Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ижинде баланыҥ кидими ле тереҥ философия

31.05.2024

Ару, jараш ла эптÿ – шак мынайда Амыр КЫДЫЕВ Горно-Алтайскты кöрöт. Jиит архитектор бойыныҥ чаҥкыр амадузыныҥ ижин jок jердеҥ таппаган. Уулдыҥ айтканыла, ол неге де санааркабас бала тужыла колбулу. Сÿрекей jилбиркеп, кÿÿн-санаазыла кумактаҥ чöрчöк кептÿ калалар тудуп, балкаштаҥ нениҥ ле бажы-учы jок сомдорын эдетен… Архитектордыҥ ижи Амыр Кыдыевке акту бойына таҥынаҥ öзöр лö калада ла тергееде jаткан эл-jонныҥ jÿрÿмин jарандырарына jакшынак айалгалар тöзööр арга берет.

 

Каракол öзöк
Кажы ла кижиде байа бир ийде-кÿч, кöдÿриҥи алар агару jери бар. Амырга андый jер – тöрöл Бичиктÿ-Боом jурты ла Каракол öзöк. Бу jерлерде ол аржан кара суулардыҥ амтанын билип, чаҥкыр ару теҥериле, Алтайыныҥ кеениле jилбиркеп ӧскӧн. Мынаҥ улам jуранып баштаган. Келер öйдиҥ архитекторы наjыларыла кожо Каракол сууныҥ jарадындагы кумакта туралар, jурттар, калалар тудатан, чырбагалдардаҥ агаштар эдетен. Ойынчык кöлÿктерле бой-бойлорына айылдажатан. Амыр jаан jаштулардаҥ агару Каракол öзöк керегинде кеп-куучындар, тöрöл алтай эл-jонныҥ jаҥжыгулары керегинде угарга сÿÿйтен. Ол эмдиге jетире тöрöл калыгыныҥ тереҥ философиязын бойына ачканча. Ар-бÿткенле, jериле колбу, калыгыныҥ культуразына, тöрöл jерине сÿÿш – бу ончозы ого jаш тужынаҥ келген.

Уулыныҥ jуранарыла jилбиркеп турганын сезип, адазы оны каладагы jуранарыныҥ школына бичиткен. Анайып уул тöс ÿредÿзиле коштой ÿзеери ÿредÿ алган. Онызы келер jÿрÿмине тузалу болды.

Амыр школды божодып, Томсктогы архитектурно-строительный университетке кирген. Jе профессиязын чын талдап алганын ол jÿк ле ÿчинчи курста сезип баштаган. Бичикчи ÿредÿчизиниҥ болужыла студент келер öйдö ижи ончо jанынаҥ jайалталу болорын некеерин сескен. Jаҥыс ла архитектураны тереҥжиде билер эмес, jе экономиканы, jонjÿрÿмдик сфераны, философияны билер керек. Jаш туштагы фантазиялары бÿдÿп баштаган. Амыр ÿредÿзин божодып jадарда, баштапкы jакылта Каракол öзöклö колбулу болгон. Ондогы этнопарктыҥ jааны Даниил Мамыев «Тÿрк кабай» деп ÿлекердиҥ концепциязын-тöс шÿÿлтезин белетеп берзин деп сураган.

Кöчкÿндер калдыгы
Ӱлекерди тереҥжиде билип аларга, Амыр бойыла кожо рюкзак, палатка алала, јолдо тозуп, кöчкÿндердиҥ Телекейлик кемдӱ ойындары öткÿрилип турган jерге jеткен. Иссык-Кöлдиҥ jарадында jиит архитектор карындаштардыҥ ойынын кöрÿп, кöчкÿн калыктардыҥ калдыктарыла туштажып куучындашкан. Оны байагы улустыҥ тереҥ сагышту, кӱндӱзек, улуркак болгоны тыҥ кайкаткан.

Jерлежис jол-jоруктаҥ кöрÿп-угуп алганын ончозын архитектураныҥ эмдиги тилине кöчÿрерге амадаган. Анайып, теманы тереҥжиде шиҥдеерге, ол ТГАСУ-ныҥ магистратуразына ÿренерге кирген. «Тӱрк кабайдыҥ» тÿп-шÿÿлтези оныҥ билим ижиниҥ тöзöгöзине кийдирилип, Тÿндÿк Кореяда öткöн телекейлик кöрÿде jеҥÿ алган. Бу ÿлекер теоретикалык тöзöгöлÿ болгон. Амыр кöчкÿндердиҥ jадын-jÿрÿмине, кеп-кийимине, философиязына тайанып, архитектурный тудумдардыҥ сÿр-кеберлери аайынча тÿп-шÿÿлтезин белетеп jартаган.

Тургуза öйдö «Тÿрк кабай» Оҥдой аймакта оноҥ ары белетелет. Ол архитектордыҥ jÿк баштапкы ÿлекери. Амыр магистратурада ÿренип тура, ÿзеери телекейлик кöрÿлерге туружарын улалткан. Jастыраларла эрчимдÿ ижи Амырды кийнинде jылу тудар тураныҥ ÿлекерин белетеер Телекейлик кöрÿниҥ текшироссиялык бӧлӱгинде jеҥÿге экелген. Мында да ол ижин токтотпогон. Алтай Республикада jууныҥ балдарына учурлалган ÿлекерди бÿдÿрген.

Öркöгö кереес
Амырдыҥ белетеген мемориалын интернетте «Öркöгö кереес» деп тегинеле адагылайт. Оны тургузар баштаҥкайды Каракол öзöктиҥ jаан jаштулары эткен болтыр. Олорды Даниил Мамыев jöмöгöн. Анайып, сыйлу кöрÿ тöзöлгöн лö jарлалган да болзо, jе ондо туружарга кÿÿнзегендер jок болгон. Ол тушта «Ӱч-Эҥмек» этнопарктыҥ jааны катап ла jайалталу jерлежи Амыр Кыдыевке баштанган. «Мен бир jыл магистратурага ÿренеле, jанып келген тужым. Ол ÿлекерди белетеерге тÿрген jöпсингем. Эjем, тÿÿкилик билимдердиҥ кандидады, билимчи Вера Якшиновна Кыдыеваныҥ jöмöлтöзиле кöп бичиктер кычыргам. Jе Борис Укачинниҥ «Öлтÿрген болзом тороны» деп бичиги эҥ тузалу болды. Онойдо ок jаанамныҥ, jурттыҥ каргандарыныҥ куучындары» – деп, Амыр эске алган.

Jиит архитектор ол ӧйдиҥ балдарыныҥ турумкайын, jуунаҥ адаларын, акаларын сакып, öркöлöп, курсак табарына энелерине болужып турган текши сÿр-кеберин кöргÿзерге амадаган. Амырдыҥ айтканыла, ол кереес каргандарга учурлалган ла эмди болгон болзо, кÿлер кереести ол кырдыҥ ÿстине эмес, эдегине тургузар эди. Улус «кÿскÿ чырайга» кöрÿп, бойлорыныҥ калдыктарыныҥ jÿстерин кöрзин деп.

Интернеттиҥ камааныла бу кереес керегинде jетирÿ элбеп барган. Оныҥ тургузылган jерине кöп туристтер келип баштаган.

Амыр Кыдыев архитектурага алтай калыктыҥ культуразыныҥ тереҥ учурын берерге амадайт. «Бисте кижи чÿрче ле нени де эдип ийер деп неме jок. Кырга да чыгарга кÿч: сен кыйра буулап, сÿт чачып, алкыш айдып jадыҥ ине» – деп, кереестиҥ авторы айткан.

«Билим ле санат туштажатан jер»
Магистратураны jедимдÿ божодып, таҥынаҥ ченемелдÿ Амыр Томск калага, университедине алкыш-быйанын айдып, 2019 jылда Горно-Алтайскка jанып келген. Алган билгирлерин тöрöл калазына берер деп.

Мында ол наjызы архитектор Анатолий Сумачаковло кожо «Билим ле санат туштажатан jер» деп кычыртулу «Эксперимент» деген мастерской ачкандар. «Нениҥ учун андый кычыртулу дезе, jиит улус jаантайын билимле jилбиркеп, археологтордыҥ, антропологтордыҥ, экономисттердиҥ лекцияларын угуп, билип алганын архитектурада тузаланат.

Мастерской не керек болгон дезе, мында тöс jерде «ус» деп сöс. Сен jаантайын узанып, ижиҥниҥ чыҥдыйын, узыҥды бийиктедип jадыҥ. Оноҥ öмö-jöмö бир канча ÿлекер белетеп, олордыҥ ортозынаҥ эҥ артыгын талдап jадыс. Jаан калалардагы коллегаларыстыҥ ижи мындый мастерскойлордыҥ сÿрекей керектÿ болгонын керелейт. Олорго до ченемелин jылыйтпай, öскÿрер керек. Бистиҥ мастерскойдыҥ ады оноҥ улам адалган. Сен недеҥ де коркыбай, ченелте öткÿрип, jаҥыны табар санаа-шÿÿлтелÿ иштеп jадыҥ» – деп, Амыр куучындаган.

Каланыҥ ичин jарандырарыла колбой мындый эп-арга «Таштардыҥ скверин» jаҥырта тударында тузаланылган. Ол бир канча бöлÿктеҥ турат: эҥ ле озо калада jаткандардыҥ санаа-шÿÿлтезин угуп кöргöндöр, ээчиде скверге jуук jаткандардыҥ, оноҥ оныҥ jери шиҥделген. Оныла колбой Амыр Москвадӧӧн бир jылга ÿредÿге барып jÿрген. Программа аайынча телекейде öткÿрилген эҥ артык иштер шиҥделген. Бюджетте акча ас учун, скверде фонтан ла öскöзин де эдерге келишпеген. Калада jаткандардыҥ кöбизине мында кöлöткöдö амырагадый токыналу, jараш jер керек болгон. Олордыҥ сурагыла, бу jердиҥ тÿÿкизиле колбой, Амыр скульптор Арчын Бадановло кожо скверди jаҥыртарыла колбулу бир канча иштер белетеген. Каланыҥ совединде олордыҥ «Туулу Алтайдыҥ бÿдÿм-кебери баланыҥ санаа-шÿÿлтезинде» деп концепциялу бÿдÿми jарадылган.
Чöрчöк телекейи каланыҥ jÿрегинде

Кижиниҥ фантазиязы кандый кайкалдар ачпай jат деер?!. Баланыйы – сöс jоктоҥ. Jиит экспериментаторлор сквердиҥ jерин баланыҥ кöзиле кöрöргö чырмайгандар. Кырларга, сууларга тÿҥейлеп эдилген болзо, jанында кандый да мал jÿрер керек, айса болзо, ак койлор? Олорды булуттарла, jайгы jаашла не толтырбас? Архитектор ондый jöп jараткан. Ӱзеери ол теманы элбеде апарган. Нениҥ учун койлор тураныҥ ӱсти jаар болбойтон? Jараар не? Бу jазымы jогынаҥ баланыҥ учы-кыйузы jок фантазиязы. Је балдар мында не керек? Jаан улус учына jетире сананып шÿÿгей. Проектировщиктердиҥ темдектегениле, мында санат-искусствоныҥ тöс бодолгозы: улусты jилбикедери ле олор сурактар берзин, jÿзÿн санаа-шÿÿлтелер болзын. Мындый айалга учы jарты jок фильмде болуп jат. Кажы ла кижи бойы канайып оҥдоор.

Койлор шил-пластиктеҥ белетелген ле темир кронштейндерге тыҥ бектелген. Амырдыҥ ок темдектегениле, ол узын Минстройдыҥ «РФ-тыҥ архитекторлоры» деп jетирÿлик платформазында курчыдып jат. Ондо чокумдалганыла, кезик калаларга кöрö, Горно-Алтайск федерал программаларда эрчимдÿ туружып jат. Башкартузыныҥ jакшынак баштаҥкайыла, эл-jоныныҥ jöмöлтöзиле кала öзÿм алынат, скверлер, улус jадар туралардыҥ jанында ачык jерлер ле öскöзи де jарандырылып jазалат. Jаҥыс ла специалисттер jедишпейт. Бу сурактыҥ аайы-бажына чыгар амадула Амыр ла оныҥ коллегалары АР-дыҥ архитекторлор биригӱзин тöзööр jöп jараткандар.

Эл-jонго тузалу болзын деп
Республикада архитекторлор биригӱзин тöзööр деген суракла jиит Амыр Кыдыевке jаан jашту наjылары jаҥыс катап баштанган эмес. Ондый jондык организация кажы ла тергееде бар. Бистиҥ архитекторлор Алтай крайдыҥ биригÿзинде болгондор. Jе эмди айрылар öй келген. Тоолоп кöргöндö, бистиҥ тергееде бийик ÿредÿлÿ тöртöнгö шыдар архитектор бар. Амыр öскö тергеелердеги нöкöрлöринеҥ ондый организация не керектÿ болгонын сурап уккан. «Нени де бербей jат» деп каруу болгон. Кийнинде ол Томсктогы бойыныҥ башкараачызына телефон согордо, ол: «Керек аларында эмес, береринде» – деп айткан. Бойыныҥ профессиязына быйан айдып, АР-да архитекторлордыҥ биригӱзин тöзööр керек деген. Амырдыҥ шÿÿлтезиле, чындап та, профессиязы ого öзöр, коллегаларыла бек колбу тудуп, ченемелле ÿлежер арга берип jат. Бу биригӱ jÿрÿминде архитектор болорго кÿÿнзеген абитуриенттерди де jöмöйт. Амыр каладагы РКЛ-ды ла 3-чи таҥмалу гимназияны божодып jаткандарга консультант болгон.

Jиит архитектор Амыр Кыдыевтиҥ санаа-шÿÿлтелери чындап та сÿрекей солун. Тергеебисте ол ошкош специалисттер барыла канай оморкобос! Олор тöрöл jеринеҥ ырада барарга тыҥ ла амадабай jат. Ижинде jÿзÿн ченелтелер öткÿрип, jаҥыны табат. Jаҥыс нени де этпей турган кижи jастырбай jат эмес пе? Бу öйгö jетире Амыр АР-дыҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптыновтыҥ кереезин, Кош-Агаш аймактагы «Марска» кирер öткÿштерди, Горно-Алтайскта амыраар паркта «Алтайды коры» деп стендти тöзööринде база эрчимдÿ турушкан.

Амырга ла тергеебистиҥ архитекторлорыныҥ биригӱзинде jедимдер кÿÿнзейли. Ичкери jолдоры ачык болзын.

Ай-Тана ТОРБОКОВА

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым