Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Ол јеҥип алзын деп, ого кӱч бер!
30.05.2024
Документ кептӱ бу фильмниҥ баштапкы таныштырузы кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Улу Јеҥӱниҥ 79-чы јылдыгы темдектелип турган ӧйдӧ Горно-Алтайскта «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрда ӧткӧн. Ол аҥылу јуучыл операцияда туружып турган јерлештерис Россияныҥ Геройлоры Данияр Джартановтыҥ ла Амыр Аргамаковтыҥ, онойдо ок Владимир Быдышевтиҥ ле Аймерген Аткуновтыҥ ат-нерелӱ керектерине учурлалган. Олор јуу-чак, билелери, энелери, келер амадулары керегинде ӧкпӧӧрип ле јӱрексиреп куучындайт.
Кӧрӧргӧ кӱч те, оморкодулу да. Фильмде јуучылдардыҥ энелери Наталья Сакитова, Эркечи Аргамакова, Наталья Быдышева ла Людмила Аткунова база туружат. Уулдары јуу-чакта, энелери — сакылтада. Кажы ла эне балазын јер-Алтайына эзен-амыр јанып келзин деп кӱӱнзейт. Тӱнде болзо уйкузы, тӱште болзо амыры јок кӱндер ээчий-деечий улалат. Мындый фильмди белетеп чыгарар шӱӱлтени сенатор Владимир Полетаев эткен. Оны согор, ӱнделтер ле јелимдеп јазаар иштерди јуучыл корреспондент Евгений Лисицынныҥ ӧмӧлиги бӱдӱрген.
Ӧзӧк-буурды ӧртӧгӧн, санаа-сагышты кӱйбӱреткен фильм бу јуукта Маймада ла Горно-Алтайскта база катап кӧргӱзилди. Залда ойто ло јык толо улус болды. Анчада ла јашӧскӱрим. Оны кӧрӧргӧ турган улустыҥ тоозы там ла кӧптӧйт. Андый болоры јолду. Ол кемди де токыналу артырбайт.
Калада «Центр поддержки» деп тӧс јерде болгон таныштыру-премьерада «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» деген јондык биригӱниҥ јааны Светлана Полетаева јуучылдардыҥ энелериниҥ бирӱзи Людмила Аткуновага Кӱндӱлӱ грамота табыштырган. Мындый ла грамоталарла тоолу кӱндер кайра ӧскӧ энелер база кайралдаткан деп айдар керек. Бу туштажуда анайда ок јуучыл корреспондент Евгений Лисицынга ла оныҥ эш-нӧкӧри јуучыл психолог Анна Лисицынага курлар курчалган ла быйанду сӧстӧр айдылган.
Фильм 54 минут 37 секунд ӧйгӧ улалат. Кинолентада јуу-чактыҥ кадрлары элестелет. Ок-тары от алыжат. Кӱзӱрт-јызырт. Ээчиде ле Алтайдыҥ ар-бӱткени тизилет. Кандый тымык. Энелерге Кош-Агашта, Оҥдойдо, Улаганда ла Горно-Алтайскта болгон туштажуларда сурактарды сенатор берет. Олордыҥ аҥылу операцияда туружып турган уулдарыла јуучыл корреспондент куучындажат.
Јалбыраган бу јаста документ кептӱ фильм јаанга-јашка јӱрӱм-салымныҥ бастыра келтейлерин кӧргӱсти деп айдарга јараар. Анда айдылган эрмек-куучын ла кӧргӱзилген јуруктар јаҥыс катап берилген јӱрӱмниҥ учурын баалап јӱрерге ӱредет. Бис оны кайран энелердиҥ ле олордыҥ кару уулдарыныҥ типилдеген јӱректеринеҥ сезедис. Качан да јарлу поэт «эр улустыҥ јӱрӱми канайтса да кату болуп јат» деп айткан эди. Байла, јолду.
Јерлеш јуучылдар фильмде энелери туружарын билип, олорды кичӱ тӧрӧлинде ле ӧскӧ дӧ јерлерде муҥдар тоолу улус кӧрӧрин сезип, экранда токыналу болорго чырмайат. Је олордыҥ бу кӱлӱмјилериниҥ, кокыр-каткызыныҥ ла эрӱ чырайларыныҥ кийнинде чындабынча не турганын кӧрӧӧчи јарт оҥдоп јат. Айдарда, кинолентаны соккон, оны сананып тапкан улустыҥ амаду-кӱӱни бӱткен. Бу иш учун олорго јаҥыс ла быйан айдар керек.
Экранда баштапкы јуучыл — Россияныҥ Геройы Данияр Джартанов. Кайучылдардыҥ командириниҥ тӧжине черӱчил улустыҥ эҥ бийик кайралын бир канча ӧй мынаҥ кайра Кремльде президент таккан. Ол тушта ол кыска ӧйгӧ Алтайга амырап келип јӱрген. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында геройло јылу туштажу ӧткӧн эди. Данияр Улу Јеҥӱниҥ кӱнинде, 9 майда, чыккан кижи болуптыр. Ол керегинде фильмде оныҥ энези Наталья Аскеровна Сакитова куучындайт. Данияр дезе бис кайралдар учун јуулажып турган эмезис, кӱнӱҥ сайын бӱдӱрип турган ижис Тӧрӧлисти корулаарыла, оныҥ амырын јеткилдеериле колбулу деп айдат. Ол јерлештерине, анчада ла јашӧскӱримге баштанып, кӧп калыкту орооныстыҥ тӱӱкизин ле оныҥ культуразын, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлорыныҥ, Афган ла Чечен јерлеринде болгон кызалаҥду керектерде турушкандардыҥ ат-нерезин билип ле тооп јӱрери сӱрекей учурлу деген.
Россияныҥ база бир Геройы Амыр Аргамаков бойыныҥ ӧйинде, Данияр Джартанов ло чылап ок, Сирияда болгон јуучыл операцияда турушкан. Ол Горно-Алтайскта Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта ӱренген, Москвада бийик ӱредӱлӱ јуучыл училищени божоткон. Јуучыл јамызы — майор. Ол фильмде јууда баштапкы ла катап алган «Јалтанбастыҥ» орденин база бийик баалап турганы керегинде куучындайт. Ол кайрал ого јаантайын нӧкӧрлӧриниҥ јуучыл јолдорын ла јуу-согуштарда болгон јылыйтуларды эске алындырат. Амыр Улу Јеҥӱниҥ кӱнинде Москвада болуп турган јуучыл парадта ӱч катап турушкан. Бу кӧдӱриҥиге учураары тегиндӱ ле керек эмес, ого Россияныҥ Јуу-јепселдӱ Ийде-кӱчтериниҥ черӱчилдериниҥ эҥ ле артыктары талдалып турганын јакшы билерис.
Фильмниҥ ӱчинчи туружаачызы Владимир Быдышев аҥылу јуучыл операцияга мобилизация болордо барган. Јаш тушта кем болорго кӱӱнзегеҥ деп суракка ол кӱлӱмзиренип, «озо милиционер болорго амадагам, оноҥ черӱчилдиҥ, космонавттыҥ, летчиктиҥ профессиялары коркушту тыҥ јилбиркеткен» деп айдат. Черӱде ол прапорщиктердиҥ аҥылу школын божоткон. СВО-до јалтанбазын ла ат-нерезин кӧргӱскени учун «За отвагу» медальла, «Јалтанбастыҥ» эки ордениле кайралдаткан. Је тӧшкӧ тагынып јӱретен «Отважный» деп темдекле эҥ тыҥ оморкоп турганы керегинде куучындайт. Владимирдиҥ карындажы Виталий тургуза ӧйдӧ Украинада јуучыл операцияда база туружып јат.
Јарлу самбист Аймерген Аткуновтыҥ ады-јолы бистиҥ республикада ла ороондо элбеде јарлу. Ол кӱрештиҥ бу бӱдӱмиле телекейлик кемдӱ узы, Россияныҥ тӧрт катап чемпионы, баштапкы Европей ойындардыҥ ла Студенттердиҥ телекейлик универсиадазыныҥ алтын јеҥӱчили. Аймергенде, Владимир Быдышевте ле чылап, бронь болгон. Је ол: «Јуучыл нӧкӧрлӧримле кожо камык ченелтелерди ӧдӧлӧ, айлымда канайып амыр отурарым, мен олорло кожо эмди учына јетире болорым» — деп айдала, аҥылу јуучыл операцияга кандый да алаҥзыштар јогынаҥ ойто атанган. Эмди ол СВО-до Россияныҥ черӱзинде эҥ јалтанбас ла эҥ аткыр минометчиктердиҥ бирӱзи.
Кӧргӱзӱ тӱгенерде, шӱӱжӱ ӧткӧн. Туштажуда турушкандар бу фильмди республиканыҥ бастыра ӱредӱлӱ заведениелеринде ле школдорында кыйалтазы јогынаҥ кӧргӱзер керек деген баштану эткендер. Бу шӱӱлтени бастыра улус јараткан деп бодойдым.
Јӱрӱмде бир де неме тегиндӱ болбой јат. Кажы ла керекте бойыныҥ учуры бар. Бу фильмди кӧргӧн јерлештердиҥ јӱректери шимирген, ӧзӧк-бууры сыстаган, кара кӧстӧрдӧҥ јаштар тоолонгон, акыр, јӱрӱмде мениҥ јерим кайда болотон эди деген санаалар арадаган болзо, киноны белетеген ӧмӧликтиҥ ижи калас болбогоны јарт. Тӧрӧлин сӱӱген, нӧкӧрлӧрин баалаган, јӱрӱмниҥ бу тегиндӱ эмес јолында энелерин недеҥ де артык тоогон јуучыл јерлештерге јаҥыс ла быйан айдар керек. Слерле албаты-јон сӱрекей тыҥ оморкоп јат деп бӱдӱмјилеп турум.
Јуучыл корреспондентке ӱч сурак
Фильмниҥ кӧргӱзӱзи башталгалакта, ӧйди келиштирип, айылчы кижиле, јуучыл корреспондент Евгений Лисицынла, элес интервью ӧткӱрдим. Ачык-јарык кӱӱндӱ фотосогоочы ла кинооператор военкор бойы ла ижи керегинде мынайда куучындады:
— Мен Луганскта чыккам ла ӧскӧм. Эмди де анда јададым. Адам јуучыл кижи, ол фронтто. Энем черӱчил улуска килемјилик болуш јетирет. Алтайга эш-нӧкӧримле кожо келгем. Ол бӱгӱн база мында. Анна аҥылу јуучыл операцияда турушкан јуучылдарга ойто амыр-энчӱ айалгаларга темигерге болужат, ол психологиялык ӱлекердиҥ башкараачызы. Бойым дезе «Зов ТВ» деп јетирӱлик агентствоныҥ баш редакторы болуп иштеп турум. Ӧмӧлигис јуунак. 2-3 ле кижи иштейдис. Кезикте удурумга тууразынаҥ улус келет. Јуучыл корреспондент кижи сӱре ле фронттыҥ ичкери чийӱзинде болодым.
— Сенатор Полетаевле канайып танышканыгар? Бу фильмди белетеген кӱрее-командага тегиндӱ эмес учураган болбойыгар?
— Владимир Владимировичле баштап ла 2022 јылда СВО-до танышкам. Ол тушта экӱ слердиҥ республиканыҥ уулдары јуулашкан јерлерде болуп, кӧрӱроликтер сокконыс. Ӧмӧ-јӧмӧ ижис анайып башталган. Бисте эмди јакшы ла чыҥдый роликтер бар. Јаан удабай, ол меге јаан эмес кино согуп чыгарар кӱӱнин айткан. Јӧпсингем. Сенатор бойы мында, республикада, јуучылдардыҥ энелериле иштеген. Мен бу ла ӧйдӧ Луганскта бу тӧрт геройды сокком.
Запорожьедеги, Лугансктагы ла Донецктеги ууламјыларда болгом. Јуучыл операциялар ӧдӱп турган јерлерде телефонло колбу сӱрекей коомой иштеп јат. Кезик ууламјыларда колбу чек јок. Је мен олордыҥ кажызын ла тапкам. Камерага куучындаарга јаза мойногондоры да болгон. Сӱмеленерге, эп-аргазын табарга келишкен. Кезик интервьюлар 5-7 саатка улалган. Кийнинде ӱзӱктерди кыракы талдап, бириктиргенис. Је меге олордыҥ кажызы ла ачылта, кайкал да деп айтсам, байла, јолду болор.
— Бистиҥ улусты ачыгынча куучындадарга бек чыду, турумкай кӱӱн керек эмей. Фильмнеҥ кӧрзӧ, Слер бу амадуга јеткен болгодыйыгар.
— Даниярды алактар. Ол чын ла геройдыҥ бойы. Бу командир јуучылдарыла кожо ӧштӱниҥ турган јерине билдиртпезиниҥ кирип, олорды уйазыныҥ бойында ла топ јок кырып јат. Кайучылдар молјулу керегин тал-табыш јогынаҥ бӱдӱрип, турган јерине ойто јылыйту јогынаҥ бурылгылайт. Оны кемзинчеҥ кижи деп кӧрӱп калдым.
Амырды јажыла јаш кижи деп айдарга јараар. Ол 1994 јылда чыккан. Канчын јиит те болзо, батальонныҥ командири. Тургуза ӧйдӧ оныҥ јуучылдары айалгалары сӱрекей курч јерде, Работинодо, туруп јат. Бистиҥ герой ВСУ-ныҥ јаан табарузын токтоткон командирлердиҥ бирӱзи. СВО-до андый комбаттар јокко јуук. Оныҥ ат-нерези керегинде бастыра Россия ла јер-телекей билер. Амырла эки кӱнниҥ туркунына 16 саатка шыдар куучындашканыс.
Владимир Быдышев ле Аймерген Аткунов керегинде база да ас эмес айдар арга болгон. Мен мындый уулдарла, кайра кӧрбӧзинеҥ, бӱгӱн де болзо кайуга барар эдим. Је мениҥ бӱгӱнги кӱнде тудунган «мылтык-јепселим»— микрофон ло кӧрӱкамера. Олор ӧҥӧлӧп келген ӧштӱге удура база тыҥ ийде-кӱч ле јепсел. Аймергенди дезе СВО-до сурулу минометчик деп билерим. Слердиҥ јерлештереерди киного сыраҥай ла јуу-чак болуп турган јерде согор керек болгон. Ӧскӧ айалгаларда олордыҥ кӧкси ачылбас эди. Чын эткем деп бодойдым.
— Аҥылу јуучыл операция тӱгенгенче ле јуучыл корреспондент болуп артарыгар ба, Евгений?
— Байла. Јӱрӱмдеги јолымды талдап алгам деп сананып турум. Алтай јуучылдардый јииттерле иштеер кӱӱним там тыҥыды. СВО-доҥ белетелген мындый фильмдер, мындый репортажтар ла мындый роликтер мынаҥ да ары болор деп сананып турум. Јаҥыс јашӧскӱримнеҥ кайра јандыру керек. Бистиҥ учуралда дезе бу тӧрт геройдыҥ ада-энелери, тӧрӧӧн-туугандары, кӧрӱш-таныштары, најы-нӧкӧрлӧри, ӱредӱчи-таскадаачылары јанынаҥ удура алтам керек. Олорды бастыра ла јанынаҥ јӧмӧӧр керек. Бу јогынаҥ кӱч болор. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлоры бисте чек артпаган. Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ ордына баштапкы јерге аҥылу јуучыл операцияныҥ геройлоры чыгып јат. Ол тоодо слердиҥ ат-нерелӱ јерлештеригер. Олор ончолорына јозок ло тем.
— Јилбилӱ куучын-эрмек учун быйан, Евгений. Айтканыгарла болзын.
Арутай АДАРОВ
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым