Алтайдын Чолмоны

«Кичӱ тӧрӧлим меге баалу ла јуук»

19.04.2024

Оҥдой аймакта Караколдогы јурт јеезениҥ јааны болуп Сынару Сергеевна КИНДИКОВА иштеп келгенинеҥ бери кӧп тӧ ӧй ӧтпӧди. Эл-јон ортодо тоомјылу эпши ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јӱрген улузыла кожо јӱзӱн-башка керек-јарактарда јаантайын эрчимдӱ туружат ла јурттыҥ ӧзӱмине јаан ајару эдет. Бӱгӱн кычыраачыларысты јиит башкараачыла элбеде таныштырадыс.

— Чыккан-ӧскӧн јерим Каракол јурт болор. Кичӱ тӧрӧлим меге јуук ла кару. Билениҥ јылына учурлай бойымныҥ билемле таныштырып ийейин. Јӱрӱмде мен учун билеме, најыларыма уйатту болбозын деп башкарынып јӱредим. Эҥ ле учурлузы — ачык-јарык болоры. Мен билелӱ, эки баланыҥ энези.

Адам Сергей Иванович, энем Мария Дергаловна Газетовтор болор. Јерлештери олор керегинде «јердиҥ тузы, албатыны јӧмӧжип јӱрген чындык улузы» деп айдыжатан. Олор балдарын јакшы улус болуп чыдазын деп таскаткан. Бийик ӱредӱ алып, јӱрӱмде јакшыны баалап, кажы ла алтамды тереҥ сананып, керектӱ шӱӱлтелерге келип турар эдип ӱреткендер. Јӱрӱмниҥ јолында једикпестерди оҥдоп, кайда да туура турар керек, кайда да, кӱч те болзо, учына јетире чыдажар керек.

Адам јалакай кижи болгон. Бир јерде качан да отурбас. Тӧрӧӧн-туугандары, најылары, јуук улузы оны баалап јӱретен. Кыдат јериниҥ философы Конфуций «Бойыҥды тооп јӱрзеҥ, эбиреде улус сени тоор» деп айтканыла башкарынып јӱрген. Оныҥ ӱни јараш, танылу болгон. Кожоҥдоорын, ӱлгерлер кычырарын сӱӱр. Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозто эҥ артык мелиоратор, бригадир, профсоюзтыҥ комитединиҥ јааны, эки созывта јурт Советтиҥ депутады, партияныҥ качызы. Эрчимдӱ ижи учун кӧп тоолу кӱндӱлӱ грамоталарла кайралдаткан, иштиҥ ветераны. Айткан сӧзине учына јетире турар кижи болгон. Энем иштеҥкей, араай кижи. Кӧп јылдардыҥ туркунына садуда иштеген. Энем, балдарыстыҥ јаана-тайназы, јаантайын бисти јӧмӧжип, јаныста јӱрет.

Биледе бис ӱч кыс болгоныс. Ада-энебис ончобыска бийик ӱредӱ берген. Мен эки бийик ӱредӱлӱ — химияныҥ ӱредӱчизи ле юрист. Анайда ок орто ӱредӱ база бар — фармацевт.

Сыйным Сурайа Сергеевна бухгалтер-аудит ӱредӱлӱ болгон. Кош-Агаш аймактагы калан јуур инспекцияда, ӧскӧ дӧ организацияларда баш бухгалтер болуп иштеген. 2017 јылда уур оору-јоболдоҥ улам бистеҥ ырап калды. База бир сыйным Сибирьдиҥ медициналык университедин божоткон. Тургуза ӧйдӧ Оҥдойдыҥ эмчилигинде баш врач болуп иштейт. Санаама кирбейт, кайдаҥ кычыргам, је айдылганыла, јакшы ада-эне балдарына бек тазыл берип, айылдаҥ чыгып, бийиктей учар канаттар сыйлайт. Ада-энебистиҥ берген тазылы ончобыстыҥ бек колбузы ла ийдези.

Эш-нӧкӧримле бис студент ӧйлӧрдӧ тушташканыс. Биле тӧзӧп, јирме јылдаҥ ажыра нак јӱредис. Ол ичбойындагы керектер аайынча органда кӧп јылдардыҥ туркунына иштеген. Эки балабыска ада-энебистиҥ ӱреткен ончо јакшыны берерге чырмайадыс. Билениҥ сӱӱжи — мениҥ јаан ырызым.

Ижим керегинде айдар болзо, Караколдогы јурт јеезеге Каракол, Бичиктӱ-Боом, Короты јурттар кирет. Јурттыҥ јааны болуп 2023 јылдыҥ сыгын айында келгем. Бӱдӱретен иштиҥ кемин кӧрӱп, баштап тарый алаҥзыш та болгон. Је јӱрӱмде туштаган учуралдарды эске алынып, башкараачыныҥ ижин баштап ийдим. Кажы ла иштиҥ уч-турултазы јӱк ле сениҥ бойыҥнаҥ камаанду. Ижиҥдеги амадуларды бӱдӱрерге чырмайып, ончо бар аргаларды тузаланып тургаҥда — амадуҥа једериҥ. Мен бу јуртта чыккам, ӧскӧм. Тургуза ӧйдӧ кичӱ тӧрӧлим, анда јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми учун мен каруулу.

Ончо ло сурактарды тургузала, бӱткӱлинче бӱдӱрип болбозы јарт. Айдарда, баштап тарый эҥ учурлузын аҥылаар керек. Јурттыҥ јааны — ол јурт јаткандардыҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга чырмайатан кижи. Кандый ла суракла баштанган кижиге јартамал берер, керектӱ тӱп-шӱӱлтеле ӱлежер башкараачы. Эҥ ле озо јалакай болор керек. Кыйгас, кӱркет кылык-јаҥду улусла куучындажып билери база јаан учурлу. Сениҥ шӱӱлтеҥди улус оҥдоп, тооп турар учурлу. Айдарда, шӱӱлтеҥди толо јартаары сенеҥ камаанду.

Бӱгӱнги кӱнде башкараачы болуп иштеерге јеҥил эмес. Ӧткӱрилип турган ончо керек-јарактарда туружары јаан учурлу. Кӧп тоолу бӱдӱретен јакылталар, электрон бӱдӱмле иштейтен сайттар кайда. Ончозы бойыныҥ ӧйинде бӱдер учурлу. Курч сурактардыҥ тоозында — сакыбаган јанынаҥ келген тӱбектер, айылдыҥ ээзи јок арткан тындулары, анчада ла ийттер, мал-аштыҥ оттоп јӱретен јерлери, сӱрее-чӧпти јуунадары ла оноҥ до ӧскӧзи. Сен психолог, ӧрт ӧчӱреечи, программист, кӱдеечи… Је арт-учында — эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми. Јӱк ле јурт јаткандарла ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, кӧп сурактардыҥ аайына чыгар арга бар. Ончо неме бойыстаҥ камаанду. Арга-кӱчиҥ јетпес болзо, сӧзиҥ айдынба.

Кажы ла јуртта јӧмӧжип иштеп јӱрген улус бар. Је курч ла ӧҥзӱре сурактар база ас эмес. Темдектезе, јурт администрацияныҥ туразына јазал иштер керек. Акча-манат келишпей турганыла колбой оны бӱдӱрип болбойдыс.

2023 јылда аймактыҥ администрациязы јаҥы котел аларына акча чыгарган, оныҥ учун кышты јылу кыптарда чыктыс.

Бичиктӱ-Боом јурт

2025 јылда Бичиктӱ-Боом јурттыҥ школында јазал иштер ӧткӱрилери темдектелет. Эл-јонго јаантайын медициналык болуш керек. Оныҥ учун јаҥы ФАП тудулар. Тургуза ӧйдӧ иштеп турган туразы јемирилип јат.

Культура байзыҥныҥ туразы база јазал иштер керексийт. Бу ок турада библиотека иштейт. Кышкыда соок, керектӱ јылула јеткилдеер система эскирип калган. Сооктоҥ коркыбай, јурттыҥ улузы аҥылу јуучыл операцияныҥ туружаачыларына болужып, масксеткалар тӱӱрин токтотпогон. Бу суракла башка-башка јаҥдарла иштейдис. Је андый да болзо, бар аргаларла јазал иштер ӧткӱрилген, сценага кийер кийимдер алылган, клубтыҥ ичинде баннерлер, стендтер јазалган, аппаратура аларына 400 000 салковойдыҥ сертификады сыйлалган.

Јуртта аш-курсактыҥ саду-магазини јок. Јурттыҥ улузы јанындагы јуртка барып јат. Айдарда, јурт јаткандарга калаш экелип садары — база ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи.

Каракол јурт

2030 јылда јаҥы амбулаторный эмчилик тудулары темдектелет. Тургуза ӧйдӧ јуртта врач јок. «Јурт јердиҥ эмчизи» деген программа аайынча јуртка врач иштеп келерине иженедис. Медишчилер Валентина Кимовна Топитонова, Ольга Михайловна Текенова, Камила Владимировна Пиянтинова, Тандалай Альбертовна Бештинова, Розита Карловна Киндикова, Дергелей Евгеньевна Диндибеева эл-јонныҥ су-кадыгы учун каруулу. Олор ижин сӱӱйдилер. Эрчимдӱ ижи учун кӱндӱлӱ грамоталарла, сыйларла кайралдаткандар.

Јурттыҥ јондык иштеринде медишчилер јаантайын турушкылайт. Кӧп јылдардыҥ туркунына ижинде бийик једимдери учун Валентина Кимовна Топитонованы јурт јеезениҥ адынаҥ аймактыҥ Кӱндӱлӱ доскозына чыгарар јӧпти јурт јаткандар јӧмӧдилер.

Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школында чыныкталган јазал иштер ӧткӱрилери темдектелет.

Јолдор

Јурттыҥ ичиндеги јолдордыҥ чыҥдыйы база ајару некейт. Каракол—Короты јолды јазап, јарыткыштар тургузар керек. Јурттардыҥ ортозында бир канча оромдордыҥ јолдоры тургуза ла јазал иштер ӧткӱрерин некейт. 2023 јылдыҥ ӱлӱрген айында аймактыҥ јааны Э. М. Текеновтыҥ болужыла ӱч јуртта тӧс оромдордыҥ јолдоры чыныкталып јазалган.

Россияныҥ Геройы Амыр Аргамаковтыҥ кичӱ тӧрӧли Бичиктӱ-Боом јуртта автобустыҥ токтодузы, тротуарлар болор. Каракол јуртла ӧдӱп турган тергеелик јолдыҥ ӱзӱгинде асфальт салылат. Каракол—Кулады деп јолдо јазал иштер ӧдӧт.

Јурт јеезениҥ администрациязы аймактыҥ депутады Александр Сулатаевле кожо Бичиктӱ-Боом јурттыҥ турлуларына јӱрер јолдорды јазаары аайынча иштер ӧткӱрген. Келер ӧйдӧ јолды бийиктедип, суу агар трубалар ӧткӱрилер.

Туристтердиҥ кӧптӧгӧниле колбой јуруктарлу кайаныҥ јанында кӧлӱктер турар јер јазалар.

Мал-аштыҥ сурагы

Федерал јолдо малдыҥ шылтагыла јолдордо јеткер болоры кӧптӧгӧн. Малга биркалар ла чиптер тургузарын эл-јон кӱӱнзебейт. Нениҥ учун дезе биркалу ол эмезе чиптӱ малдыҥ ээзи јолдо болгон јеткердиҥ аайы јарталганда, штраф тӧлӧӧр. Андый айалгада малдыҥ ээзин табарга кӱч. Јурт јаткандардыҥ малы јайымда јӱрет. Ол аайынча сурак 90-чы јылдардаҥ ала турат. Мал-аш јӱргедий јерлер јокко јуук, ончозы ла таҥынаҥ улустыҥ јерлери. Айдарда, јурттыҥ эл-јоныныҥ малы бу ла јуугында, јолдыҥ кырында јӱрет.

Сӱрее-чӧплӧ тартыжары

Јас-кӱс ӧйлӧрдӧ јурттарды сӱрее-чӧптӧҥ арутаар иштер башталат. Эл-јон субботниктерге нак чыгып иштенгилейт. Јурт јеезеде трактор болгон болзо, кӧп сурактар чечилер эди: кышкыда кар кӱреери, јас-јай ӧйлӧрдӧ сӱрее-чӧп тартары.

Јашӧскӱримниҥ сурактары

Јииттерди спортко таскадар тазыктыраа-чылар јокко јуук болгоны ачымчылу. Футболло, хоккейле тазыктыраачы А. Я. Яилгаков балдарла узак јылдардыҥ туркунына иштейт.

Кышкыда каток јазап, балдарды конекло јыҥылаарына ӱредет. Тазыктыраачыныҥ баштаҥкайыла балдар башка-башка маргаандарда туружат. Бичиктӱ-Боом, Короты јурттардаҥ балдарды тазыктыруларга ада-энелери јетиргилейт. Спортчы балдарга јаан ајару керек: кийим, спортло тазыктырынар јазалдар, јол-јорукка јӱрер чыгымдар.

Спортло јаан јаштулар база јилбиркегилейт. Пыймалу ойноор хоккейде балдардыҥ садыныҥ ишчилери, аргачылар, ӱредӱчилер, јаан јаштулардыҥ тура-интернадыныҥ ишчилери туружып, јараш ойын кӧргӱстилер.

Бичиктӱ-Боом јурттыҥ јииттери эҥирлер сайын волейбол, минифутбол ойногылайт. Короты јурттыҥ спортзалында јазал иштер ӧткӱрилери темдектелет. Тургуза ӧйдӧ бу јурттыҥ спортзалында аҥылу јуучыл операцияныҥ туружаачыларына масксеткалар тӱӱлет. Улу Јеҥӱниҥ кӱнине учурлай 50-чи масксетка табыштырылар.

Балдардыҥ ӱч площадказы бар. Школдо «Баштапкылардыҥ кыймыгузы», волонтерлордыҥ «Данко» отряды эрчимдӱ иштегилейт. Јашӧскӱримди тӧрӧлчи кӱӱнге таскадары аайынча «Блокаданыҥ калажы» деп акция ӧткӧн. Бу ууламјыла кӧп тоолу керек-јарактар бийик кеминде ӧткӱрилип турганын темдектебеске болбос. Келер ӧйдӧ јииттердиҥ јондык биригӱзин тӧзӧӧр амаду бар.

Јондык иштер

2023 јылда кӧп тоолу башка-башка керек-јарактар ӧткӱрилген. «Женщины Алтая — Алтайдыҥ эпшилери» РОО-ныҥ Оҥдой аймактагы бӧлӱгиниҥ башкараачызы Н. М. Унукова тергеебистиҥ кӧмзӧ-архивине Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан ла јеҥ јастанып јыгылганын керелеген похоронкаларын, РСФСР-дыҥ Верховный Совединиҥ депутады Р. Я. Кохоеваныҥ кайралдарын ла документтерин табыштырган. Аҥылу јуучыл операцияныҥ јуучыл ветерандарыла ӧткӱрилип турган туштажулар јакшынак јаҥжыгу болуп улалат.

«Алтай Баатыр — Россия Федерацияныҥ Геройы» деп адалган туштажу Герой Амыр Аргамаковко учурлалган. Геройысла, оныҥ нерелӱ керектериле оморкойдыс!

Фронтто јеҥ јастанып јыгылган јуучыл-јерлештерис Аржан Мышлаковтыҥ ло Алексей Баятовтыҥ эземине учурлай баннерди кандык айда Бичиктӱ-Боом јурттыҥ бажында тургусканыс.

Јурт јеезеде јаркынду, јараш культуралык керек-јарактар ӧткӱрип турган улустыҥ адын адабаска болбос, олор — аймакта культураныҥ тӧс јери (башкараачызы С. В. Садрашева), аймактыҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱги (јааны Р. К. Малчиев), К. Ф. Малчиевтиҥ адыла адалган санаттыҥ школы, «Ырысту» ла «Урсул» албаты ансамбльдар, режиссер-постановщик, Бичиктӱ-Боом јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ директоры Н. М. Унукова, Каракол јурттыҥ Культура байзыҥыныҥ директоры, Россияныҥ Геройы Амыр Аргамаковтыҥ энези Е. М. Аргамакова, художественный башкараачы А. И. Салбанова, библиотекарьлар Л. В. Сабакова ла А. С. Унукова. Эл-јонноҥ гуманитар болуш јууп, масксеткалар тӱӱрин башкарып турган Еркечи Михайловна Аргамаковага аҥылу быйан айдадым.

Јурт јеезениҥ нак ӧмӧлигине ӧмӧ-јӧмӧ бирлик болуп иштеп јӱргениске база алкыжым айдадым: бухгалтер М. В. Ксенофонтова, специалист А. В. Колтышева, јуучылдардыҥ чодын апарып турган А. В. Мамыева, јииттерле иштеер специалисттер Э. Э. Меркинова ле А. В. Змановская. Анайда ок А. Ю. Змановская, А. О. Канакаева, О. С. Тукеков, Н. Б. Тройзонов, В. Н. Сулачаков, В. Л. Золотухин, А. В. Судуев, Б. Е. Карамаев, М. Г. Мамыев, М. В. Шалбыков, В. Р. Губин, Е. Г. Маркитанов, экономист Л. В. Калкина, ветеринар А. О. Кыдыева, художественный башкараачы Э. В. Яманова.

Аймактыҥ јааны Э. М. Текеновко, Эл Курултайдыҥ депутады Р. Н. Байдалаковко, аймактыҥ депутаттары А. С. Сулатаевке, К. Б. Бушулдаевага, администрацияныҥ бӧлӱктериниҥ јаандарына јаантайын болуш јетирип турганына алкыш-быйаным айдадым.

Јербойында бойы баш-карынарыныҥ кӱниле эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга ла кичӱ тӧрӧлиниҥ ӧзӱми учун салымын колбогондорды, ветерандарды акту кӱӱнимнеҥ уткуп турум. Су-кадык јӱрӱгер, ичкери ӧзӱмге јолыгар ачык болзын, једимдер, амадаган амадуларыгар бӱтсин деп кӱӱнзейдим.

Хамида ТАДИНА белетеген