Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ учуры – Рерихтиҥ јайаандыгында

26.04.2024

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде тоолу кӱндер кайра јер-телекейде ады-јолы јарлу јурукчы, ойгор шӱӱлтечи, бичиичи Николай Рерихтиҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган «Алтай ла Н. К. Рерих» деп кӧрӱ окылу айалгада ачылды.

Эл музей Рерихтердиҥ билезиниҥ Алтайда ӧткӧн Тӧс-Азиат экспедициязын такып тургусты.

Экспозицияныҥ ачылтазында Кӱнчыгыштыҥ эл-тергеелик музейинде Рерихтердиҥ энчи-байлыгы аайынча бӧлӱктиҥ јааны тӱӱки билимдердиҥ докторы Владимир Росов, Кӱнчыгыштыҥ эл-тергеелик музейиниҥ гендиректоры, Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ востоковедение институдыныҥ билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ докторы, Россияныҥ ИКОМ-ныҥ президиумыныҥ турчызы Александр Седов, АРС-тыҥ культуралык ла билим ӱлекерлер аайынча тӧс јериниҥ гендиректоры Владимир Мельников, Санкт-Петербургтыҥ Чӱмдемел академиязыныҥ профессоры Александр Крылов, Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова туруштылар.

Кӧрӧӧчилерге Н. К. Рерихтиҥ баштап ла бичип турган ӧйиниҥ јайаандыгыла јууктада танышкадый јарамыкту арга келишти. Олор Николай Константиновичтиҥ «Гонец. По реке» деген јуругыла баштапкы катап таныштылар. Бу јурукты музей 1933 јылда Москвада ӧткӧн аукционноҥ алган. 2023 јылдыҥ јаҥар айында ол Москвада Третьяковский галереяда јаҥыртылып-јазалган. Јуруктыҥ сюжеди јебрен славяндардыҥ јадын-јӱрӱмиле колбулу. Јурукчы академикалык јылдарында тизӱ јуруктарын «Начало Руси. Славяне» деген темала бичиирге темдектеп алган. Бодолында бу «Гонец. По реке» деген иш «Гонец. Восстал род на род» (1897) деп дипломный композицияга белетенер ӧйдӧги бӱдӱрген белетеништӱ эскиз болордоҥ айабас. Јурук бӱткӱл бойы (сцена) бӱрӱҥкӱйге, бозомтыкка кирген турат. Мында кемедеги «элчиниҥ» сомы иле. База монахтыҥ сӱр-кеберин ајарып кӧрӧдис. Боромтык ла јарык ӧҥ бой-бойына удура турат.

Профессор Александр Крыловтыҥ айтканыла, «бу Рерихтиҥ студент туштагы ижи, ол оны меге ырысту учурал болуп иштеерге келишкен јерде бичиген. Бу јер бойы кайкамчылу ла кайкалы кӧп болгон. Теҥериниҥ кубулып-солынып јатканы кӧӧрӧм кӱӱн-санаага экелет. Рерих этюдты бир ле сеанстыҥ туркунына јурабаганы јарт. Ол ар-бӱткенниҥ тымык, токыналу јерине, байла, бозом эҥирлер сайын келген болор. Јуруктыҥ будуктарынаҥ, ӧҥдӧринеҥ кӧргӧндӧ, эбире койу агаштыҥ, сууныҥ, теҥериниҥ ӧҥи эҥир койылып кирген сайын база солынган. Јаан уска шак бу јуругы бойыныҥ «Гонец. Восстал род на род» деген јуругын бичиирге тебӱ берген деп айдарга јараар. Туулу Алтайда, музейде кайкалга бодолду јурук бар деп оморкоор керек».

Онойдо ок Александр Крылов: «Рерих кӧрӱми аҥылу, ич-телекейи байлык, кӧрӱм-сезимдӱ јурукчы. Кӧӧрӧм, кӧдӱриҥилӱ мары ару, баалу ташка бодолду, кажы ла катап башка-башка јаныла бурылат. Рерихтиҥ баштапкы ӧйдӧги бӱдӱрген иштери койу будуктарыла, ӧҥдӧриле аҥыланатан. Онызы, байла, кӱӱле колбулу. Јурукчы ол кӱӱдеҥ ар-бӱткенниҥ табыштарын уккан. Рерихтиҥ јуруктарында соккон салкынныҥ эзини сезилет, шак онызы Гуркинде база бар» – деп темдектеди.

Государстволык Эрмитаж Горно-Алтайсктыҥ музейине 1996 јылда Н. К. Рерихтиҥ археологиялык предметтериниҥ јаан эмес јуунтызын табыштырган. Јуунтыда 47 археологиялык предмет.

Экспозицияга онойдо ок Рерихтердиҥ билезиниҥ энчилеп артыргыскан байлыгыла иштеп турган јурукчы Леопольд Цесюлевичтиҥ јаан ижи тургузылган. Јурук бойы «Н. К. Рерих» (1982 ј.) деп адалат. Автор јуругында Н. К. Рерихтиҥ Тӧс-Азиат экспедициязыныҥ «Азияныҥ чике ӧзӧгинде» болгонын чындык ла чокум кӧргӱзерге амадаган. Цесюлевич 1967 јылда эҥ ле озо Оймон ичине бойы јӱрген. Ол Н. К. Рерихтиҥ экспедициязыныҥ 1926 јылда ӧткӧн јолыла барган. Туулу Алтайда бу ла ӧйдӧҥ ала Рерихтиҥ јайаандык ижиле јилбиркеп јӱрген улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн.

Кӧрӧӧчилер, айылчылар јурукчы Сергей Янсонныҥ Н. К. Рерихтиҥ јайаандык ижине учурлалган јуруктарыла (триптих) танышты: «Начало пути», «Н. К. Рерих», «Вечность».

Рерихтиҥ Алтайла јоруктаганынаҥ ала ӧткӧн 100 јылдыҥ туркунына «Николай Константинович Алтай јаар нениҥ учун тартылган?» деп сурак турат.

Јурукчыны Алтай Евразияныҥ тӧс јери, ӧзӧги деп јилбиркеткен болор бо? Јурукчыныҥ бойыныҥ айтканыла, «ортозы ыраагыла тӧрт теҥисле тӱҥей» эмезе Тӧс Азияныҥ тӱндӱктеги туулык телекейиниҥ эҥ ле ыраак јери (точказы) – «Алтай – Гималай», эки полюс, эки магнит, эки тӧзӧлгӧ». Ол мында, Алтайда, бийик ӧзӱм-цивилизация јеткелек байлу јерди эмезе Россияныҥ ла Индияныҥ бириктиреечи учурлу бӧлӱгин кӧргӧн болор бо?

Эмезе јурукчыны тургун калыктардыҥ јадын-јӱрӱмин, кӧгӱс байлыгын ла јаржактардыҥ (старообряд.) культуразын шиҥдеери јилбиркеткен бе? Айса куулгазын ийделӱ Шамбала бойына тарткан болотон бо?

Кӧрӧӧчилер, айылчылар јилбиркеткен сурактарына чокум карууларды экспозицияныҥ ачылтазында уктылар. Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова, профессор Александр Крылов сӱреен јилбилӱ јетирӱлер эттилер.

* * *

Академик, јурукчы, јорукчы, билимчи, бичиичи, ойгор шӱӱлтечи ле јондык ишчи Николай Рерихтиҥ Тӧс Азия јаар экспедициязы 1923 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинеҥ ала 1928 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 24-чи кӱнине јетире ӧткӧн. Шиҥжӱчилер экспедицияныҥ туружаачыларыныҥ алдында бир канча амаду турган деп бирлик шӱӱлтеге келгендер.

Николай Рерих олордыҥ ортозынаҥ «Орто Азияныҥ јерлериниҥ ле албатыларыныҥ кайкалга бодолду јараш ла јаркынду текши бӱдӱм-кеберин кӧргӱзерин» эҥ ле учурлузы деп чотогон.

Экинчи амадузы — ар-бӱткендик, тӱӱкилик ле культуралык аҥылузыла танылу тергее јаар археология јанынаҥ бедиренер ле келер ӧйдӧ билим экспедицияныҥ јолын белетеер аргаларды кыракы шиҥдеери.

Ӱчинчизи — Тӧс Азияныҥ калыктарыныҥ тилдерин ле диалекттерин шиҥдеери ле бу аймактардыҥ кӧгӱс байлыгын кӧргӱзип турган эдим-тудумдарыныҥ јаан јуунтызын белетеери. Је экспедицияныҥ темдектеген ижи, амадулары, ол тоодо оныҥ алтай бӧлӱги, јӱк ле Рерихтердиҥ билезиниҥ ончо кӧмзӧлӧри бӱткӱлинче чечилип, шиҥделген кийнинеҥ јарталар.

Экспедиция Тӧс Азияла ичкери барып, башка-башка калыктардыҥ ла ороондордыҥ культуразыныҥ текши тӧзӧгӧ-зин, тазыл-тамырын бедиреген. Н. К. Рерих Европаныҥ, Азияныҥ ла Американыҥ калыктарыныҥ тӱӱкизин, јебрен кудайлык јаҥын, санадын ла культуразын шиҥдеп, ончо албаты-јон Тӧс Азиядаҥ чыккан деп тӱп-шӱӱлте эткен.
Азияныҥ соојыҥдарынаҥ ла кеп-куучындарынаҥ ол бой-бойына јуук, тӱҥей темаларды тапкан: ой санаалу улус, ырыс-кежиктиҥ јажытту тажы, байлу ороон ло ондо јуртап јаткан улу јаан ӱредӱчилер керегинде.

Н. К. Рерих Кӱнбадыш Сибирьде болордо, Туулу Алтайды аҥылап, јилбиркеп шиҥдеген. Мынаҥ јууган материалдарды кыракы кӧрӱп, ол Кӱнчыгыштыҥ ла Кӱнбадыштыҥ культураларыныҥ туштажузы Сибирьдиҥ гран-кыйузында ӧткӧн деп адакы шӱӱлтеге келген.

Рерих Оймон ичинде иштеп тура, кӧп јуранган. Алтайда болгон ӧйин, темдектезе, «Белуха», «Подземный народ», «Ойрот, вестник Белого Бурхана», «Буддийские пещеры над Кырлыком», «Звенигород», «Сосуд нерасплесканный», «Чудь подземная», «Святогор», «Богатыри проснулись» ле о. ӧ. иштеринде кӧргӱскен.

Јурукчы бойыныҥ дневниктеринде этнографиялык ајаруларын, кӧргӧнин, укканын, философиялык учурлу шӱӱлтелерин бичиген. Кийнинде ол ончозы «Сердце Азии», «Алтай — Гималаи», «Листы дневника» ла о. ӧ. бичиктерине кирген.

Экспедицияныҥ туружаачызы Юрий Рерих археология, этнография, тилдер, кудай јаҥы ла оныҥ чӱм-јаҥына учурлалган сӱреен арбынду билим јетирӱлерди јууган. Кийнинде олор оныҥ шиҥжӱлӱ иштериниҥ тӧзӧгӧзи болгон.

Экспедиция ижин 1928 јылдыҥ јаан изӱ айында Индияда Кулу ӧзӧктӧ тӱгескен. Олор, текшилей алар болзо, уур-кӱчтерлӱ 25 муҥ километр јолды ӧткӧн, сӱреен бийик одус беш ажуны ашкан, Азияныҥ јаан эки чӧлин — Тапла-Маканды ла Гобини ӧткӧндӧр.

Экспедиция ӧйинде кӧп тоолу археологиялык кереестер ачылган ла шиҥделген, сӱрекей арбынду этнографиялык, фольклорлык, лингвистикалык материал јуулган. Н. К. Рерих јол-јорук ӧйинде 500-теҥ ажыра јуруктар јураган ла олор Нью-Йоркто Н. Рерихтиҥ музейине табыштырылган.

Н. К. Рерихтиҥ экспедициязы Азияны шиҥдеген орус шиҥжӱчилердиҥ эҥ артык јаҥжыгуларын бийик кеминде улалтып, билим ле культуралык нерезин, турумкайын, јалтанбазын, јана баспазын кӧргӱскен.

Тӧс-Азиат экспедицияныҥ Алтайдагы бӧлӱги оныҥ эҥ ле јаркынду бӱги болуп артат. Ол јурукчыныҥ бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине, онойдо ок Кӱнчыгыштыҥ ла Кӱнбадыштыҥ калыктарыныҥ ӧзӱмине ле культуралык колбуларына јаан камаанын јетирген.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары