«Кижи кижиле бай»

04.04.2024

Сибирьде јадып турган калыктардыҥ культуразында педагогикалык узын кӧргӱзер «Кӧп јӱзӱндӱ Сибирь» деп тергеелер ортодо фестиваль тулаан айдыҥ 28-29 кӱндеринде В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда бийик кеминде ӧтти.

Билениҥ јылына учурлалган бу керек-јаракта Алтай, Хакас ла Тыва республикалардыҥ ЮНЕСКО-ныҥ Ассоции-рованный школдорыныҥ 60-наҥ ажыра ӱредӱчилери туруштылар.

Тергеебистиҥ адынаҥ республикан гимназияныҥ ӱредӱчилери туружып, фестивальдыҥ ээлери болуп, Тываныҥ Сос-новка јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ, Хакасиядаҥ Н. Ф. Катановтыҥ адыла адалган эл гимназия-интернаттыҥ, Аршановский орто ӱредӱлик школдыҥ ла Аскиз јурттыҥ М. И. Чебодаевтиҥ адыла адалган Аскизский лицей-интернаттыҥ командаларын јылу уткудылар.

Фестивальдыҥ «Калыктардыҥ најы-лыгында Россияныҥ бирлиги» деп адалган кӧдӱриҥилӱ ачылтазында туружаачылар бой-бойлорыла таныжып, тӧрӧл школдорыныҥ тӱӱкизи, јаҥжыгулары ла культуразы керегинде кӧрӱ-презентация-ларын, албатылык байрамдарыныҥ чӱм-јаҥдарын кӧргӱстилер.

«Быјыл гимназия 75 јылдыгын темдектеер, јыл туркунына башка-башка кӧдӱриҥилер ле керек-јарактар ӧткӱрилер. Бӱгӱнги кӱнде гимназияда 70 педагог иштейт, олордыҥ тоозында 48 ӱредӱчи: 21-зи бийик квалификациялык категориялу, тогузы баштапкы категориялу, «РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи» деп атту ӱч педагог, «РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деп атту бир ӱредӱчи, АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи – 7, «РФ-тыҥ ӱредӱлигиниҥ нерелӱ ишчизи» – 13, јети ӱредӱчи — билимниҥ кандидаттары. 75 јылдыҥ туркунына школды божоткон јарлу выпускниктер школыстыҥ адын бийик кӧдӱрип јӱргилейт.

Тергеелер ортодо ӧдӱп јаткан фести-вальдыҥ тӧс амадузы – школ ло таскамал ажыра бистиҥ албатылардыҥ энчи байлыгын корып, келер ӱйелерге бердирери» – деп, ресгимназияныҥ директоры Наталья Тадышева куучындады.

«Фестиваль «Кӧп јӱзӱндӱ Сибирь» деп тегин адалбаган. Чындап та, Россия јаан ла кӧп јӱзӱндӱ. Мындый керек-јарактар бистиҥ бой-бойыска тӱҥейисти, культурабыстыҥ тӱҥейин ле ол ок ӧйдӧ бис кöп jÿзÿндÿ болгонысты кӧргӱзет.

2024 јыл Билениҥ јылы деп јарлалганы — бис бир јаан ла нак биле деп керелейт. Ол Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ јылыныҥ кийнинде јарлалганы тегин эмес деп бодойдым. Баланыҥ ич-кӧгӱс байлыгы биледеҥ башталып, оноҥ ары ӧзӧрине школдо ӱредӱчилер ле таскадаачылар јӧмӧжӧт. Алтай албатыда «Кижи кижиле бай» деп кеп сӧс бар. Мындый ла туштажулардаҥ јаан најылык башталат. Таныжып, најылажып, бой-бойыгарла байыгар, байлыктарарла ӱлежигер» – деп, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Ольга Саврасова айтты.

Фестивальдыҥ экинчи кӱнинде «Бирлик ороондо, кӧп тоолу калыктардыҥ билезинде» деген номинацияла тӧрт секция иштеди.

«Этнопедагогика эмдиги ӧйдиҥ урогында» деген бӧлӱкте тергеениҥ этнокультуралык ӱредӱлик компоненттери аайынча мастер-класстар ӧткӱрилди. Мында 1-кы јерге Сосновский школ чыккан, 2-чи — республикан гимназия, 3-чи — Аскизский лицей-интернат.

«О спорт, сен телекей!» бӧлӱкте спорттыҥ албатылык бӱдӱмдерин кичееп, педагогтор оны урокто эмес иште тузаланып турган ченемелдериле ӱлештилер. Мында хакас карындаштардыҥ тобит, хазых деген албатылык ойындарын кӧрӧргӧ, ол керегинде угарга јилбилӱ болды. Бу секцияда јерлер мынайда ӱлештирилди: 1-кы – Сосновский школ, 2-чи – Аршановский школ, 3-чи – Аскизский лицей-интернат.

«Албаты байрамы этнопедагогикада» деген секцияда тыва албатыда «Хылбык дой» (баланыҥ ӱч јажы толзо ӧткӱрер байрам), хакастардыҥ «Пала киргенi» (јаҥы чыккан балага учурлалган), «Чыл пазы» (Јаҥы јыл) ла алтай албатыныҥ Јылгайак керегинде театрал кӧргӱзӱлери ӧтти.

Бу ок ӧйдӧ хакас эпши алтай албатыны тоогонын керелеп, «Эҥир јылдыс чыгарда» деген кожоҥды алтайлап кожоҥдоды. Кӧрӧӧчилер оны изӱ колчабыжула уткудылар.
Мында 1-кы јерге ойто ло Тываныҥ Сосновский школы чыкты, 2-чи јерде Хакасский гимназия-интернат, 3-чи јерде бистиҥ гимназия болды.

«Устардыҥ калазы» бӧлӱкте Сос-новканыҥ школыныҥ ӱредӱчилери Шончалай Куулардыҥ ла Любовь Тюлюштыҥ эдимдери, Н. Ф. Катановтыҥ адыла адалган гимназия-интернаттыҥ ӱредӱчилери Валентина Худякованыҥ ла Марина Нербышеваныҥ «Эпшиниҥ ырызы» деген кӧрӱзи, Аскизский лицей-интернаттыҥ ӱредӱчизи Оксана Томочакованыҥ «Хакасияныҥ устарыныҥ јаҥжыгуларын улалтып» деген кӧрӱзи, Аршановский школдыҥ ӱредӱчилери Елена Сунчугашеваныҥ ла Татьяна Чичиеваныҥ «Ончозы биленеҥ башталат» деген кӧрӱзи ле республикан гимназияныҥ ӱредӱчизи Тана Болтокованыҥ «Колдыҥ ла ич-кӧгӱс телекейдиҥ чӱмделгези» деген кӧрӱзи албатылык эдимдериле байлык болды.

Бу секцияда 1-кы јерге Аскизский лицей-интернат чыккан, 2-чи ле 3-чи јерлерде В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназия ла Сосновский школ.

Фестивальда волейболло турнир база ӧтти. Кызу тартыжуда Аскизский лицей-интернат 1-кы јерди алып чыкты. 2-чи ле 3-чи јерлерди Тываныҥ школы ла ресгимназия ӱлештилер.

Эки кӱнге улай ӧткӧн фестивальдыҥ турулталарыла 1-кы јерди Тыва Республиканыҥ Сосновка јурттагы школыныҥ ӱредӱчилери алды. 2-чи јерде М. И. Чебодаевтиҥ адыла адалган Аскизский лицей-интернат, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназия 3-чи болды.

Јеҥӱчилдер АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ дипломдорыла кайралдаттылар.

«Мындый туштажулар биске тузалу ла керектӱ. Мында јаҥыс ла балдарды таскадарыныҥ ла ӱредериниҥ ченемелиле ӱлежери эмес, је анайда ок албатылар ортодо бирлик ле најылык болоры учурлу деген санаа-шӱӱлтелерис бӱдет.

Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ јаражын, албатызыныҥ кӱндӱзегин кӧрӧр деген амадуларыс бӱтти» – деп, айылчылар кӱӱн-санааларыла ӱлештилер.

Ӧткӧн јылда «Кӧп јӱзӱндӱ Сибирь» фестиваль Хакасияда болгон ло келер јылда Тывада ӧдӧри темдектелет.

Виктория БАДАКИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым