Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кажы ла ӱлгерим — јӱрегимниҥ эмезе сÿнемниҥ оодыгы»

31.05.2024

Калганчы öйдö оок балдар ортодо тöрöл тилиле чÿмдеп тургандар ас, анчада ла ÿлгерликте, анчада ла кыс балдар. Оныҥ учун бу jуукта тодош сööктÿ Гӱзель БАБЫКОВАЛА танышканым jаан ачылта ла сÿӱнчи болды.

Гӱзельдиҥ чыккан-öскöн jери – Оҥдой jурт. Тургуза öйдö ол Владивосток калада Ыраак кӱнчыгыш федерал университетте 4-чи курста ÿренип jат, «Лингвистическое обеспечение межгосударственных отношений (перевод и переводоведение)» деп специальностько. Бу ÿредÿни алган соҥында ол хинди ле англичан тилдердеҥ тилмешчи-кöчÿреечи болор. Ӱзеери кыдат тилди ÿренет.

Бу ÿредÿлик jерде алтай балдар кöп ÿренет. Гӱзельдиҥ айтканыла, тоозы 70 кире бар. Бу университетке кирерге Гӱзель 10-чы класстаҥ бери эрчимдӱ белетенген: «Бери кирерге балдарга јылдаҥ jылга там ла кÿч деп уктым, je мен сÿрекей албадангам, баллдарым jеткил болгон. Ӱредÿ сÿрекей jилбилÿ, кандый ла укту нöкöрлöрлÿ болуп калдым».

«Баштапкы кичинек ÿлгеримди мен экинчи класста болорымда бичигем, je ойын этирте. Оныҥ кийнинде баштапкы jаан, оҥду деген ÿлгеримди 2021 jылда бичигем. Ол тушта мениҥ эҥ ле jуук кижим — таадам божогон. Санааларымды чек ле токунадып болбой, бастыра сезимдеримди «Кару таадам» деп ÿлгерге салгам – деп, Гӱзель куучындайт. – Оноҥ ло бери бастыра санаа-шÿÿлтемди ле ал-сагыжымды мен ÿлгерлерге кийдирип jадым. Кажы ла ÿлгерим – jÿрегимниҥ эмезе сÿнемниҥ оодыгы. Тил jок кижидий, јӱк ле ÿлгерлерди бичизем, меге амыр, токынал келет».

Јиит ÿлгерчи бичиниште оныҥ ÿредÿчизи Л. В. Кокышев болбой деп сананып jат. Нениҥ учун дезе оныҥ ла ÿлгерлерин кычырып, сÿрекей кöп сöстöрдиҥ учурын ширтеп, тузаланарына ÿренген. «Jанымда улус мен мындый керектерле – ÿлгерлер бичишле соотонып jадым деп билбес болгон, нениҥ учун дезе бистиҥ биледе jӱк jурукчы улус бар – деп, кыс айдат.

– Сÿÿген поэттерим керегинде мен таҥ атканча куучындаарым. Jе бу учуралда ÿч башка ÿлгерчини адап ийейин. Баштапкызы – Лазарь Васильевич Кокышев. Ол кижи мениҥ jÿрегимде эҥ ле бийик jерде. Оныҥ кийнинде – Американыҥ ады jарлу бичиичизи, ÿлгерчизи Эдгар Алан По. Оныҥ ÿлгерлери эмеш коркымчылу, кÿч, «бÿрÿҥкÿй» деп айдарга jараар, je андый да болзо, сÿрекей jакшы ла тереҥ шÿÿлтелерлÿ. База бир сÿÿген ÿлгерчим – Анна Андреевна Ахматова. Бу ÿч бийик поэттиҥ иштери сÿреен кайкамчылу, укаалу ла улу. Олор чылап сöстöрди уйгаштырарга меге база бир чак jÿрер, иштенер, бичинер керек».

Гӱзель бичиктерди школдоҥ бери кычырарга сÿÿйт. Темдектезе, алтай ла орус литератураныҥ классикалык чÿмдемелдерин, англичан бичиичилердиҥ кöнÿ куучындарын, романдарын. Эмди хинди тилле бичилген куучындарды кычырып jат.

«Билереер бе, андый ыраак jердиҥ тÿбинде jÿрÿп, ÿренип, мен jаантайын jаныксап jадым. Озодоҥ билдирбес, jе тöрт-беш ай öтсö лö, jанарга кÿндер тоолоп баштайдым – деп, Гӱзель санааларыла ÿлешти. – Кезикте Алтай jеримди тÿженип те турадым. Бар-jок санаа-ларым айлымда, Оҥдойдо. Оныҥ да учун сагыжыма амыр экелерге јуукта база тоолу ÿлгер чÿмдедим».

Эмди тургуза jиит ÿлгерчи чÿмдемелдерине акту кÿÿнин, бÿгÿнги сызын, сÿÿнчизин, амадузын салат. Кезикте сöстöр, эптÿ тÿҥдештирÿлер, эпитеттер jетпей калат, jе андый да болзо, ол айдарга турган шÿÿлтезин бойына, кычыраачыларына jетирерге, бир де кайра баспайт. Ол чындык бичиичиниҥ эҥ тöс некелте-ээжизин бÿдÿрет: кажы ла кÿн тоолу да болзо jолдык бичип jат. Кöп сабазы колбичимел ле болуп артып калат.

Ӱлгерлериниҥ кöп jанын автор «Jылдыстыкка» саларга jöбин бербеди. Шылтагы – «чала чий», «öткÿре ачык айдыныш», «сöстöри кажылгак ошкош» ло о.ö. Jе андый да болзо, jерлеш кычыраачыларына ол ыраак Кÿнчыгыштаҥ эзенин jетирип, тоолу ÿлгериле ÿлежип jат. Чындап, бичик чыгарып баштаза, ол бойын Кÿзелеш деп аданар кӱӱндӱ.

Бистиҥ бÿгÿнги айылчыны алтай тилдиҥ салымы база санааркадат, нениҥ учун дезе балдар бойыныҥ тилин ÿренер кÿÿни jок, олор оныҥ тереҥ, салымдык учурын билбес. «Бойымныҥ да тöрööндöримниҥ болчомдоры алтай тилди тузаланбайт, кандый бир сöсти айтсаҥ, аайлабас. Бу сурак јанынаҥ сананзам, кунукчылду да болот — тил jоголзо, эл jоголот. Андый бай, jараш, jебрен тилибисти чеберлеер ле керек» – деп, jиит ÿлгерчи адакыда айтты.

Айару Тохтонова куучындашкан

***

Тӧрӧлим
Jебрен чакта бӱткен тӧрӧлим –
Мениҥ jӱрегим, сӱнем, сыйым,
Угымныҥ каны, суузы тӧгӱлген ырысту jерим,
Эҥ ле кӱч, тыму ӧйдӧ – мениҥ jаҥыс эмим.

Уур, кызалаҥду ӧйлӧрдӧ мени чыдаткан тууларым.
Караҥуй, соок тӱндердиҥ кийнинде келип jаткан кӱндий чагым.
Кырлардаҥ шоркырап аккан учы-тӱби jок соок сууларым.
Баштапкы кара чачым чыккан jерим – мениҥ учурлу тӧрӧлим.

Мындый ӱжӱркенбес jердиҥ ӱзӱги кажы ла кижини кайкадат.
Улусла кожо ӱзӱт-шилеен бир ӱйде де кожоҥдоп отурат.
Ӱстибисте тоозы јок jылдыстардыҥ чалыжы
кӧскӧ илинерге албаданат.
Алтайда ӧскӧн jӱзӱн-башка ӧзӱмдердиҥ чечектежи јерибисти jарандырат.

Тӧрӧлим – бир сӧс, jе канча кире сӱӱш ле ийде анда,
Бу сӧс агаштыҥ тазылындый — бисти эл-jоныбысла колбоп јӱрет.
Алкы-байлыгым мениҥ, бир ле мениҥ байым,
Ал-камык јӧӧжӧлӱ де болзом, jаҥыс тӧрӧлим керек.

Ыраак ороондо до jӱреримде, тӧрӧлим меге тӱжелет.
Кӧк теҥериде учар турна болуп, сӱӱген jеримди салымым эбирет.
Тӧрӧл јеримде турган алты толукту чадырымга кирерге амаду-кӱӱним бар.
Је оны кӧргӱспеске, тусту ачу суудый кандый абызын кӧзиме кирет.

Тӧрӧлим – Шинжин, Укачин, Кокышев ле ӧскӧ дӧ ойгор улустыҥ кабайы.
Ӱргӱлjиге кӧгӧргӧн тӱрк укту улустыҥ бир jери.

Jебрен чакта бӱткен тӧрӧлим –
Мениҥ jӱрегим, сӱнем, сыйым,
Угымныҥ каны, суузы тӧгӱлген ырысту jерим,
Эҥ ле кӱч, тыму ӧйдӧ – мениҥ jаҥыс эмим.

***

Меҥ
«Кандый jараш меҥдӱ сен
Оҥ кӧзиҥниҥ алдында.
Кандый jаан, кӱреҥ кӧстӱ сен
Кара кабактыҥ алдында».

Мындый сӧстӧрди угуп алала,
Оогош кызычак каткырды.
Узун чачын ӧрӱп ийеле,
Тӱлкӱ бычкак бӧрӱгин кийди.

Бу ла ӧйдӧ кызычакка кӧс тийди бе?
Эмезе та не болды?
Кандый саҥ башка абызын
Бу баланыҥ jӱрӱмин бичиди?
Бу ла кӱннеҥ ала кызычактыҥ
Јӱрӱминде аар-чак башталды.

Ӧй, куш болуп, тӱрген учты,
Кызычакка jаш кожулды.
Јe оныла кожо кӱреҥ, тегерик меҥи jаандады.
Ол меҥ кызычактыҥ чырайында тереҥ этирте отурды.
Оныла кожо аза-jеткерлер меҥ ажыра салымына jапшынды.

Кажы ла катап улус ол меҥди
«Кудайдыҥ сыйы» деп айтты,
Је андый болзо, нениҥ учун ол меҥ
Кызычакка jаҥыс ый-сыгыт экелди?

Кажы ла jыл кызычактыҥ кӧстӧринеҥ учар-суулар, кӧлдӧр шоркырап акты,
«Је ненин учун? Нени jастырдым?» – деп, кызычак бойында сананды.
Билген болзо, ол кыс бала
Оныҥ јолын кичинек, тегерик меҥи тужактады деп.

«Кандый jараш меҥдӱ сен
Оҥ кӧзиҥниҥ алдында.
Кандый jаан, кӱреҥ кӧстӱ сен
Кара кабактыҥ алдында».

***

Байлык
«Кижи кижиле бай» деп кеп сӧс бар.
Кара акчала эмес,
Каҥылду тууларла кижи бай,
Карагула бир де нӧкӧр jок болор аргалу эмес.

Карындажыҥа калаш карамдазаҥ – уйат.
Каралаарга ӧскӧ улусты албаданзаҥ – база уйат.
Бир албатыныҥ улузы бой-бойын каралабас,
Бир тӱрк уктулар улузын коптыҥ суузына салбас.

Бис – бир эл-joн, бир кудайдыҥ балдары,
Элбек jалаҥдардыҥ, сӱӱрӱ кырлардыҥ энчизи.
Кажы ла бала – бир тобогоныҥ эмили,
Кажы ла ӱй, эр кижи – бир мöштиҥ бӱри.

Энигӱле jаҥыс бис бай эмезис,
Ада-энелерисле, ака-карындашла, эје-сыйынла бис бай.
Эп-аргалу бастыра jер-телекейди кӧрӧргӧ бис бай эмезис.
Је ӱлгерлер ажыра бой-бойысты аайлаарга бис бай.

Бойыстыҥ байлыгысты, улузысты чеберлеп jӱрели, нӧкӧрлӧр!
Бойыстыҥ колыбысты кӧдӱрип ийели, нӧкӧрлӧр!
Карган улуска болужарга эпjоксынбайлы база, нӧкӧрлӧр!
Кӧӧрӧмди jӱрегибисте кӧдӱрип алалы, нӧкӧрлӧр!

***

Сен
Ачык, jымжак jӱректӱ jаражай,
Канча jылдардыҥ туркунына сен jаҥыскан не jӱредиҥ?
Алтындый суркураган кара кӧстӱ мызылдай,
Кажы Алтайда сен кӱнниҥ чогын аjыктаарыҥ?

Сен – эҥ ле jараш бӱткениҥ Кудайдаҥ болор.
Бу тегин jерге та неге келгеҥ?
Сен – кайчыныҥ эҥ ле узун ойыны,
Бу тегин улусты jарыдар Алтайдыҥ чолмоны.

Кӧрбӧс кижиге сениҥ чырайыҥ – куулгазынду куу,
Укпас кижиге сениҥ ӱниҥ – аржан суу.
Сениҥ биjеҥди бир ле катап кӧрӧргӧ, мен бастыра ӧйимди ӧртӧӧрим.
Сениҥ кожоҥыҥды бир ле катап угарга, мен карыганча сакыырым.

Кӧстӧримди jумзам ла, jаҥыс ла сениҥ чырайыҥ кӧрӱнет.
Уйкуга кирип jатсам ла, Кудайдыҥ кызы мени кучактайт.
Jуук нӧкӧр керегинде сананзам ла, сениҥ адыҥды салкын айдат.
Узакка jоруктап барзам ла, сениҥ кӧстӧриҥ мени кӧрӧт деп билдирет.

Чунчу jылтырууш сӧӧктӧриҥди, jаражай,
Канча чактарга соок талайдыҥ тӱбинде чоттоорыҥ?
Алтын-Кӧлдий jебрен сӱнелӱ мызылдай,
Кажы кижиге амырыҥды сыйлаарыҥ?

 

***

Ыраак-ыраак Алтайда Толунай деп атту кызычак jуртады.
Тегерик чырайында оныҥ кара бороҥоттый кӧстӧр суркурады.
Бек бажында узун-узун кара тулуҥдар, аттыҥ куйругындый, салкынга јайылды.
Бу мынай ла ол кызычак айылдагы ижин бӱдӱрбей, ийдиле кожо ойноды.

Алтай кеен чырайлу кичинек Толунай, андый jараш алтай атту,
Тоорчыгаштый ӱндӱ эрке Толунай, андый jебрен тӱрк укту.
Ада-энези оныҥ бир ле jерде балазын чыдадып, jастырды.
Алтай тилине балазын ӱредерге керексибей, чаптыксынды.

Кичинек кызычак Толунай ӧскӧ тилдӱ болуп, бу jерде јӱрди.
Ак-jарыктыҥ ӱстинде jӱрген ончо аҥ-куш «звери» ле «птицы» деп адалды.
Карганактар бу баланы кӧрӱп, jаҥыс кабактарын тӱӱндилер.
Кичинек Толунай олордыҥ соок jӱстерин оогош jӱрегиниҥ ичинде јажырды.

Канча ӧйдиҥ бажында чыдаган Толунай бойын «Татьяна» деп аданды.
Алтай тили ого неге керектӱ деп, кызычактыҥ билер аргазы чек ле jок болды.
«Андый элбек јӱрӱмде алтай ады jок то jӱрзе алдырбас»– деп, эне-адазына ол айтты.
Кару кызыныҥ јастыра сӧстӧрин эне-адазы токтодып тӱзетпеди.

Шааjыҥ айактаҥ сӱттӱ тусту чай ичерге ӱренбеген кызычак
Школдо, сары быркырууш чечекке тӱҥей ӱренчиктердиҥ ӧзӧгинде, башка ла болуп кӧрӱнди.
Ширтӱ болгон бо, је нениҥ де учун Толунай чек ле бойын эдер jер табып болбой, санааркады.
Ширтӱзинде сары балдардаҥ кара кызычак эмеш ле башка болды.

Куучын тӱҥей тилле де ӧтсӧ, бир тӱҥей кийим де кийзе, тӱҥей ле не де келишпеди.
Борогонду соок кыш Толунайдыҥ санаазына кирди.
Бортылдап тургандый, изӱ каны кызычакка тым отурарга бербеди.
Башка-башка санаалар Толунайдыҥ кӧзинде Jелбеген ошкош кӧрӱнди.

Эне-адазы эрке кызыныҥ санааркажын кӧрӱп, Толунайды ыраак јуртка апарды.
Ол јуртта алтай кызычак бойына тӱҥей балдардыҥ ортозында нӧкӧрлӧр табарга албаданды.
Эмди бастыра аайлап-оҥдоп, токынаар деп, Толунай амадады.
Олjодо куштый санааларын јайымга божодор деп, кызычак сананды.

Кара чачту, jараш кара кӧстӱ балдар Толунайды jакшы кӧрӱп, кожо ойноорго кычырды.
Мындый сӧстӧрди угуп, кызычактыҥ jӱреги тӱрген-тӱрген согулды.
Кӧӧркий Толунай балдарды сакызын деп, кӱлӱмзиренип, орус тилле айтты.
Кожо ойноорго келген балдар орус тилдӱ алтай кызычакты кайкашты.

Мынайып ла, jалаҥда кӱзӱҥи чечегеш бойыныҥ ӧҥин jаратпай, кызыл ӧҥдӱ болорго албаданды.
«Нениҥ учун мен орус та, бойымдый да балдардыҥ ортозында башка?» – деп, Толунай санааркады.
Бу суракты jӱрегинде алтай кызычак бастыра jӱрӱминде апарды.
Бу ла сурак коркышту ачу билдирип, кайран кызычактыҥ јӱрегин ӧртӧди.

ТОП

Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай

УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________     № Кудачина Э.В.   Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир