ак-чек ижи учун АР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ президиумыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла (1992 ј.), Эл Курултайдыҥ (1996 ј., 2004 ј.), РФ-тыҥ Государственный Думазыныҥ (2006 ј.), РФ-тыҥ культура-аайынча министерствозыныҥ (2007 ј.) кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан. Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ Журналисттериниҥ биригӱзиниҥ члени. 2022 јылда «АР-дыҥ нерелӱ журналисти» деп атла адаткан. Коллегабыс Алтай Рес-публикада сок јаҥыс «РФ-тыҥ нерелӱ журналисти».
Тоомјылу Светлана Карамаевнаны толо јажыла уткуп, бек су-кадык, амыр-энчӱ, бала-барказына баш болуп, эмди де узун јолдор, бийик ажулар ашсын деп, «чолмончылар» кӱӱнзейдис!
Виктория БАДАКИНА
* * *
Кожоҥдоп јӱрек
Серенбей, коркыбай.
Согулгай јӱрек,
Сыстагай, ыйлагай!
Телекей кеен,
Телкем ле јараш.
Јӱрӱмди сӱӱзеҥ,
Не керек јаш?!
Кунугып аларга
Карыза, ӧй једер.
Уурларга удура
Каткырып бис билбей!
ТОП
Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай
УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир