Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Ич-кӧрӱми тереҥ јайалта
30.05.2024
«Јылдыстыктыҥ» бӱгӱнги айылчызы — ӧткӱн ӱниле, куулгазын кайыла, топшуурды сӱрекей эптӱ ойноорыла кӧп улустыҥ јӱрегин, кӱӱн-санаазын олјологон кыпчак сӧӧктӱ Виктор МАЛЧИНОВ.
– Виктор, сениҥ ады-јолыҥ јаҥыс ла Алтай ичинде эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелерде элбеде јарлу да болзо, кычыраачыларыска бойыҥ керегинде куучындап берзеҥ?
– Мен Эре-Чуйдыҥ сыркынду чӧлдӧрин кечире аккан Кӧк-Ӧзӧк лӧ Саҥысканду суулардыҥ јарадында турган чӧрчӧк ошкош Мукур-Таркаты јуртта чыккам. Школды тӧрӧл јуртымда ла ӱренип божотком.
Бис энем Дина Егоровнала экӱ ле болгоныс. Эмди бистиҥ биледе алты кижи. Эш-нӧкӧрим Людмила тоҥжаан сӧӧктӱ, Ороктой јурттаҥ. Ол республикан эмчиликте иштейт.
Угымды улалтар эки уулымныҥ јааны Амат беш јашту, оогожы Арслан тӧрт јашту, эрке-торко кызычагым Айлана он айлу. Энем амыралтага чыгып, баркаларын кӧрӱжет.
– Јайаандыкка јолыҥ канайып ачылган? Ого кем камаанын јетирген?
– Бистиҥ школдо алтай ойноткыларла ойноорына, кожоҥдоорына ла кайлаарына ӱредип турган кружок ӧткӱрилип туратан. Бир катап мен ондо балдар неге ӱренип турат не деп, тегин ле јилбиркеп баргам. Кружокты ӧткӱрип турган Артем Какаевич Еликпаев меге топшуурды береле, чертип кӧр деерде, сабарларым кабыжып болбой, ойноп кӧргӧм. Оноҥ ӱредӱчи кайлайла, мени ӧткӧнип кӧр деп айдарда, бойымды ченегем. Мыныҥ ла кийнинде Артем Какаевич «сенде јайалта бар, кружокко келип ӱренип тур» деп айткан. Ӧлӧҥ ижинде кулагыма наушниктерди кийип, кожоҥдорды угуп, ӱренип туратам. Јарадып турган кожоҥдордыҥ сӧстӧрин чаазынга чыгара бичийле ӱренетем. Аккордторын санаамда ла келиштиретем.
9-чы классты божодып турарымда, каладагы культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжтиҥ ӱредӱчилери келип, ченелте экзамендер алар деп табыш угулган. Кош-Агашка аймактыҥ бастыра јурттарыныҥ балдары јуулыжып, бойыстыҥ јайалталарысты кӧргӱскенис. «Колледжке кирип алдыгар, школдогы ченелтелерди табыштырып, кӱскиде ӱренип келигер» – деп, камыстыҥ јааны айткан.
Мынайып, 2009 јылда культураныҥ ла санаттыҥ колледжиниҥ этнохудожественный бӧлӱгинде ӱренгем ле Мансур Сергеевич Тоновко башкарткан «Шуну» деп албатылык вокально-инструментальный ансамбльга јӱрӱп баштагам. Ӧткӧн јылда ГАГУ-ныҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ магистратуразын божоттым. База Культураныҥ Алтайский государственный институдында ӱренип, «Искусство народного пения» ла «Хормейстер» деп ӱредӱ алгам.
– Сени культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжте преподаватель болуп тургаҥ деп билерис. Ӱредӱчиниҥ ижи сеге нени берет? Ӱредӱчи болорго кӱч пе?
– Мен элдеҥ ле озо студенттеримле ӱредӱде, сценада ла башка-башка ӱлекерлерде туружып алган ченемелимле ӱлежедим. Ӱренчиктеримди јолымда болгон јастыралардаҥ кыйаладып, кандый да уур-кӱчтер болзо, јаан алтамдар эдип, ӧрӧ ӧзӧргӧ јӱткӱзин деп айдып јӱредим.
Студенттерле кожо иштеери кӱч эмес деп бодойдым. Меге ол јарап јат, оноҥ ийде-кӱч аладым. Анайда ок ӱренчиктеримди бойыныҥ ӱнин јакшызынып угарына, кӱӱни оҥдоп баштаганынаҥ ла оныла ӧскӧ улусты jилбиркедер аргазын табарына ӱредедим. Кажы ла балага кандый ууламјы јилбилӱ, кӧзинде чогы неге кӱйет деп ајарып, илелеп иштезем, меге де, студенттериме де јеҥил.
Ӱредӱчи болгонымныҥ база бир јакшы јаны — ол јаантайын ӱнимди тазыктырганым. Кажы ла кӱн бойыма јаҥы техника, эп-сӱме ачадым. Эки-ӱч кӱн кайлабай, ойто кайлазаҥ, тамагыҥ кычыкайланып, јӧдӱлдеп баштаарыҥ. Практика јок болзо, ӱн «уйуктап» јӱре берердеҥ айабас. Оныҥ учун кажы ла кӱн кайлаар, кожоҥдоор керек.
– Ӱн јакшы чыксын, ӱнгӱр болзын деп чий јымыртка ичип туруҥ ба?
– Јок. Оны телевизордоҥ ло кӧргӧм. Бойым ичип кӧрбӧгӧм (каткырат).
– Бир ле уунда топшуурла ойноп, кожоҥдоорго кӱч болбой?
– Баштап тарый эби јок болор. Оны анчада ла јаҥы ла ӱренип баштаган балдардаҥ ајарарыҥ. Топшуурдыҥ ӱни ле кожоҥ эки башка јӱре берет. Кажы ла кӱн тазыктырынып турза, темигип калар.
– Кожоҥдорыҥныҥ тӧс темазы кандый?
– Мениҥ кожоҥдорым кӧп сабазында сӱӱшке учурлалган. Сӱӱш бар, ол јогынаҥ бу јӱрӱмде не де болбос. Ол тема кажы ла чӱмдеечиде болор керек. Мениҥ сӱӱжим ол јаҥыс ла кижиге эмес, ол анайда ок Алтай јериме, ӧскӧн-чыккан кичӱ тӧрӧлиме. Алтай тилисти, ар-бӱткенисти, аҥ-кужысты кичееп, јаҥдаган јаҥжыгуларын ундыбай јӱрерине учурлалган чӱмдемелдерим база бар.
— Кожоҥды канайда чӱмдейдиҥ? Ол ажыра бойыҥныҥ кӱӱн-санаа-ларыҥды чыгара айдадыҥ ба?
– Мен озо ло баштап текстле иштейдим. Анда кандый учур, ойгор ӱредӱ салынганын кӧрӧдим, кожоҥымда ла јӱрӱмимде тӱҥдештирӱ бедирейдим. Бу сӱрекей јаан иш. Сценага чыгала, кӱӱге салынган ӱлгерлердиҥ учурын угаачыларга јетирери ол јеҥил ле неме эмес.
Кожоҥныҥ сӧстӧри ле кӱӱзи кӧп сабазында тӱнде, уйктаарга јадып алзам ла санааларымды кӱйбӱредип баштайт. Уйкуга кызылып јатпай, оны ол ло тарый ычкынбай тудуп алар керек. Эртен бичип аларым дегени тӧгӱн неме — эртенгизинде ол сӧстӧр, кӱӱ кайда да јок.
Кезик кожоҥдордыҥ сӧстӧри де, кӱӱзи де јеҥил, јакшы чӱмделер, кезиктери эки, ӱч јылга араайынаҥ бичилип, чӧйилип барар.
– Ойгор ӱредӱ, ой санаа деп айдарыҥда, кижи нениҥ учун кожоҥдойт?
– Кожоҥ кижиниҥ кӧксин ачарга, сӧслӧ айдып болбос, ӧзӧк-буурын ӧйкӧгӧн санааларын чыгарарга болужат. Оныҥ да учун кожоҥдоп алзаҥ, кӱӱн-санааҥ токыналу болуп калат. Кожоҥныҥ, кайдыҥ, јаҥардыҥ кӱчи тыҥ. Ол ажыра угаачыларды ӱредип те, јымжадып та ийер аргалу деп сананадым.
– Сен ырысту кижи бе?
– Мен бойымды ырысту кижи деп айдарым. Нениҥ учун дезе энем су-кадык, эш-нӧкӧрим, уулдарым ла кызычагым јанымда. Јердиҥ ӱстинде эҥ бай, эҥ јараш Туулу Алтайда чыкканым, алтай тилимди билерим, оныла кожоҥдор чӱмдеп турганым меге база јаан ырыс.
– Кӱӱниҥ ле кожоҥныҥ јолын талдап барбаган болзоҥ, кайда иштеер эдиҥ?
– 9-чы класста ӱренип турала, агашла узанар, ого ӱренер деп бек санаалу болгом. Эмди де айыл-јуртка керектӱ эдимдерди јазаарга ӧйди табадым.
– Артист кижи сценада кӧп кӱчин салат. Концерттердиҥ кийнинде канайда амыраарга сӱӱйдиҥ?
– Айлымда билемле кожо фильмдер кӧрӧргӧ, философиялык бичиктер кычырарга, ар-бӱткенде јӱрерге сӱӱйдим.
– Келер ӧйгӧ кандый амадулар тургузадыҥ?
– Бойымныҥ алдымда тургузып алган јайаандык амадуларым бар. Је ол керегине кемге де айтпайдым. Слерге ле айдып ийдим, газетке оны јарлабазаар да кем јок (каткырат).
– Кижи јолында кандый ла улуска туштайт. Олор сеге кандый да билгир берет, ачылталар экелет. Сениҥ јӱрӱмиҥде солун улусла танышкан ырысту ла солун учурлдар болгон бо?
– Слер чын айдадар. Кажы ла туштажу, таныштыру кижиге јакшы да болзын, јаман да болзын ченемел берет. Ол тӱҥей ле јаҥы ачылта, јаҥы кӱӱн-тап. Меге јурукчы Аржан Ютеевле таныжып, најылажып јӱргеним јаан оморкоду. Оныҥ «Ӱргӱлји» деп јуругыныҥ таҥынаҥ кӧрӱзиниҥ ачылтазында «Сен мениҥ» деген кожоҥымды кожоҥдоорго келишкени меге сый деп айдарым. Аржанга бу кожоҥымды Татуна Паштакова айдып бертир. Оноҥ ол меге телефон соккон. «Ӱргӱлји» сӱрекей тыҥ ийде-кӱчтӱ (энергетикалу) јурук деп айдарым. Не дезе, мен кожоҥдоп турганчам, Аржан јуруктыҥ јабынтызын ачып ийерде, оноҥ саҥ башка эзин келген. Кӧп кӧрӧӧчилер ыйлашкан да. Мен де кезик јерде кожоҥымныҥ сӧстӧрин арай ла болзо ундып салбагам. Аржанла экӱбистиҥ најылыгыс мынаҥ да ары улалар, кожо ӧткӱрер иштер де болор деп иженедим.
– Ӧткӧн јылда «Эре-Чуй» ансамбльдыҥ он јылдыгы темдектелген. Оныҥ тӧзӧӧчилери-ниҥ бирӱзи сен деп билерис. Ол керегинде куучындап берзеҥ?
– Культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде ӱренип тура, јерлештерим Тӧжлей Алчинов, Арчын Шаудуров ло мен «Эре-Чуй» деп ансамбль тӧзӧгӧнис. Оноҥ бу уулдар ӱредӱни божодып, Кош-Агашка јанала, ансамбльга уулдар јууган. Кийнинеҥ Роман Саланхановтыҥ ла Арчын Шаудуровтыҥ балдардыҥ санаттар школдорыныҥ уулчактары кожулган. Тургуза ӧйдӧ ансамбльда он тӧрт кижи.
– Студенттерле кожо иштеп тура, сенде оогош болчомдорды кӱӱге ӱредер кандый бир ӱлекер бар ба?
– Оогош балдарла иштеер, кожоҥ чӱмдеечилер олорго эптӱ ле јеҥил сӧстӧрлӱ кожоҥдор бичиир керек. Нениҥ учун дезе, олорго учурлалган репертуар јокко јуук. Бу ууламјыны элбедип апарар улус канча ла кире кӧп болгон болзо, сӱрекей јакшы болор эди.
– «Јылдыстыктыҥ» кычыраачыларына нени айдарыҥ?
– Јашӧскӱримге ӧскӧ ороондордыҥ культуразына, кожоҥдорына (телекейлик классикалык кӱӱнеҥ башка) јӱткибес керек деп сананадым. Бистиҥ бойыста байлу ла тереҥ учурлу, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ тӧзӧлгӧзи болгон јаҥар кожоҥыс ла кай чӧрчӧктӧрис бар. Ол бӱткӱл телекей ине. Анда алтай калыгыстыҥ ич кӧрӱми, тӱӱкизи, јаҥжыккан јаҥжыгулары. Оны тӧкпӧй-чачпай, келер канча-канча ӱйелерге артыргызарга албаданар керек.
Виктор МАЛЧИНОВ башка-башка тергеелик, бастырароссиялык ла албатылар ортодогы ӧткӱрилип турган кӧрӱ-маргаандардыҥ лауреады ла дипломанты.
Санкт-Петербургта ӧткӧн «Роза ветров» деген фестивальдыҥ лауреады, Кызыл каладагы тергеелер ортодо ӧткӧн «Улустун ырызы-2014» деген албатылык кожоҥдордыҥ фестиваль-конкурсыныҥ II степеньдӱ лауреады, «Кӱӱлик Арт-Форумныҥ» I степеньдӱ лауреады (Новосибирск, 2014 ј.), албатылар ортодо ӧткӧн «Сибириаданыҥ» I степеньдӱ лауреады (Мыски, 2015 ј.), Бастырароссиялык хоровой фестивальдыҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ (Горно-Алтайск) ле окружной бӧлӱгиниҥ (Новосибирск, 2016ј.) I ла II степеньдӱ лауреады, Телкейлик хоровой ойындардыҥ I степеньдӱ алтын дипломанты. 2013, 2014 јылдарда кайчылардыҥ албатылар ортодо ӧткӧн курултайында туружып, «Кайдыҥ бӱдӱмдери» деп номинацияда јеҥип, аҥылу сый алган. 2018 јылда Кыргызстанда «Кӧчкӱн албатылардыҥ телекейлик ойындарында», 2019 јылда Берлинде Россияныҥ кеендигиниҥ кӱндеринде турушкан. 2022 јылда АР-дыҥ башчызыныҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйын алган.
Виктория БАДАКИНА куучындашкан
Евгений БУТУШЕВТИҤ ле Виктор МАЛЧИНОВТЫҤ фотојуруктары
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым