Алтайдын Чолмоны

«Јӱрӱмде тегин не де болбой јат…»

08.04.2024

Алтайыстыҥ база бир јайалталу эпшизи, тӧрт баланыҥ энези Эвелина МЫЗИНА јайаандык ижиле кӧп улусты кайкадат ла сӱӱндирет. Эвелина Александровнаныҥ чӱмдеп белетеген јарангыштары, анчада ла балдардыҥ кинин чеберлеп салатан байлу каптары, јаан суруда.

Бӱгӱнги куучын-эрмегис энениҥ, эш-нӧкӧрдиҥ јаан ла каруулу јӱгине ӱзеери јайаандык јилбӱлери, балдарын таскадары јанынаҥ шӱӱлтелери, спортто једимдери керегинде.

— Эвелина Александровна, сӱрекей јараш, солун, авторский деп темдектейин, јарангыштар, билениҥ байлыгын чеберлеер эдимдер чӱмдеп јазаар деген санаа, јилбӱ недеҥ башталды?

— Баштапкы баламла, Алана кызычагымла, 2012 јылда декретте-амыралтада отурала, бош ӧй лӧ келишсе, кӧп сабазында тӱндер сайын, кандый бир солун эдимдер белетеер, чӱмдеп јазаар кӱӱним келетен. Элдеҥ озо јараш, јӱзӱн ӧҥдӧрлӱ открыткаларды јазап баштагам. Оноҥ сыйга јымжак ойынчактардаҥ, конфеттердеҥ букеттер белетегем. Соцсеть ажыра ӱӱремниҥ ӱркене-бисердеҥ јазаган јарангыштарын кӧрӱп, тӧшкӧ илетен јинји-кольени эдип берзин деп јакыткам. Соҥында мындый јарангыштарды бойым белетеп кӧрзӧм кайдар деп ченештим. Ончо јилбӱм, бош ло ӧй болзо, бу солун ла чӱмдӱ керекте. Энем, Мария Петровна Олчонова, меге јаантайын ла ајару эдетен: «Сенде оогош бала, бош ӧйдӧ эмеш амырап албай, улайын ла не иштенедиҥ?»

— Балдарга, эне-адаларга керектӱ эдимдер јарангыштарла коштой база чӱмделди бе?

— Эйе, кандый бир јилбилӱ, солун эдим јазаарга чек ле энчикпейтем. Ӱркенениҥ кийнинеҥ балдардыҥ киндерин чеберлейтен јазалдарла јилбиркегем. Озо баштап бойымныҥ балдарыма јазагам. Ол тушта ӱчинчи балам, Батый уулым, чыккан туш. Балдардыҥ киндерин чеберлеп саларга керектӱ каптарды эмди ле белетеер керек, оноҥ башка олор бой-бойлоры ортодо булгалыжып калардаҥ айабас деген санаала кинкаптар эдип баштагам. Олорды канайда јазаарын ол тушта јазап оҥдобой до тургам. Баштапкыларын тегеликке тӱҥейлегем. Сананзам, олор Кӱнниҥ, Јер-Энениҥ, учы-куйузы јок Орчылаҥныҥ бӱдӱмине келижер учурлу. Оноҥ тӧрӧӧндӧрим балдарына белетеп берзин деп баштанатан. Онойып ла ижим кӧндӱккен эди. Тургуза ӧйдӧ олорды тередеҥ кӧктӧп, кееркеде белетеп турум.

Тӧрӧӧн-туугандарга белетеп тура, туш улустаҥ јакылталар келип баштады. Оныҥ кийнинеҥ болчомдорго учурлай чаазыннаҥ кееркемел альбомдорды, коробка-каптарды, јараш блокнотторды эдип, олорды јарандырар санаа келген. Чаазынла белетеген кееркедим ууламјы скрапбукинг болор. Мен оны «Ада-энениҥ эрјинези» деп адагам. Ол каптарга баланыҥ чыккан ӧйин, сынын, бескезин бичип турган бирочкаларын, кинин, чачын, фотојуруктарын чеберлеп саларга јараар. Эмдиги улус балазыныҥ чыккан ӧйин, минудын, секундын билип, гороскоп-белге де тургузып, келер салымын билип аларга кӱӱнзейдилер. Кееркедилген блокноттордо дезе бала керегинде ончо јетирӱлерди бичиирге јараар: качан аҥданганын, отурганын, «кӧчӧ сокконын», эҥмектегенин, басканын, баштапкы тиштери чыкканын, куучындап баштаганын, баштапкы айткан сӧстӧрин, алаканыныҥ изин, кандый айда кандый сынду болгонын. Јааназа, ол ундылып калар, је мындый бичигешке бичип салза, узакка ундылбай, керееске артар.

Тӱндер сайын белетеген ижимди улус интернет ажыра кӧрӱп, бойлорына јарагандарын белетеп берзин деп сурайтан. Ӱӱрем Татьяна Натова меге кап-коробка керек деп сураган. Анайып ла тӧрӧӧн-туугандардыҥ, кӧрӱш-таныштардыҥ сураганыла ижим кӧндӱккен эди. Балдарымды уйуктадып салала, бойыма јараганын ла белетеп, ӧйдиҥ ӧткӧнин де ајарбайтам. Чӱмделген эдимдерим бойыма да јарап турар. Иш дезе сӱрекей чӱмдӱ, ого кӧп ӧй, арга-кӱч барат. Оныҥ учун оны таштаарга келишти. Је бу ууламјыла колбой јылу эске алыныштар артып калды.

— Јайаандыкла колбулу ӱредӱ алдыҥ ба?

— Јок. 2006 јылда Санкт-Петербургта «Менеджмент и организация» деген ууламјылу ӱредӱ тӱгескем. Менеджер-башкараачылар эмди ле бастыра јерлерде керектӱ улус. Ол ӧйлӧрдӧ ол чек јарт эмес профессия деп билдиретен. Ӱредӱниҥ кийнинде Москвада иштегем. Ондо эш-нӧкӧрим Амаду Мызинле таныжып, айыл-јурт тӧзӧгӧнис. Алтайыска кайра јанып келеле, «Эл Алтай» ГТРК-да реклама бӧлӱкте иштеп тура, балала отурар амыралтага чыккам. Јайаандыкла колбулу чӱмделген, јол алынган ончо ло јаҥы керектер эпши улуста шак бу ӧйлӧ колбулу болгоны јажыт эмес. Бӱгӱнги кӱнде јыламаштарла кееркедим јарангыштар јазайдым.

— Айса болзо, укталып келееткен јайалта болор бо?

— Энем узак ӧйлӧрдиҥ туркунына Улаган аймакта культура бӧлӱкте иштеген, бойы кожоҥчы кижи. Оны эмди де кӧп улус јакшы билер болбой. Јаан эјем — Чейнеш Александровна Байтушкина, ады-јолы Алтайыста база јарлу. Ол баштапкы ӱредӱзиле актриса, јӱрӱмин јайаандыктыҥ јолыла колбогон. Акам Григорий Александрович база колы ус кижи, ээрлер јазайт. Оогош эјем Александра Юрьевна бухгалтер-экономисттиҥ бийик ӱредӱзин алган.

— Улус ортодо кандый эдимдер эҥ ле јаан јилбӱде?

— Балдардыҥ киндерин чеберлеер каптарга јилбӱ јаантайын болот. Сый эдерге кыстарына сыргаларды, јинјилерди, шаҥкы-шалтырактарды аларга кӱӱнзейт. Улус колдоҥ эткен эдимдерди эмди баалап баштады. Јайаандык ишке де јилбӱ јаан. Балдарын ӧскӱрип, кичееп отурган энелер бош ӧйин тегин ӧткӱрбей, кем де самын кайнадат, кем де ӱспекчиндер јазайт, кем де той балкаштаҥ эдимдер белетейт, кем де кӧктӧнӧт.

Ол айылдыҥ ӱзӱги јок тӱгенбес ижи ортодо бойыҥныҥ сӱӱген керегиҥе база ајару эткени деп айдарга јараар. Кажы ла белетеген, чӱмдеген эдимге бойыҥныҥ акту кӱӱниҥди, јылуҥды база сыйлап јадыҥ. Оноҥ кажы ла јарангыш кижидеҥ чырмайыш, албаданчак болорын некейт. Ол ло ӱркенени тизерге сӱрекей кӧп ӧй лӧ јаан ајару керек — јастырарга јарабас. Јайаандык иш кандый эди, кижиниҥ кӱӱн-санаазынаҥ база јаан камаанду. Јакшы кӱӱниҥ тутса, кӱн туркунына кӧп ишти бӱдӱрип саларыҥ. Эмезе ол ло ижиҥ неделе сайын јылбай јадар. Чын, кижиниҥ кӱӱн-санаазынаҥ камаанду эмей. Кандый кӱӱн болор, онойып ла келижер. Оныҥ учун энем меге улайын ла килеп, мындый уур-кӱч ишти канчазын иштеериҥ деп айдар.

— Чындап та, ончо ишти бӱдӱрерге кӧп ӧй, кӧп арга-кӱч, јаан кӱӱн-санаа ла јилбӱ керек эмей…

— Сананзам, кӧп ишти эдерге ӧйим јетпей тургандый. Мен «Дизайн интерьера» деген ӱзеери ӱредӱге ӱренедим. Баштапкы бӧлӱкти тӱгезип салгам. Экинчизине ӧйим чек јетпейт. Је бу ууламјы бойыма јарап туру, нениҥ учун дезе ол јайаандыкла колбулу иш. Алдында улус тураны тудуп, тӧрт стене бар, артык база не керек деп сананган болзо, эмди оныҥ ичин канайда јарандырарына, кееркедерине база јаан ајару эдип баштады. Ончо не-немени озолондыра, чынык јазап алза, ӱзеери чыгым да болбос, такыптаҥ канча катап келиштирбезиҥ де. Акча-манатка да астамду болор. Озолондыра сананып, јакшы шӱӱп алза, тудулган јаҥы тура чынык болбой.

— Слер кӧп балдарлу биле. Кажы ла балага аҥылу ајару, јӧмӧлтӧ, таскаду керек болгоны јажыт эмес. Ого ӱзеери оогош болчом бар болзо. Бу ончо ишти, јӱкти апарарга ийде-кӱчти кайдаҥ алар?

— Биске энем айылдап келзе ле, кайкаар, слерде кандый табышту деп. Је бистеҥ јӱре берзе, ойто кунугар. Балдар айылда тегин ле кӧс-карак јок телефондо ойноп отурбазын деп, олорды секция-кружокторго ууламјылап аткарып јадыбыс. Алана кызычагым художес-твенный гимнастикала тазыктырынат. Уулчактарым Абаш ла Батый дзюдого, хоккейге јӱрет. Балдарга јай берзе, олор нени де этпеске, бош ӧйин јӱк ле телефонло ӧткӱрерге кӱӱнзеер эди (каткырат). Алана тӧрт јаштудаҥ ала озо баштап акробатикага јӱрген. Ондо кандый бир фигура эдерге, бой-бойлорын кӧдӱрер керек. Адазы оны кӧрӱп, кызычагын карамдаган. Оныҥ кийнинде гимнастикага јӱрӱп баштады, бӱгӱн кӧп маргаандарда, ол тоодо ӧскӧ дӧ тергеелерде ӧдӱп тургандарында, једимдӱ туружат. Амадузы — бу бӱдӱмле спорттыҥ узыныҥ кандидадыныҥ нормативтерин бӱдӱрери.

— Балдар бир ле бӱдӱмле узакка јилбиркеп тура, кӱӱни ӧчӧ дӧ берип турган учуралдар болот…

— Эйе, ондый учуралдарда олорго јӧмӧжип, ачык-јарык куучындажып јадым. Кезикте мекелеерге де, ойто арбаарга да келижет.

Јӱрӱмде тегин не де болбой јат. Ондый јеҥил болгон болзо, ончо улус аргалу-чакту, једимдӱ, јарлу болор эди. Бийик једимге једерге некелтелӱ, ченелтелӱ јол ӧдӧр керек. Кӱч болзо, ыйлаар кӱӱниҥ келзе, ыйлап, комудап ал. Арыган болзоҥ, амырап ал, је оныҥ кийнинде јолыҥды оноҥ ары ойто ло улалтар керек. Бу јӱрӱмде кижиде ончо немени эдер аргазы артыгынча бар. Ончозы бойыҥнаҥ камаанду: бойыҥды јеҥзеҥ, једимдер де, јеҥӱлер де болор.

Мындый куучынды балдарымла ӧткӱредим. Је кӱч болбой аа. Кызычагым башка-башка маргаандарда улай ла туружат, ӧскӧ тергеелерге јаан чыгымду јол-јорукка баратаны кайда. Анайда ок кеп-кийимин де, јазалдарын да алза. Темдектезе, буттарына кийер чешкаларын улайын ла солыырга келижет. Је спорттогы јол, спорттогы једимдер качан да јеҥил болбогон.

— Бу јӱрӱмде Амаду Владимировичке јолугып, биле тӧзӧгӧнӧӧр салымыҥла келишти бе?

— Эш-нӧкӧрим сӱрекей быжу, бойыныҥ сӧзине турар кижи. Эне-адазын сӱӱп ле тооп јат. Кезик улус оныҥ кылыгын, айса болзо, кӱркет деп сананар. Је ол ак-чек, нени сананып турган, оны јажырбай, кӧстиҥ кӧскӧ лӧ айдар кижи. Ого «Айткан сӧс — аткан ок» дегендий. Айткан, молјонгон болзо, оны кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер учурлу. Ол некелтелӱ де ада болзо, је балдарын сӱрекей тыҥ сӱӱп јат. «Бӱгӱн тазыктырынарым, эртен кӱӱним јок» дегени болбос учурлу деп балдарынаҥ некеп, олорды таскадат.

— Биледе чугаан болбозы, ич-бойындагы айалга кӧп сабазында эпши кижидеҥ база камаанду эди…

— Эр кижини кайда да мактаар, кӧдӱрер, јӧмӧжӧр дӧ керек деп сананадым. Је кайда да кыймыктадар керек. Ончо ло не-немеде кемјӱ болор учурлу. Кайда да унчукпазыҥ, артык сӧс айтпазыҥ, а кайда да — карын да айдынатан ӧй болор. Је јастырып та ийген болзо, эш-нӧкӧриҥди улустыҥ кӧзинче кӧмӧлӧбӧс керек. Кийнинеҥ араайынаҥ бойына айдып салбай.

— Эвелина Александровна, бӱгӱнги кӱнде ок-јаала једимдӱ адып баштадыҥ, баштапкы разрядка јеттиҥ. Спорттыҥ бу бӱдӱмин нениҥ учун талдап алдыҥ?

— Оогош болорымда, мен бијечи, хореограф болорго амадагам. Эмезе јуучыл болорго. Је энем де, эјем де мениҥ кӱӱнимди јаратпаган. Культураныҥ ишчилери канча да кире иштезе, акчазы јаантайын ла јетпес. «Ӧскӧ лӧ профессия талдап ал» деп айдышкан. Канайдар, келишкен ле ӱредӱге барганым ол.

Балдарла отурала, чӧлӧӧ ӧй табып, зумба деген бијеге јӱрӱп баштагам. Ондо Людмила Петровна Коргинала танышканыс. Ол эрчимдӱ ле јайалталу кижи, спорттыҥ кӧп бӱдӱмдериле јилбиркейт: бијеле, ок-јаа адышла, јойу базытла, волейболло. Тыҥытту ла сӱреен эпши. Оны кайкап тура, акыр, база нени-нени ченеп кӧрзӧ кайдар деген санаа келген. Оноҥ, эҥ оогош Айсуу кызычагымды сакып турган ӧйдӧ, јуук улузым бијелеерге, секирерге јарабас деп ајару эдип баштаган. Канайдар, эмеш токуналу бӱдӱм талдаар керек. Эш-нӧкӧрим: «Айса болзо, јӱрбезиҥ?» — деп сураган. Айылда нени эдетем деп айдынып, ок-јаала адарга ӱренип баштаганым ол. Спорттыҥ бу бӱдӱми меге сӱрекей јараган, онойып, јада-тура эш-нӧкӧрим база ок-јаала адып баштады.

— Ок-јаала адары незиле јарады, незиле јилбиркедип, бактырып алды?

— Ок-јаала адары бистиҥ каныста. Ӧбӧкӧлӧрис аткан, бу бӱдӱмди бийик кемине јетирген. Спорттыҥ эҥ јилбилӱ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Тазыктырынып јадыҥ, онызы су-кадыгыҥа да јарамыкту. Ол ок ӧйдӧ кӱӱниҥе качан да тийбес. Бир де јаспай, таҥманыҥ быжу ла ортозына, чике адып ӱренип алзаҥ, кандый јакшы, кандый сӱӱнчилӱ. Ол кунукчылду да бӱдӱм эмес. Ол ок ӧйдӧ тууразынаҥ кӧргӧндий јеҥил деп база айтпазыҥ. Ол башка-башка ууламјыларлу: залда атканы, тышкары чыкканда, шагайак деген бӱдӱм бар, ол јерде јаткан шагайактарга тийгизе, кыйудаҥ чыгара адатаны. Бу бӱдӱмле спортчылар Эл-Ойындарда маргыжып јат. Эмди 3D деген ууламјы јаан ӧзӱм алынып баштады, ол аҥдардыҥ сомдорына келиштире јазалган таҥмаларга ыраагынаҥ адары. Бир сӧслӧ, сӱрекей јилбилӱ спорт. Маргаандар тужында озочыл, јарлу спортчыны ченемел јок адучы акалап та чыгар аргалу. Маргаандардыҥ уч-турултазында не болорын озолондыра билбезиҥ де. Је эҥ ле тыҥ сӱме — улайын ла тазыктырынар керек.

Биледе балдарымда, эш-нӧкӧримде кӧп кайралдар бар. Амаду бойы футболчы. Керек дезе тайнагыста да медаль-кайралдар бар. Ол амыралтада да болзо, је јӱгӱрип јат, марафондордо једимдӱ туружат. Эјелерим база кайралдарлу. Кайрал јок кижи јаҥыс мен. Оныҥ учун медаль берип турган спорттыҥ бӱдӱмин табар керек деп санангам (каткырат).

Ок-јаала тазыктырынып, кӧп ӧй ӧтпӧгӧн туш болгон. Александр Альчинович Сельбиков «маргаандарда туружарыҥ» деп айткан. Канай туружар деп алаатып турала, экинчи јер алгам. Сакыбаган кайрал деп айдарга јараар. Ого ӱзеери разряд аларга јараар деп угала, база кайкагам. Сананзам, разрядтарды јӱк ле оогош балдарга бӱдӱрерге јараар.

— Эмди эш-нӧкӧриҥ ок-јаала база тазыктырынып, једимдӱ адып турган ок-јаачылардыҥ тоозына кирет. Билелик адыш, текши јилбӱлер једимдерге једерге, байла, сӱрекей јарамыкту?

— Эйе. Эш-нӧкӧрим ок-јаала адып баштаганы меге сӱрекей болушту. Кандый бир сурак бар болзо, эмезе ок-јаага керектӱ эдимдерди јетире толгоорго јаантайын ла болужат.

Тренировка-тазыктыру да тужында, маргаандар да ӧдӧр ӧйдӧ бой-бойысты јӧмӧйдис. Ол тазыктырынып турган болзобыс, кыйалтазы јогынаҥ турулта болор учурлу деп некейт, тургускан амадуларга јединер керек деп айдат. Ок-јаачылардыҥ «Алтын согоон» деген спортчы клубын тӧзӧп алганыс. Оныҥ келер ӧйи ижемјилӱ ле једимдӱ деп сананадым.

Алтайыста ок-јаа адыш јанынаҥ ӧзӱм болор. Ӧткӧн јылда бийик једимдер база болгон. Ӧскӧ тергеелер ортодо јеҥӱлер бар да, келер ӧйдӧ болор до деп бӱдедим.

— Эвелина Александровна, быјылгы јыл Билениҥ јылы деп јарлалды. Айдарда, ороон кеминде билеге, оныла колбой билелик јаҥжыгуларга, байлыктарыска јаан ајару эдилет, текши ӧзӱми де ижемјилӱ. Тергеебис кеминде бу јылды ӧткӱрерге база кандый ууламјыларга ајару керек?

— Јаҥжыккан байлыктарыска, чӱм-јаҥдарыска, кеендигиске јаан ајаруны оноҥ ары улалтар ла керек. Бу ууламјы аайынча ӧзӱмис јакшы, бийик кеминде деп темдектейин.

Јаҥжыккан кеп-кийимисти јаҥы ууламјыла улалтып, јарандырып тургандары да бар. Эмди узанып та, кӧктӧнип те турган устар кӧптӧй берди. Темдектезе, той балкаштаҥ эдимдерди эдери јакшы кӧндӱкти. Сый-сувенирлерге јарамыкту јараш чадырлар, арчын-артыш кӱйдӱрер табактар садуда јеткилинче. Олор ончозы калыктыҥ культуразыла, чӱм-јаҥыла јуук колбуда. Оныҥ учун бу ууламјыларды, ол тоодо декоративный-кееркедим кеендикти, ус улусты јӧмӧӧргӧ государстводоҥ акча-манатла, консультация-јартамалла эдилип турган болуш мынаҥ да ары једимдӱ улалзын деп кӱӱнзейдим.

— Ачык-јарык куучын учун јаан быйаным, Эвелина Александровна! Јайаандыкта ла спортто бийик једимдер, билегерге ырыс-кежик кӱӱнзейдим. Эл-јонысты јаан јайалтаҥла, јайаандыгыҥла мынайып ла сӱӱндирип јӱр!

Нина САДАЛОВА куучындашкан