Алтайдын Чолмоны

Театр: кӧжӧгӧниҥ «ары jанында» иштеген устар

19.04.2024

Театр јаантайын куулгазынду ийделӱ болгон. Кажы ла кӱн кижи бойыныҥ јӱрӱмиле јӱрӱп, ижин бӱдӱрип, амыраар ӧйинде театрга ойын-кӧргӱзӱ кӧрӱп барза, чек башка телекейде айылчы болуп калат. Театрда бастыразы јараш, бийик, куулгазынду деп билдирип турганы база тегиндӱ эмес. Культураныҥ бу ӧргӧӧзинде сӱрекей јайалталу, кӧкси бай улус иштеп јат. Олор кӧрӧӧчилерге сӱӱнчи, бийик кӱӱн-санаа, санааркаткадый шӱӱлтелер, ичкери ырыска јаан ижемји сыйлаарга амадайдылар.
Алтай Республиканыҥ эл театрында кандый jайалталу артисттер иштегилеп јат… Олордыҥ узын кижи кайкаар. Орус, алтай тилдерле теҥ-тай ойногылап, орус-алтай кӱӱлик ойноткыларла кӱӱ сыйлап, албатыбыстыҥ ӧзӧк-јӱрегине эмдӱ-томду байлык болгон кай кожоҥын кайлап, бисти сӱӱндирип, кунуктырып, санандырып, бойыныҥ баалу-чуулу учурлу ижин чебер апаргылап јадылар. Олорго jаан быйанду артар керек. Ӧзӧгисти катуландырбай, jÿрегисти чöкöтпöй, ойгозо тартып, јакшылыкка баштандырып турганына!

Театр. Ойын-кӧргӱзӱ башталгалакта ла, кӧрӧӧчи айландыра турган айалгадаҥ, бийлеген јайаандык кейдеҥ, холлдо базып јӱрген артист-актерлордыҥ, театрдыҥ ишчилериниҥ кеберлеринеҥ культураныҥ бу ӧргӧӧзиниҥ куулгазынду ийдезине олјолодып ийет. Кöргӱзӱ кыйалтазы јогынаҥ бийик кеминде ӧдӱп калар! Је кажы ла једимдӱ ойын-кӧргӱзӱ, концерт, спектакль — ол кӧп улустыҥ бӱдӱрген јаан ла некелтелӱ ижиниҥ уч-турултазы деп, бис бир кезекте сананбай да јадыс, ол эмезе бу шӱӱлтени ајаруга албайдыс. Је бу айалганы, улустыҥ бӱдӱрип турган јаан ижин база билип, оҥдоп, баалап турзабыс, јакшы болор эди. Актерлордыҥ, артисттердиҥ ижи бийик кемдӱ болзын деп, ойын-кӧрӱ режиссердыҥ санаа-кӱӱниле бӱтсин деп спектакльдыҥ премьеразы ӧткӧнчӧ, «бӱдӱн черӱ» профессионал-устар эрчимдӱ иштегилеп турганын билерис пе?

Бис бӱгӱн П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда бу — кулисаныҥ «ары јанындагы», кӧскӧ кӧрӱнбес, је сӱрекей кӱч ле некелтелӱ ишти башкарып турган Дина Чоновна Челбаева керегинде куучын ӧткӱрерге амададыс.

Дина Чоновна эл театрда постановка-тургузаачы бӧлӱктиҥ ижин башкарып келгени удай берди. Туй ла 13 јыл. Бу öткöн jылдардыҥ туркунына бастыра болгон спектакль-ойындардыҥ белетеништÿ тургузаачы ижи оныҥ «колы» ажыра барган дезе, jастыра болбос.

Дина Чоновна чаптылардаҥ, чыккан-ӧскӧн јери – Оҥдой аймактыҥ Јаан-Јаламан јурты. Эш-нӧкӧри Борис Александрович Челбаев, Ийин јурттаҥ. Челбаевтердиҥ билези Оҥдой аймактаҥ Горно-Алтайскка 1995 јылда кӧчкӱлеп келген. Ол јылдарда алтай улус jурт jердеҥ калага кӧчӧр дегени чала солун болгон. Каладӧӧн «улу кӧчӱш» башталбаган болгон деп айдарга јараар. Јадар јер, иш табар, балдарды ӱредер керек – сурактар кӧп болгон. Ол тушта тергеебистиҥ тӧс калазында алтай улус та ас болгон эди.

Дина Чоновна иштеген јолын эл театрда складтыҥ башкараачызы болуп баштаган. Ол јылдарда театрды Светлана Ефимовна Полетаева башкарган. Беш јыл иштейле, ол строительный-тудум фирмада иштеерге јӱре берген. Ойто катап эл театрга 2008 јылда келген. Ол ӧйлӧрдӧ эл театрдыҥ башкараа-чызы Аржан Товаров болгон. Озо баштап складтыҥ јааны болуп, оноҥ постановка-тургузаачы иштиҥ башкараачызы. Бӱгӱнги кӱнге јетире, 13 јылга улай, Дина Чоновна бу кӱч ле некелтелӱ ишти бӱдӱрет.

Эмди бу «кӧскӧ кӧрӱнбес фронттыҥ» ишчилериниҥ ижин ајарып кӧрӧли. Постановка-тургузаачы бӧлӱкке кирип турган улустыҥ ижи режиссердыҥ ойын-кӧргӱзӱни тургузары керегинде јӧбинеҥ башталып јат. Олор — костюмдардыҥ цех-бӧлӱги, реквизиторлор аайынча бӧлӱк, постижер-гример цех, бутафор-јурукчылардыҥ цех-бӧлӱги, декорациялардыҥ бӧлӱги, монтировщиктер. (Столярлардыҥ ла кӧкчилердиҥ ижин јайаандыктыҥ тӧс јери башкарат).

Ойын-спектакльды тургузары керегинде јӧп јарлалза, режиссер, јурукчы, тургузаачы бӧлӱктердиҥ јаандары јуулыжып, бастыра сурактарды шӱӱжип јадылар. Бу сурактарга актерлордыҥ кийим-тудумы кандый болотоны, бӧрӱктери, ӧдӱктери кандый бӧстӧҥ кӧктӧлӧтӧни, сценада декорациялар кандый болотоны, кандый кӱӱ ойнойтоны, кандый ӧҥдӱ свет-јарыдыш болотоны — бастыразы калганчы эҥ кичинек «детальга» јетире шӱӱжилип јат. Оныҥ кийнинде смета-документ тургузылып, јаан белетеништӱ иш башталат. Ӧрӧ айдылган ончо цех-бӧлӱктердиҥ ижин постановка-тургузаачы иштиҥ башкараачызы «колго» алып, ойын-кӧргӱзӱниҥ премьеразына јетире некелтелӱ баштайт.

Бу ӧрӧ адалган иштиҥ текши чыҥдыйынаҥ ойын-кӧргӱзӱниҥ једими чике камаанду болгонын темдектеер керек. Актерлордыҥ кийген кеби, тыш кебери, декорациялар, свет-jарыду, кӱӱ – ончозы сценада болуп турган ойынныҥ кемине, автордыҥ бичигенин чындык кӧргӱзерине, режиссердыҥ амадаган санаа-кӱӱнин кӧрӧӧчиге јетирерине камаанын јетирип јат. Кулисалардыҥ ары јанында болуп турган «кыймырт» иштиҥ турултазы ойын-спектакль ӧткӧн кийнинде ле јарт болот. Кайда једим, кайда једикпестер болгоны чокум шӱӱжӱге чыгарылат. Качан кӧрӧӧчилер бийик кӱӱн-санаа алып, сӱӱнчиде бе, ол эмезе санандырган кӱӱн-тапту јангылай берзе, театрдыҥ ишчилери ижиниҥ чыҥдыйына баа берип, келер ӧйгӧ амаду тургузып, оноҥ ары јаҥы постановка-ойындарды тургузарын шӱӱшкилеп артат. Айдарда, театрда иш јаҥыс ла актер-артисттерди эбиреде «кайнаган» эмезин, ол ло ок ӧйдӧ актерлор эҥ ле бийик кеминде ойын кӧргӱссин деп иштенип турган болушчыларыныҥ, професссионал-устардыҥ эрчимдӱ ижин темдектеп, баалап, аjарып турар керек!

Дина Чоновна постановка-тургузаачы иш аайынча бӧлӱктиҥ јааны болуп он јылдаҥ ажыра иштеп келгени ас ӧй эмес. Бу кире ӧйдиҥ туркунына эл театрда болгон ончо ойын-спектакльдар оныҥ «колы» ажыра барган. Кажы ойын-кӧргӱзӱде не кайда, кандый болгонын ол сӱрекей јакшы билер. Кажы ла актердыҥ кылык-јаҥын, кӱӱнин, јайалтазын база јакшы билер. Текши јайаандык иште уч-турулта кандый болотоны текши ишти бӱдӱрӱп турган кажы ла кижиниҥ кылык-јаҥынаҥ база камаанду ине. Оныҥ учун јайаандык ӧмӧлик бир јаан биледий болгоны учурлу. Канча јылдарга кожо иштеп келеле, театрда артист-актерлор до, технический ишти башкарып, бӱдӱрип турган ишчилер де бой-бойына jуук улустый болуп калганы тегиндӱ эмес.

Дина Чоновна эш-нӧкӧри Борис Александровичле кожо ӱч бала чыдаткан. Јаан кызы кичинек балазыла айылда отурып jат. Ортоны МВД-да иштеген, эмди РОВД-да иштейт. Уулы таҥынаҥ бойыныҥ алдында иштенет. Борис Александрович калада иштейт. Кылык-јаҥыла Челбаевтердиҥ билези иштеҥкей, иш јок отурбайтан улус.

Билези, театрда ижи керегинде Дина Чоновна мынайда куучындаган: «Постановка-тургузаачы ишти башкаратаны јеҥил иш эмес. Каруулу, некелтелӱ иш. Ойын-спектакльды сценага јетире «ӱйдешпеенчес», бисте амыр јок. Бастыра амадулар, режиссердыҥ некелтелери бӱдер учурлу. Актерлорло иш база јеҥил эмес. Олордыҥ ойыны чындык болзын деп, бис бастырајандай айалганы тӧзӧӧр учурлу. Ол тужында кӧрӧӧчиге сӱрлӱ-јараш ойын сыйлалар, спектакль бийик кеминде ӧдӧр.

Бистиҥ цех-бöлÿктерде бастыра јанынаҥ узы бийик, ченемели јаан улус иштегилеп јат. Реквизитор О. К. Тижимееваны, бутафор Ю. Р. Иташеваны темдектеер эдим. Монтировщик А. Урматовты ла А. Тандияновты база адаар эдим. Театрдаҥ тÿни-тÿжи чыкпай турган улус олор. Јайаандыкка да, театрга да кӱӱндӱ, сӱӱштӱ улус. Оноҥ ӧскӧ бу кыймыртту, јӱзӱн ӧҥдӱ ле эмоциялык јӱги јаан ишти бӱдӱрерге кӱчке келижер.

Мен бойыма ондый некелте-модель тургузып алгам, ишке келзем, айылдагы сурактарды ундыйдым, айылга барзам – иштиҥ сурактарын туура салып койодым. Оноҥ ӧскӧ бу уур јӱкти апарарга сӱрекей кӱч болор эди. Канча јылдарга иштеп келеле, некелтези jаан ишке кижи ÿрениже де берет. Бис, театрдыҥ ишчилери, ончобыс кöрööчилерге бийик кÿÿн-санаа, сÿрлÿ-jараш, ойгор ойын-спектакльдар сыйлаарга кÿÿнзейдис. Театрга келген улус ойын-кöрÿлерге база катап келерге кÿÿндÿ артсын деп».

Дина Чоновна куучыны ортодо Горно-Алтайск калага јаҥы ла кӧчӱп келген јылдарын эске алат. Ол тогузон jылдарда иш табарга база кӱч ле болгон. Је «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы Татьяна Николаевна Туденева айалганы оҥдоп, балдарлу кижини ÿзеери ишке алып, уур-кӱч ӧйлӧрдӧ болушкан. Борис Александрович редакцияда тискинчи болуп иштеген. Оныҥ учун Челбаевтердиҥ билези Татьяна Николаевнага быйанду јÿрет.

База бир кижиге Дина Чоновна алкыш-быйанын айдат, ол – Светлана Николаевна Тарбанакова. Алтай Республиканыҥ Театрыныҥ деятель-ишчилериниҥ бирлигин башкарып турала, Светлана Николаевна сÿрекей jаан иш öткÿрген. Мында Дина Чоновна Алтай Республиканыҥ Театрыныҥ ишчилериниҥ бирлигиниҥ (СТД) турчызы болгонын, öткöн jылдарда Эл Курултайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозыныҥ кÿндÿлÿ грамоталарыла кайралдатканын темдектеер керек. Быјыл Театрдыҥ кӱни темдектелип турарда, Дина Чоновна эрчимдӱ ижи учун Россия Федерацияныҥ профсоюзтарыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан.

Бис кайрал алганыла уткуулдарга база кожулып, јеҥил эмес ишти кӱӱнзеп апарып јатканын тооп, Дина Чоновнага ачык јолдор, бийик амадулар, бек су-кадык, билезине ырыс кӱӱнзейдис! Театрдыҥ кӧскӧ кӧрӱнбес, је учуры сӱрекей јаан ишти апарып јаткан ишчилерине јаан тоомјыбыс ла быйаныс!

PS: Эл театрдыҥ база бир jаан бöлÿк ижин бÿдÿрÿп турган улустыҥ ижиле бÿгÿн таныштыс. Олорго оноҥ кöп jилбилÿ ойындар, jедимдÿ премьералар кÿÿнзейдис! Тöрöл эл драма театрдыҥ кöрööчилериниҥ тоозы кöптöзин!

Айгуль МАЙМАНОВА