Алтайдын Чолмоны

Јаҥарчызын јаҥ карамдабаган

23.05.2024

«Кара-Корум кайдаҥ бӱткен кара албаты билер бе?
Кара канын неге тӧккӧн, кайран јондор билер бе?..»

800 јыл мынаҥ кайра Чигисханныҥ ордо-јурты, монголдордыҥ империязыныҥ тӧс јери болгон Кара-Корум каланы (эмдиги Хархоринди) Монголия јаҥырта тударга турганын јуукта кычырып, алтай поэт П. А. Чагат-Строевтиҥ 1920-зинчи јылдарда бичиген «Кара-Корум» деген туујызыныҥ бу јолдыктары санаама кирди. Улан-Батордоҥ 400 км кӱнбадыштай јебрен кала болгон јер 2004 јылда ЮНЕСКОНЫҤ «Кижиликтиҥ энчизи» тооломына кирген эди. Бистиҥ калыкта «Кара-Корум» деген сӧс ХХ чактыҥ башталарында јадын-јӱрӱмин таҥынаҥ башкарынып јадары учун алтайлардыҥ кыймыгузыла («Алтай Каракорум управа»), оныҥ кийниндеги јылдарда камык улустыҥ јӱрӱмин апарган граждан јуу-чакла, политикалык кыстыштарла колбулу.
«Кара-Корум» деген сӧсти совет јаҥ ӧйинде алтайлар айдарга да коркып јӱретен…

Алтайда болгон граждан јуу бистиҥ билимде эмдиге јетире јазап шиҥделбеген ӧй. Совет ӧйдӧ чыккан шиҥжӱ иштер ле чӱмдемел бичимелдер айалганы бирјандай кӧргӱзетен. Албаты-јон «актарга» ла «кызылдарга» бӧлӱнип, бой-бойыла јуулашканын кӧргӧн-уккан улус карып корогон. «Мениҥ ӧбӧкӧлӧримде ак бандиттер де, колхоз башкарган коммунисттер де болгон…» деп, бир кудабыс куучындаган эди. Јажы јаандай берген бу кижиге ӧбӧкӧзи «кызыл» болгон бо, «ак» па – эмдиги ӧйдӧ башказы јок, ук-тукумында курч, јалтанбас, чындык учун турушкан улус болгоныла ол оморкойт.

Бу јанынаҥ алза, Чагат-Строевтиҥ «Кара-Корум» туујызы – ӧйдиҥ «кӱскӱзиндий». Ороон чайкалып, ондо болуп турган керектерди јаан империяныҥ јаказында јаткан оок калык – јаҥ-јаҥжыгузында «айткан сӧс – аткан ок» дегениле јӱрген улус, оҥдоп-аайлап болбой, ӱлгерчиниҥ темдектегениле: «Биске кӱӱндӱ улус турбай, биске нӧкӧр улус болтыр!» – деп, айткан ла сӧскӧ бӱдӱп, ары-бери јайылып ла бӧлӱнип, революциялык керектерде турушкан.

«Айлу-кӱндӱ Алтайга
Айдып болбос чак тӱшкен.
Кӧрӱмјилӱ Алтайда
Кӧрӱп болбос јуу болгон…
Јаҥыс јылга јетпеген,
Јаан ӧзӧктӧр ээн калган,
Кӧрӧр-айдар болбогон,
Кӧӧркий јондор кырдырган…» –
деп, Чагат-Строев «Кара-Корум» туујызында бичиген.

1927 јылда јаҥалиф таныктарла чыккан бу туујы Алтай Республиканыҥ М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеказында бар. Анайда ок ол 2006 јылда Горно-Алтайскта «Ӱч Сӱмер – Белуха» бичик чыгаруныҥ «Алтай ӱлгерлик. ХIХ–ХХI чч.» јуунтызында кепке базылган. Тӱӱкиле јилбиркеген улус документ кептӱ бу чӱмдемелди алып кычыргадый. «Бу туујы-куучынга мен албаты-јонныҥ актар тушта шыралаган шыразын, мекелеткен мекезин салгам. Бу бичикте бир кичинек тӧгӱн јок, бир эбеш кошконым јок – чын бичиген эдим. Бу бичик уктаҥ укка, ӱйедеҥ ӱйеге куучын-туујы болор учурлу. Кийниндеги оок ӧскӱрим бистиҥ шырабысты, кыйыныбысты бу бичиктеҥ кӧрӧр» деп, Павел Александрович туујызыныҥ кире сӧзинде айткан.

Је бӱгӱнги куучын «Кара-Корум» туујы да керегинде эмес, бистиҥ баштапкы алтай поэттеристиҥ бирӱзи Павел Александрович Чагат-Строев керегинде.

Элдеҥ озо, Чагат-Строевтиҥ јарлалып турган кӧп фотојуруктарында ол эмес, Мундус-Эдоковтыҥ јуругы салынганын филология билимдердиҥ докторы Нина Михайловна Киндикова эзен јӱрерде айдып туратан. Оныҥ учун бис бу бичимелде Чагат-Строевтиҥ И. И. Ортонуловтыҥ јуругын јарлап јадыс.

Совет јаҥ тӧзӧлип турар ӧйлӧрдӧ бичип-кычырып билер кӧп алтайлар кӧчӱреечилер, школдо ӱренер баштапкы бичиктердиҥ авторлоры, «Кызыл Ойрот» газеттиҥ ишчилери ле јурткорлоры болгондор. Олордыҥ тоозында А. А. Сыркашевти (1899-1938), Л. А. Сары-Сэп-Канзычаковты (1891-1937), Н. А. Каланаковты (1888-1960), А. П. Чоковты (1908-1938), И. С. (Алтайакты) Толтокты (1906-1907), П. А. Чагат-Строевти (1887-1938) ле оноҥ до ӧскӧлӧрин адаарга јараар. Алтай бичик-биликтиҥ бажында турган бу улус керегинде бистиҥ билерис сӱрекей ас. Бар да јетирӱлер булгак.

Онойдо, Павел Александрович Чагат-Строев јарлалган кӧп саба јетирӱлерде 1887 јылда Шабалин аймактыҥ Мыйту јуртында чыккан деп бичилет. Бу јуртта ого учурлалган кереес те бар.

Је Чагат-Строевтиҥ јӱрӱмин ле јайаанын элдеҥ озо шиҥдеген билимчи Сазон Саймович Суразаков Павел Александрович Мыйту јуртта эмес, Улалу калада чыкканын бичип јат. Кийнинде, билимдердиҥ докторы Н. М. Киндикова Чагат-Строевтиҥ чыккан јери Ойрот-Тура кала (Улалу) болгонын шылу документтердеҥ тапкан. Бу билимчиниҥ јетиргениле, Мыйту јурттагы серкпениҥ бичигинде 1887 јылда чыккан балдар ортодо Чагат-Строев (Трепихин) Павел Александрович темдектелбеген.

П. А. Чагат-Строевтиҥ ӧбӧкӧзи керегинде. Оныҥ адазы Турачак аймактыҥ Кебезен јуртыныҥ туба укту Александр Павлович Трепихин деген кижизи болтыр. Энези мундус сӧӧктӱ Мария Васильевна Аргокова Мыйту јуртта јаткан. Ол сӱрекей ус, кӧкчи кижи болгон. Улуска тон, јакы кӧктӧп, билезин азыраганы, кичинек Павел энезине учук каттаарга, јакылар кӧктӧӧргӧ болужып туратаны керегинде јетирӱлер бичикте арткан. Уулчактыҥ 9 јаштуда адазы, 12 јаштуда энези божоордо, оны Оҥдойдо јаткан таайлары апарган. Јаан таайы Яков Васильевич Строев бойыныҥ ӧбӧкӧзиле бичидип, Бийск калада серкпениҥ школына ӱренерге ийген. Мынайып Павел Александрович Трепихин эмес, Строев деп ӧбӧкӧлӱ болуп калган.

Ол ӧйлӧрдӧ Оҥдой јурт серкпелӱ, кӧп алтай улус крестке тӱжӱп, орус атту, ӧбӧкӧлӱ болгон. Павел бир јыл ӱренеле, јанып келген ле ойто барарынаҥ мойноп ийген. Арга јокто таайлары уулчакты Филатов деп којойымга јалчы эдип берген. Эки јылдаҥ ол којойым монголдорло садыжарга Калка јери јаар барып, Павелди бойыла кожо апарган. Ол Алтайына ойто 25 јаштуда јанып келген деген јетирӱлер бар.

Јойу-јоктуныҥ шыралу јӱрӱмин оогоштоҥ ала ӧдӱп келген јиит уул советтер јаҥыныҥ, коммунисттердиҥ байларды јоголтор, јаҥды базынчыкта јаткан албаты-јонго берер кычырузын ла тартыжузын бастыра ӧзӧк-буурыла јӧмӧгӧни, айтпаза да, јарт. Оныҥ В. И. Ленин керегинде «Ойгор-Баатыр» деген ӱлгери совет ӧйиниҥ школдо ӱренер ончо алтай бичиктерине кирген. «Кӱнниҥ кӧзи бӧктӧлгӧндий / кӱндӱлӱ болгон сен бардыҥ. Ӧлди деп кунуктыбыс, ӧскӱзиреп санааркадыс. Је ӧчпӧс оттый сӧзиҥ бар…» – деп, ол Ленинниҥ божогонына учурлалган ӱлгеринде айдат. Чагат-Строев Ленинниҥ божогонын эҥ јуук, кару ла тӧрӧл кижи корогоны кире ӧзӧги ажыра ӧткӱргени, «ыйлаганы-огурганы» керегинде эске алыныштар арткан.

Павел Александрович Чагат-Строевтиҥ ӧбӧкӧзинде «Чагат» деген кожулта сӧс керегинде. ХХ чактыҥ башталарында алтай автономияны тӧзӧӧриниҥ башчылары болгон кӧп улус ӧбӧкӧзине угын-сӧӧгин кожотон: Чорос-Гуркин, Тибер-Петров, Меджит-Иванов, Сары-Сэп Канзычаков, Очи-Михайлов, Манеев-Иркит, Алагызов-Меркит, Мундус-Эдоков… Мынаҥ кӧргӧндӧ, Чагат-Строев чагат сӧӧктӱ кижи болгон.

1924-1928 јылдарда Павел Александрович Ойрот автоном областьтыҥ бӱдӱреечи комитединде кӧчӱреечи, литкамыстыҥ ла бичиктер чыгарар издательствоныҥ ишчизи болуп, партияныҥ обкомыныҥ, облисполкомыныҥ, тӧс башкартуныҥ документтерин алтай тилге кӧчӱрген. Бу ла ӧйлӧрдӧ «Кызыл Ойрот» газетте оныҥ баштапкы ӱлгерлери чыгып баштайт. Ол јаан јайалталу, бойыныҥ ӧйинде алтай калыкта ады јарлу поэт болгон. Чагат-Строевтиҥ 1926 јылда кепке базылган «Ойгор баатыр» деген туујызы алтай литератураныҥ тӱӱкизинде таҥынаҥ башка бичик болуп чыккан баштапкы чӱмдемел. 1934 јылдаҥ ала П. А. Чагат-Строев СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы.

Мыныла колбой алтайлардыҥ јаҥы алфавитке – јаҥалифке кӧчкӧн кыска ӧйин эске алалы. Кириллицадаҥ латиницага кӧчӧр сурак баштап ла 1926 јылда Бакуда (Азербайджан), Советский Союзтыҥ тюркологторыныҥ баштапкы съездинде шӱӱжилген эмтир. Ол јуунда Ойрот автоном областьтаҥ «Кызыл Ойрот» газеттиҥ» редакторы А. М. Сабашкин турушкан (1898-1938 јј., политикалык кысташтар ӧйинде бу кижи, тӱрмеге кирбеске, кол салынып божогон куучын бар).

Јаҥы алфавитке кӧчӧриниҥ сурагы 1927 јылда тергеелерде шӱӱжилген ле 1928 јылдыҥ сыгын айында Москвада ӧткӧн јуунда јӧптӧлгӧн. Ондо бистеҥ Кочеев деген кижи турушкан эмтир. Јаҥы алфавитти «Јаҥалиф» деп адагандар. 1928 јылдаҥ ала 1938 јылга јетире Сибирьдиҥ ас тоолу тӱрк калыктарыныҥ ончо национальный литературазы Новосибирскте латин алфавитле кепке базылган.

Биске укташ албаты
Јаҥалифти тӧзӧди,
Бистиҥ алтай албатыга
Јаҥы јолды кӧргӱсти.

Угы јаҥыс албаты
Угужып јадар јаҥалиф.
Тили уйгаш албаты
Тил алыжар јаҥалиф
– деп, Чагат-Строев 1929 јылда «Кызыл Ойрот» газетте бичиген. Јаҥалифке кӧчӧрине учурлалган бичимелдер ол јылдарда алтай газетте улайын чыгатан.

Катуныҥ јылдарында политикалык кысташтарга кирип корогон алтай бичиичилер ле поэттер керегинде шиҥжӱ ижинде филология билимдердиҥ докторы Нина Михайловна Киндикова архивтердеҥ табылган кӧп јаҥы јетирӱлерди эзен јӱрерде јарлаган. Онойдо, ол Андрей Николаевич Каланаков керегинде база бичиген. Бу кижи поэт, бичиичи, драматург деп кемибис те уккан болор. Андрей Николаевич баштапкы алтай букварьлардыҥ ла кычырар бичиктердиҥ авторы болгон. 1933 јылда Алтайский крайдыҥ ӱредӱ башкартузы (бистиҥ область бу крайга кирип турган ӧй) оны алтай школдордо ӱренер бичиктер белетеерге Новосибирск јаар аткарган. Мындый ок ишти бӱдӱрерге Сибирьдиҥ тӱрк тилдӱ оок калыктарыныҥ улузы база келген. Алтай, хакас ла шор тилдерле чыккан ӱренер бичиктер, тӱҥей алфавиттӱ болгон адында, бирлик термин-оҥдомолдорлу болор учурлу деп, олор амадаган эмтир. Је 1934 јылда бу улус «Сибирьдиҥ тӱрктериниҥ биригӱзи» деген контрреволюционный биригӱде турушкан деп бурулаткан. Олордыҥ тоозында П. А. Чагат-Строев база болгон.

Тил эл-јонды албаты, калык эдип бириктирген тӧс аргалардыҥ бирӱзи болгонын санаа-кӧгӱстӱ улус, јонбашчылар јакшы билген. Темдектезе, Алтай Духовный миссия тӧрӧӧн-тууган болгон шор, телеут, телеҥит, куманды, чалканду ла калмык-алтай уктарды бириктирерге, телеут диалектти тӧзӧлгӧ эдип алып, бирлик алфавит тӧзӧгӧнин эске алалы. Бирлик грамматика Кӱнбадыш Сибирьдиҥ тӱштӱгинде јаткан ӧс албаты-јонды кресттӱ јаҥга тӱжӱрерге, кайлыктадарга болушту болгон. Миссия крестке тӱшкен уулчактарга Улалуда эки школ, Маймада бир школ ачкан, олордо ӱредӱ алтай тилле ӧткӧн. Бу школдордо балдарды бичик-биликке, мӱргӱӱл сӧстӧргӧ, серкпеде кожоҥдоорына ӱреткендер.

Кийнинде Г. И. Гуркин ле оныҥ Туулык Думада кожо иштеген нӧкӧрлӧри Томский губернияныҥ Кузнецкий ле Бийский уездтеринде јаткан тӱрк укту оок калыктарды бир тергееге бириктирер амадуларында бу улус тили-јаҥы јӱзӱндеш болгонына тӧзӧлгӧлӧнгӧн.

Совет јаҥ бутка турар ӧйинде ороонныҥ тӱрк тилдӱ албаты-јонына коммунисттер идеологиязын јартаарга, Советтер орооныныҥ једимдерин кӧргӱзерге јаҥыс та бирлик алфавит тӧзӧгӧн эмес. Мыныла колбой ӧс калыктар јаткан тергеелерге чыгарган «Крестьян газетти» эске алалы. Оныҥ тӧс бичимелдери Москвада белетелип, тӱҥей болгон, тергеелерге учурлалгандары – адалган јердиҥ улузы керегинде башка. Совет јаҥныҥ баштапкы јылдары керегинде «Алтайдыҥ Чолмонында» јарлалган кӧп озогы фотојуруктар шак бу «Крестьян газеттеҥ» алынган.

Ол ӧйдиҥ бичик-билик билер кӧп алтайлары чылап ок, П. А. Чагат-Строев совет јаҥды акту кӱӱнинле јӧмӧп, јаҥы јӱрӱмди тӧзӧӧр политикалык ла јондык керектерде эрчимдӱ турушкан. 1920-зинчи јылдарда ол Текшироссиялык Тӧс Бӱдӱреечи комитеттиҥ (ВЦИК) Ойрот автоном областьтаҥ турчызы болгон. 1922 јылда ВЦИК-тиҥ Москвада чыгып турган тӧс «Известия» газединде П. А. Чагат-Строевтиҥ «Ойротский край» деген статьязы чыгып јат (16.11.1922, №259). Алтай јоныныҥ адаанын алган, областьтыҥ башкартузыныҥ ижин критикалаган бу бичимел, бодогондо, оныҥ авторын истегениниҥ тӧс шылтагы болгон.

«Слер алтай албатыныҥ јоболто-сурактарыныҥ јалбышту коручылы… бастыра арга-чыдалын ла ийде-кӱчин тӧрӧлиниҥ базындыргын албатызыныҥ тузазына берген ак-чек ле чындык уулы болуп јадыгар. Слерди уткуйдым ла пролетар јайымды ла революцияны корыыр ижигерди улалтарга ийде-кӱч ле су-кадык кӱӱнзейдим»!» – деп, Чагат-Строевке 1924 јылда Г. И. Чорос-Гуркин Танна-Тувадаҥ бичиген.

1937 јылда Павел Александрович «контрреволюционный националистический организацияныҥ» турчызы деп буруладып, 10 јылга катуныҥ јеринде отурар эдип јаргылаткан. «Г. Гуркин Ойротияда иштеген контрреволюционный националистический организацияныҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи, Совет јаҥды мылтык-јепселдӱ аҥтарарга ла Алтайдыҥ, Хакасияныҥ, Туулык Шорияныҥ калыктарынаҥ Японияныҥ башкартузында болгон буржуазно-демократический государство тӧзӧӧргӧ тӱймеен белетеген» деп, јаҥыс та Г. И. Гуркинниҥ ле оныла кожо бир ӧйдӧ бурулаткан улустыҥ шылу керектеринде айдылган эмес, је П. А. Чагат-Строевтиҥ де шылу керегинде бу ок сӧстӧр кубулбай айдылган. Сананып тапкан, озолодо белетеп алган бурулаш болгоны, айтпаза да јарт.

Павел Александрович Чагат-Строев 1938 јылда та Бийсктиҥ тӱрмезинде, та Иркутский областьтыҥ Тайшет станциязында корогон. Бу ӧйдӧ ол 51 јашту кижи.
Россия Федерацияныҥ нерелӱ юристи Даниил Иванович Табаев амыралтага чыгып, калганчы јылдарында политикалык истешке кирген јерлештеристиҥ салымын јартаары аайынча кӧп иштеген. Бойыныҥ пенсиязыныҥ акчазын Москваныҥ, Томсктыҥ, Новосибирсктиҥ, Барнаулдыҥ ла о. ӧ. архив-кӧмзӧлӧргӧ једерге, ондогы документтерле таныжарга тузаланганын, истеткен улус аайынча кӧп документтер јылыйганын ла ол эмезе эмдиге јажытту болгонын ол, оорып-чылап јӱрерде, бир катап комудап куучындаган. П. А. Чагат-Строев керегинде ол база куучындап туратан. Д. И. Табаевтиҥ калганчы јылдарында јууган-иштеген бичимелдери эмди та кайда?..

«Революция тууган балдарын јип салат» деген канатту сӧс бар. Совет јаҥныҥ эҥ чындык уулдарыныҥ ла эҥ јаркынду јаҥарчыларыныҥ бирӱзи Павел Александрович Чагат-Строевтиҥ салымына бу сӧстӧр сӱрекей келижет…

Светлана КЫДЫЕВА