Алтайдын Чолмоны

Алтайлар, слер кайда?

24.05.2024

Экспедицияныҥ туружаачылары Буйанту сомонныҥ туружаачыларыла кожо

Ӱренчигим, јерлежим, најым тӱӱки билимдердиҥ кандидады Мерген Айдынович Клешевле кожо 1997 јылда Кыдат јерине јорукка барып, канайып јӱргенис керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте јарлалган эди.
Алтай телекӧрӱлтеде ол керегинде берилтени улус база кӧргӧн болор.

Меге 2001 јылда Мерген айылдап келди. «Николаевич, Моҥол јерине барып келектер бе? Машинагар јакшы эмес пе?» — деп сурады.

«Боро ат» тоозынду јолло, Моҥол ичиле барып јадат. Бу ла кӧрӧр болзо, кубакай-кара ӧҥдӱ јер болтыр. Туулары да, сай-кумагы да. «Бу не атазы јер?» — дезем, «Кускун учуп учына јетпес куба чӧлди куйун кептӱ ӧдӱп барадат деген јер бу» — деп, Тамара Михайловна Садалова каруузын меге јандырат. Тоозынды бурладып, барып ла јадыс. Бу ла кӧрзӧм, кыскылтым-сары ӧҥдӱ јер болды. Кырлары да кӱреҥ-сары, тобрак-тажы да андый ла. «Бу не атазы јер?» — дезем, «Саҥыскан учуп учына јетпес сары чӧлди салкын кептӱ учуп чыгат деген јер бу» — деп, Николай Васильевич Екеев айдат. Александр Сазонович Суразаков: «Алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ айдылган јерлер бу» — деди. («Алтай баатырларда» алтайлардыҥ тӱӱкизи бычылган).

Анайып бис, беш сабардый беш кижи, ӱлӱрген айда Моҥол јерине он кӱннеҥ ажыра јоруктаганыс. Билимчилердиҥ ижи аайынча экспедиция-јорук. Бу мындый солун јорук керегинде газеттерде айдылар болор бо деп сакыгам. Айланыжып айлар барган, јылыжып јылдар ӧткӧн. Моҥолдо чарыптаган «Буханканыҥ» изи соогон, тӱӱкиниҥ калыҥ тоозыныла јабылган. Александр Суразаковтыҥ журналында чыккан ол јоругыс керегинде јетирӱзиле сонуркаган эдим. Меениҥ тӱбинде ол јорук кече ле болгон немедий, јап-јарт кӧрӱнип јадыры.

Кобдо. Бу город Моҥолдыҥ јебрен городторыныҥ бирӱзи, аймактыҥ тӧс јери. Талайдыҥ чийӱзинеҥ 1400 метр бийиктей турат. Оны 1685 јылда Бошокту-каан тӧзӧгӧн болуптыр.

Мында атта отурган, кӧӧ-куйагын кийген Амыр-Санааныҥ кереес-памятниги бар. Педагогикалык институт иштейт. Ол 1979 јылда тӧзӧлгӧн эмтир. Мында алтай балдардаҥ Таҥдак Тысов ло Солоҥы Мешкее-ва ӱренгилейт. Студенттердиҥ общежитиеде јадыны саҥ башка. Јадар кыптар једишпей турганынаҥ улам, бир кысты уулдардыҥ кыбына кӧжӧгӧлӧп јаттыргызып салза, кем јок. Кайкамчылу неме. Тилмешчибис Бекчулуун деп бакшы кижи. Тыш бӱдӱми Кош-Агаштыҥ алтайларына тӱҥей, орус тилди јакшы билер, кокурчы, куучынчы. Кайкаганыма ол: «Мында андый, кату јӱрӱмге јииттер таскап калган» — деди.

Кобдоныҥ јолдорында орус темир аттар кӧрӱнет. ЗИЛ, УАЗ машиналар ла УРАЛ, ИЖ мотоциклдер. Базарында садучылар Кыдаттаҥ келген торко-маҥдыкты, орустыҥ темир-терсин, бойлорыныҥ тередеҥ эдимдерин, оноҥ до ӧскӧ оок-теек эдимдерин ле койдыҥ эдин саткылайт. Койды мында ла базардыҥ ичинде сойып, ичегезин чӧйип, јӧргӧмдӧгилейт. Терезин Корея јаар саткылайт. Эттиҥ баазыныҥ јеҥили тыҥ кайкаткан эди.

Тӱӱки билимчиниҥ ижи кумак-таштыҥ ӧзӧгинеҥ јалтырт эткен тырмактыҥ каразынча оогош алтынды бедиреп тапканына тӱҥей. Качан Кыдат јерине Мергенле барып турарыста, јолой ол Алма-Атаныҥ музейиндеги фотојурукты кӧрӧлӧ, бу алтай кижи отуры, алтай бӧрӱктӱ эмтир деп айткан. Чокан Валихановтыҥ калыҥ бичигин ачып, ондо «чала казах» дегени ол алтай кижи деп айдылганы санаама кирди. Кыдатта јӱреристе, бу ӱй кижиниҥ, мынызы эр кижиниҥ ээри, онызы казахтыйы деп айдатан. Кыскарта айтса, билимчи де, тегин де кижи «мен кем, кайдаҥ келгем, неге јӱргем» деп суракка каруу берерге јат деп оҥдойдым. Мал да болзо, бойыныҥ ӱӱрин бедиреер ине. Кижи дезе бойыныҥ тазыл-тамырын бедиреер учурлу.

Таҥ атса ла, билимчилердиҥ ижи башталат. Билимчилер коночы турада уйуктагылайт, мен дезе — гаражта, «Буханканыҥ» ичинде. Нениҥ учун дезе мындагы улус шулмус деп айдыжат. Неде не маат јок… Айлыстаҥ Мерген газту кичинек баллонды, мен эки конфоркалу јуунак газ-плитаны алганыс. Базардаҥ алган семис койдыҥ эдинеҥ кӧчӧ лӧ чайникте суу бортылдада кайнап турганча, билимчилер гаражка келгилейт. Кемге чай, кемге кофе — ончозы белен, ажаныгар, кӱндӱлӱ билимчилерис. Озолондыра айдайын — бис Моҥолдыҥ ашканазынаҥ бир де катап ажанбадыс.

Билимчилерге керектӱ-тузалу улус чӧлдӧ, мал-ажыла кожо, кийис айылдарда јаткылайт. Олорго једерге Бекчулуун јол баштайт. Јаан суу кечтис. Чындап, Кобдо керегинде јетире айтпайтырым не. Бу каланыҥ јанында Буянгол деп суу агат. Ол Алтайдыҥ тууларынаҥ чыгала, Кобдо-суула биригет. Сууныҥ узуны 218 километр. Кобдо-суу Курган-Нур кӧлдӧҥ чыгара агала, 516 беристени ӧдӱп, Баян-Ӱлгийдиҥ јаныла барып, Кара-Ус-Нур деп јаан кӧлгӧ кирет. Ол Моҥолдо јаан суулардыҥ тоозында. Бир катап видеоролик кӧргӧм. Анда Василий Тишкишев баштаган алтай артисттер Моҥолдыҥ суузынаҥ јаан-јаан чараандарды кармакла чыгара чачып тургандары согулган. Уулдардыҥ сӱӱнгендери сӱреен турган. Је меге сууныҥ јанына кармакту турарга келишпеди. Билимчилеристиҥ ижи ныкта ла эрчимдӱ болгон.

Сууны кечеле, элбек чӧлдиҥ ӧзӧгинде сойоҥ Цертимаа камныҥ турлузына келдис. Анча-мынча кӧс једер одорлордо мал-ажы кӧрӱнет. Мында одындуда — ак кийис айылдар. Одын дегени бистиҥ оҥдомолло уйдыҥ кургаткан ӧтӧги. Турлуныҥ улузы азыраган малын јӱс проценттеҥ ажыра тузалангылайт, ӧтӧгинеҥ бейин.

Айылдыҥ ээзиниҥ јалакайы чек алтай кижиге тӱҥей, ол ончобысты јылу уткуды. Билимчилерис оныла Бекчулуун тилмешчи ажыра табылу куучын ӧткӱргилеп, диктофонго ло блокнотторына чийгилейт. Мен бозомтык айылдыҥ ичиле олорды фотого ло видеого согуп, јайа салган кийистердиҥ ӱстиле ары-бери баскындайдым.

Очоктыҥ ээзи, Цертимааныҥ абакайы апшыйагына керектӱ немени айылдыҥ ичинеҥ табала, ӧбӧгӧниниҥ колына берип, табыштанбай отурат. Алтайды кӱндӱлейтен «чачыл» деп сабы узун јалама буулалган калбакла Цертимаа ак сӱдинеҥ ӱрӱстейт. Мындагы улус боодо јаҥду да болзо, јебреннеҥ бейин ӧбӧкӧлӧриниҥ чӱм-јаҥдарыла јатканча. Бисте «пережиток» деп айдып, чегедектерди кийерин токтотконы чылап, мында топшуур, икили ойноорын база токтоткон ӧйлӧр болгон деп, Бекчулуун куучындады. Билимчилеристиҥ сурактары тӱгенди, оноҥ айылдыҥ ээзи ончобысты алкап, јакшы јол-јорук кӱӱнзеди. Абакай кижи тышкары чыгып, чӧлдӧҥ тезекти канайда јууйтанын кӧргӱсти. Озо чичкечек агаштаҥ јазаган корзинаны рюкзактыҥ јаҥыла јӱктенип кийетен эмтир. Оноҥ балык сайатан сере ошкош чучакла тезекти јердеҥ кодорып, јарын ажыра чачып, корзинаны толтырар. Толгон корзинаны айылдыҥ јанына экелип тӧгӧр. Анайып темир печкеге кӱйдӱретен «одын» белетелет.

Цертимааныҥ јабыс сынду чоокыр-боро адына ончобыс минип кӧрдис. Мерген элбек чӧл јаар сыр маҥла чаптыртты. Јанындагы айылдардаҥ сойоҥ кижиниҥ тӧрӧӧн-туугандары јуулыжып, ончобыс текши фотојурукка тӱштис. Бӱрӱҥкӱйде сууны кечип, конор турага јеттис. Сууны кечип јада, санаама Василий Тишкишевтиҥ чараандарды чыгара чачып турганы кирди. Је, канайдар, бош јок то. База кӱн келижер ле болбой.

Бӱгӱн солун неме кӧрдим. Моҥол тойдо болдыс. Кийис айылдыҥ ичинде толтыра улус, кожоҥ јыҥырайт. Тӧрдӧ јажы јаан ак башту эр улус отургылайт. Айылдыҥ эпши јанында ӱй улус, эр јанында ӧбӧӧндӧр. Бистиҥ алтай тойдогызы чылап, улус колый-телий отургылабайтан эмтир. Айылдыҥ эр јанында јаҥыс ла эр улус, эпши јанында ылгый ӱй улус. Тӧрдӧ јаан јаштулар, эжик јанында јиит келиндер, уулдар. Кожоҥды тӧрдӧ отурган ак башту јаан эр кижи баштаар. Эр улус сӱреен тыҥ кожоҥдоор, ӱй улус дезе олорды јӧмӧп араай кожоҥдожотон болуптыр. Јурт эр кижиниҥ колындазы мынаҥ ла илеленет деп сананып калдым. «Бу јаҥы айылду болгон јииттер кайда? — деп, мен Бекчулууннаҥ суразам, ол: «А-а, слердиҥ Алтайда тойдо чылап, олор тӧрдӧ отургылабай јат, јииттер бӱгӱн эрчимдӱ иште. Айыл-јурт тӧзӧп јаткан балдарыс бу ла тургулары не. Улусты байадаҥ бери кӱндӱлеп, чай урат» — деди. Санаама карган энемниҥ келинниҥ чайы деп куучындаганы кирди. Келин чай азар, чегедектӱ, терлеп туруп — јеҥилте уштынарга јарабас. Чайды јакшы тӱшсин деп собурар. Ончо улуска ол чайдаҥ урар. Улус келинниҥ чайын ичип, кандый келин болгонын ајарып, ченеер. Јаҥжыгуларыс тӱҥей, азыраган малыс јаҥыс, гран-кыйубыс башка, салымыс база башка…

Јергелешкен јуучылдар ончозы сур-кара аттарлу барып јададылар. Мен олордыҥ бажында, кӧӧ куйакту, эки кулагымда сыргаларлу, эки колымныҥ карызында кыскылтым јестеҥ эдилген уштуктар. Сулуктыҥ ла ӱзеҥилердиҥ шыҥырты угулат. Алын јолыс бӱрӱҥкӱй куу туманда, та кайда барып јатканыс. Эки јанымда алып-кезер уулдар. Кийген куйактары јап-јарт кӧрӱнип туру, јӱстери туман-ынаарда, бӧрӱктери кӧрӱнбейт. Мениҥ минген кускундый кара адымныҥ јалы койу ла узун болуптыр. Ӱзеҥиге бут бажына турала кайа кӧрзӧм, ыраак кызыл таҥдакта кийнистеҥ келип јаткан јуучылдардыҥ теҥериге атрайган јыдаларыныҥ учы-куйузы кӧрӱнбейт. Бу та кажы талада, кандый чактарда, Јер-тоголокто бо, айса? Бу тӱжим туру не. Ойгоноло, узак уйуктап болбой јаттым…

Бӱгӱн јоругыс Улангом калага ууланды. Ого једерге 275 беристе ӧдӧр керек. Јолой «боро адыска» јиит эр кижи отурып алды. Мерген оныла куучындажып баратты. Угар болзо, ол тӧрбӧттӧрдӧҥ болуптыр. Улангомго једеле, ол уул бисти таныштарына апарып кондырды. Музейде кийис кебистердиҥ ӱстинде кондыс. Оныҥ јааны Монко бу уулдыҥ тӧрӧӧни, јакшы таныжы болуптыр. Карындаш тӧрбӧт уулдыҥ ады санаама кирбейт.

Музейде солун неме кӧрдис, оныҥ јанына узак туруп, билимчилерис куучындашты. Бу јерде тӱӱкилик ӱч баатыр эҥ бийик тоомјыда ла текпиште туруп јат деп оҥдоп калдым.

Јаҥыс јерде Чингис-Каан, Бошокту-Каан ла Амыр-Санаа јергелей тургулайт. Кадай кӧргӧн кӧстӧри кижини ӧткӱре ӧрӱмдеп турган немедий. Кош кара кабакту, коо кырлаҥ тумчукту деп алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ айдылатан эди. Анчада ла Амыр-Санааныҥ сӱри. Мында ла Чингис-Каанныҥ малдыҥ ак ла кара кылынаҥ эдилген маанылары тургулайт.

«Ак мааны ак айгырдыҥ кылынаҥ эдилген, кара мааны кара айгырдыҥ јал-куйругыныҥ кылынаҥ јазалган» — деп, Монко јартады. Калдыгын баштаган, јер ӱстинде элдерди бириктирген улу Теҥис-Каан. Баатырларды кӧрӱп тура, байа тӱндеги тӱжим санаама кирди. Айса болзо, мен бу уулдардыҥ черӱзинде болгом? Је нениҥ учун мениҥ кулактарымда сыргалар? Бошокту-Каан сол кулагында сыргалу эмтир. Амыр-Санаада ла Теҥис-Каанда сырга јок. Айдарда, мен бу уулдарла кожо болбогом. Байла, мениҥ тӱжиме мынаҥ јебрен ӧйлӧр эбелген.

Кайра барар ӧй. Кобдодӧӧн, оноҥ Байан-Ӱлгийге. Картанаҥ кӧрзӧ, Улангомноҥ чике Байанга јуук кӧрӱнет, је картада јол јок, темдектелбеген. Кечеги бисле кожо келген уул картага сабарыла чийип: «Јол бу мынайта барган» — деди. «Мени јол ортозында айлыма тӱжӱрип салыгар, оноҥ ары јолдыҥ уузын кӧргӱзейин» — деп, ол бисти ижендирди. Бир таар кулурын «боро адыска» коштоды. Тӧрбӧт уулдыҥ айтканыла, билдирер-билдирбес јолло элбек чӧлгӧ удура «Буханкабыс» тоозынды буркурадып шуҥуп ийди. Тӧрбӧт уул јол кӧргӱзип, мениле коштой отурды. Бис бӱгӱн бу уулдыҥ колында. Биске та чын јол баштап турган, айса… «Моҥолдор шулмус улус» деп кулагымда угулып турган немедий.

Элбек чӧлдиҥ ӧзӧгинде ак кийис айыл кӧрӱнди, тӧрбӧт карындаштыҥ чырайы јаркындалып турды, айлына јууктап келедири ошкош. Эйе, бу уулдыҥ айлы эмтир. Ачык-јарык, кӱндӱзек уул болды. Очоктыҥ ээзи, абакайы темир печкезине тезектеҥ јаан от одурды. Тегерик белеҥир казанына суу уруп, отко тургусты. Ак јуулу койдыҥ эдин кертеле, казанга салды. Тӧрт алаканча фанераны тизезине салала, кулур тутты. Ол кулурды јалбактайла, тиле-тиле кезип, бортылдада кайнап турган эттӱ казанга лапша эдип таштады. Курсакты чӱрче ле азып ийди. Кӧчӧ ичетен јаан чара айактарга байагы узун-узун лапшаны урала, айылчыларга берди. Айылдыҥ ичинде чолололгон кийистер тӧжӧлгӧн. Ол кийистиҥ ӱстине байдастанып отурала, ажандыс. Моҥол айылдыҥ ичинде бир де артык неме јок. Бисте чилеп стол, отургыш-эш кӧрӱнбеди. Је сооткыш-холодильник, телевизор туру. Ажанып тойгон кийнинеҥ мындагы улус айылчыларга кабактаҥ уруп ийгилеер. Кабак јербойыныҥ, ачузы тӧртӧн градус. Айылдаҥ чыктым, чӧлди ајыктадым, ары-бери баскындадым. Кенетийин бу Алтай меге сӱреен јуук ла таныш деп билдирди. Кандый кару ла таныш тала! Айса болзо, кажы бир чакта, бу ла јайылган чӧлдӧ аргымак атту јортком?

Айылдыҥ ээзи абакайыла кожо бисти јылу ӱйдежип, элбек чӧлгӧ колын уулап, баратан јолысты кӧргӱсти. Мынаҥ ары бис Јайаачыныҥ колында, ӧскӧ болужар кижи јок.

Сомдолып барган јолло «боро ат» јеҥил барадат. Байла, айлына ууланганын сескен туру. Меге мотордыҥ тартыжы кандый да јеҥил деп билдирди. Јаан эмес суу кечтис. Картада ол сууныҥ ады Усаны болгодый. Ол Кобдо сууга кожулат ошкош не. Је бот, бу суу-ны кечеле, суй тӱс барбай, сууныҥ јарадын кыйкап јӱре берзеҥ. Астыс. Бу ла кӧрӧр болзо, алдыста ондый бийик корумдар! Ӱчӱ. Оогошторы база бар. Ол болчок-болчок, јаан-јаан барыҥкый-кара таштардаҥ јазалып салылган эмтир. Кӧлӱгисти токтодып, корумдардыҥ јанында кайкап турдыс. «Мен оҥдодым, олор бисти бойына кычырып алган туру не. Улузын ла ийдезин кӧргӱзерге бе, айса јакшылажып уткуурга ба?» — деп, Александр Сазонович ӱнденди. «Витя, картага бу јерди темдекте, мен бого келерим, экспедициялу» — деп, ол мени јакыды. Корумдар бир де бузулбаган, тонолбогон. Чын ла ондый бийик, јаан ла улу корумдар. Та кандый каан, баатыр јердеги керектерин тӱгезип, мында токынаган? Сууны ойто кыйкап, байагы кечкен јериске келдис. Јол бу ла сомдолып јадыры не, канайып 90 градуска рульды толгоп, аскам? Александр Сазоновичтиҥ сезими чынга келижип јат деп оҥдоор керек.

Байан-Ӱлгийде «боро адысты» сугарып, бензиннеҥ урала, Алтайыска ууландыс. Тожоҥтыда таможняга једип, очередьте турганчас, олордыҥ иштейтен ӧйи тӱгенип, гран-кыйу јабылып калды. Јиит пограничник-каруулчык уул биске баштанып: «Турган јереерге конорго јарабас» — деди. Ойто Моҥол келтейине эбеш-убаш маҥтаттыс.

Ӱлӱрген ай, тӱнде соок болоры јарт, теҥери айас не. Јолдоҥ туура чыгала, одуланып, токтой тӱштис. Одубыс «Буханканыҥ» ла ичинде. Семис моҥол койдыҥ эдинеҥ тилип, согонолоп, перецтеп, чичкечек лапшала газплитага курсак астыс. Ажанып отурыс. Тамара Михайловна: «Тискинчини јакшы амырадып алар керек, ол эртен тӱжине руль тудар — деп ӱнденди, — мен бу бого ло отура кем-јок конуп каларым». Александр Сазонович ле Мергенде табыш јок, ӱстӱ курсактыҥ кийнинеҥ чайларын табылу ичкилеп отургылары.

Талканду чайымды ичип отурганчам, јаныска јарык отторлу УАЗик-«бобик» токтой тӱшти. Моҥол пограничниктер эмтир. Орустагылап турлары. Бирӱзи орто јашту, экинчизи јиит. «Нейтральный полосада улусты кӧрӱп јӱрӱс» деди. Орто јаштузы лапшабыстаҥ јип, чайдаҥ ичти. Јииди јӱк ле чайлады. «Бӱгӱн соок болор, тоҥуп калдаар, јакшы коныгар!» — деп айдала, отторы јалтырап, Моҥол гран-кыйу јаар јӱре бердилер. «Је, уйуктаарга белетенектер, кӧлӱктиҥ ичинде каремат ла јуурканнаҥ ӧскӧзин тышкары чыгарактар» — дедим. Јайымдалган салонго јазаптыра тӧжӧктӧҥ јайып, газ-плитаны иштеделе, кондыс. Газплита кӱйӱп туру ба деп канча катап ойгондым.

Эртен тура кӧрзӧбис, каремат ла полдыҥ ортозы тоштолгон, машинаныҥ кӧзнӧктӧри туй кырутыган. Је ончобыс соокко тоҥбой, јакшы амырап алганыс. Тышкары казанда лапшаныҥ мӱни кӱкпейе тоҥоло, јарылган јатты. Тӱндеги соок тыҥ ла болгон эмтир. Кӧлӱгис иштебейт. Стартерле, рукояткала толгодым, база ла иштебеди. Моҥол келтегейинеҥ келеткен «Бобикти» токтоттыс. Моҥол уул эмтир. Ол бистиҥ «Буханканы» сӱӱртеди, машинабыстыҥ моторы иштеди, трубазынаҥ койу ыш адылып чыкты.

Кечеги таможняны ӧдӱп, Алтайыска ууландыс. Јолой кожоҥдоор кӱӱним келди:
Аргымак турган јеримнеҥ
Арчын качан чыккай не?
Астап калган албатым
Арбынду качан болгой не?..

Тамара Михайловна меге јӧмӧшти. Кожоҥ-комутла јанып келдис.

Айылга келип токынап, амыраган. Бир кӱн Мерген айылдап келди. «Адыр-Тытта тагылдарга јетире барып келектер бе, Николаич?» — деди. Мергенниҥ аказы Валерий Айдынович јол баштады, тагылдарды кӧргӱсти. «Бого кижи келип турган эмтир не» — деп, Валерий тагылдыҥ јанында јаткан «полторашкага» ла айакту калбакка колын уулады. Мерген блокнодына јуранды, бичинди. Мында тагылдаҥ ӧскӧ чакылар база тургылары. Валерий куучындайт: «Бийик чакылардаҥ башка, јабыс чакылар база турган эди, јоголып калтыр. Олор, байла, койлордыйы. Бийик чакылар — малдыйы. Бу тагыл бӱдӱн, ӧзӧктӱ эмтир. А ол Тӧрӧмдӧ тагылда ӧзӧк јок, јемирилген» — деп, Мерген айтты.

Кырлыктаҥ ыраак јок Ламакта Мергенниҥ аказы Василий Айдынович койлоп турган. Оныҥ айлына бардыс. Мерген аказыла куучындашты. Аказы: «Калак, оныҥ кӧрмӧстӧрине туттурдаар» — деди. Мерген та кайда барарга турган? Мениҥ ижим фото ло согуп берери не.

Ончо-мынча маҥтаттыс. «Јемирилген эмтир, улус одын тартып турарда» – деп, Мерген айтты. Мен нени де оҥдобой турдым. «Азыйда јажы јаанайла аймай берген кижини ыраада апарала, туйуктап, јазал эдип јат. Тӧрт тӧҥӧжӧк тургузала, кижини олордыҥ ортозына јаттыргызар. Оноҥ ол тӧҥӧжӧктӧрдиҥ ӱстине јаан какпак ташты салып койор. Кижи оноҥ чыгып албас, је тынып јадар. Оноҥ божоп калар. Ол кижиниҥ кӱндерин этпес» — деп, Мерген јартады. Санаама «Легенда о Нараяме» деп јопон кино кирди, куйка-бажым јымырады. Алтай улуста бу мындый неме база бар болгон бо деп, алаҥ кайкадым. Чындап та, алтайлар, слер кайда?

Бектир КӦЛӰЕВ
Автордыҥ фотојуруктары