Алтайдын Чолмоны

«Сӱт јаҥды» эҥ озо шиҥдеген (Билимчи ле оныҥ бичигиниҥ салымы керегинде)

03.06.2024

Андрей Данилин ле Лидия Каруновская, 1929 јыл. Алтай

Быјыл Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртыныҥ јуугында, Тӧрӧм ӧзӧктӧ, буркан јаҥдулардыҥ мӱргӱӱлин тоскурганыныҥ 120 јылдыгы толуп јат.

Алтайлардыҥ тӧзӧлип турарда «Ак јаҥ», «Сӱт јаҥ» деп адалган мӱргӱӱл кыймыгузы ӧткӧн јӱс јылдаҥ ажыра ӧйгӧ кӱч јол ӧдӱп келген. Ол аайынча блааш-тартыштар эмдиге јетире улалганча.

Бу кыймыгуны эҥ баштап ла эҥ толо шиҥдеп бичиген билимчи — Андрей Григорьевич ДАНИЛИН. Оныҥ јӱрӱми, «Бурханизм. Туулу Алтайда элдиҥ јайымданар кыймыгузыныҥ тӱӱкизинеҥ» деген билим ижиниҥ салымы чылап ок, јеҥил эмес болгон. Бу бичикле кычыраачылар јӱк јарым чактаҥ ажыра ӧй ӧткӧн соҥында, 1993 јылда Горно-Алтайскта Владимир Кыдыевтиҥ «Ак Чечек» бичик чыгарузы оны кепке базып чыгарарда танышкан. Данилинниҥ чачылган билим ижин Санкт-Петербургтыҥ Этнология ла этнография институдыныҥ архив-кӧмзӧлӧринеҥ бир чаазыннаҥ јууп, бичик эдип јуунадар јаан ишти билимчилер Вера Павловна Дьяконова ла Валентина Александровна Муйтуева бӱдӱрип чыккан.

Бӱгӱнги бичимел билимдердиҥ кандидады Андрей Григорьевич Данилинге учурлалат. Ол 1896 јылда Рязанский губернияныҥ Михайловское јуртында кӧп балдарлу крестьян биледе чыккан. Рязаньда ӱредӱчилер белетеер семинарияны, Ленинградта Географиялык институттыҥ этнографиялык бӧлӱгин ӱренип божоткон, билимчилердиҥ ас эмес јол-јоруктарында турушкан.

Андрей Данилин Алтайда 1927-1929 ла 1934-1935 јылдарда болгон. Ол билимчи Лидия Каруновскаяла кожо Ойрот автоном областьтыҥ Шабалин, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактарыла, телеуттар јаткан Бачатский ле Верхне-Чулышманский райондорло јоруктап, фольклор ло этнографялык сӱрекей кӧп јетирӱлер јууган. Је билимчини анчада ла Алтайда буркан јаҥдулардыҥ мӱргӱӱл кыймыгузы јилбиркеткен.

Билим ижин белетеер тушта Андрей Данилин јарлыкчыларла, алтай интеллигенцияла, јӱзӱн-башка учреждениелердиҥ ишчилериле јуук колбулу иштеген. Ол атту-чуулу тюрколог профессор С. Е. Масловко, јарлу алтай бичии-чи П. В. Кучиякка, «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы Н. А. Чевалковко, бичиичи П. А. Чагат-Строевке бичигенин кӧргӱзип, јӧптӧжип туратан. Данилин јарлу билимчи А. В. Анохинле, Ойрот-Турада музейдиҥ ишчилериле таныш болгон. Алтай тилди ӱренгени, куучынды ла бичигенин оҥдогоны керегинде јетирӱлер бар.

Мынайда јууп бичиген ижин билимчи «Бурханизм. Туулу Алтайда элдиҥ јайымданар кыймыгузыныҥ тӱӱкизинеҥ» деп адап, 1935 јылда Новосибирсктиҥ бичик чыгарузына табыштырган. Ол 400 бӱкте бичимелдӱ ле 250 бӱкте алтай ла орус тилдерле бичилген алкыштарлу бичик болгон. Анайда ок буркан јаҥдулардыҥ чӱм-јаҥдарын кӧргӱскен фотојуруктар, колло јураган јуруктар, чертежтор. Је колбичимел канча катап тӱзедилип, билдирлӱ кыскартылып, ойто јазалып, онойдо ло чыкпаган. Чыгарарга терип койгон текст 1937 јылда јайрадылып чачылган ла оноҥ Москвадагы ОГИЗ-тиҥ јӧбиле чыгар аргазы јок болуп калган.

Бичик чыгарын буудактаган кижи оныҥ каруулу редакторы Л. П. Потапов болгон деп, ширтеечилер чотойдылар. Л. П. Потаповтыҥ шӱӱлтезиле, А. Г. Данилин буркан јаҥ табылганыныҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык шылтактарын јазап шиҥдебеген ле классовый јанынаҥ јакшы быжулабаган. Анайда ок ол бу кыймыгу башталганында јопон агенттердиҥ камаанын айтпаган. Бу 1930-чы јылдар, политикалык кысташтардыҥ кидим ӧйи болгонын ајаралы. Анайда ок бурханизм не јаҥ болгоны, оныҥ табылган шылтактары аайынча билимчилердиҥ кӧрӱми башка болгон.

Андрей Данилин Потаповтыҥ кӧрӱмиле јӧпсинбеген. Буркан јаҥныҥ кыймыгузын ол элдеҥ озо алтайлардыҥ эл-јайымданар кыймыгузыла колбогон. Темдектезе, билим иште айдылганыла:
«…башкару (орус каанныҥ башкарузы – автор) ого баккан албатыдаҥ јаҥыс ла калан аларын ассынган. Алтайлар јаткан јерлерге тийбес деген јӧп удабай ла бӱтпей барган: тӧс губерниялардаҥ кӧчӱп келген орус крестьяндарга јадарга јаҥы јерлер керек боло берген. Каанныҥ башкартузы, ороонныҥ јаказында ӧскӧ дӧ јерлерде чилеп ок, Алтайда јаткан албатыны кайлыктаар, тоноор, јоксырадар политиказын турумкай ӧткӱрген.

17-чи чакта крестьяндардыҥ Алтайдыҥ Горно-заводской аймактарына кӧчӱжи кӧчкӱн алтайлар јаткан јерлерге тӱрген јайылып баштаган. 19-чы чак башталар ӧйгӧ јетире Алтайдыҥ байлык тӱжӱм алгадый ӧзӧктӧринде орус јурттар кӧптӧй берген ле колонизаторлордыҥ бу кирижи ишкӱчиле јаткан алтайлардыҥ айалгазын там уйадаткан.
Јайзаҥдар орустардыҥ Алтайга кӧчӱжин токтосын деп сураган….

Алтай, бого кӧндӱре кӧчӱп јадарга јабык јер деп јарлалган да болзо (1865 јылга јетире), је башбилиниш токтобогон. 1879 јылда Алтайдыҥ колонизациязы окылу башталган.
Алтайда баштапкы орус волость 1825 јылда тӧзӧлгӧн (12 јурт), 1875 јылга јетире волостьтордыҥ тоозы тӧрткӧ јеткен, 1891 јылда – 22-ге. 1897 јылдыҥ тооалыжыла, Алтайдыҥ эл-јоныныҥ30 проценти орустар болгон. 19-чы чактыҥ учында дезе орус башкару алтай кобы-јиктерге башбилинип кӧчӱп келгендерди јасагыла корыырына алган.

«Орустардыҥ Алтайга кӧчӱп јатканы башка-башка јанынаҥ јаан учурлу – деп, 1828 јылда тӧзӧгӧн Алтайдагы духовный миссия бойыныҥ отчедында бичиген. – Крестке тӱшкен инородецке орус кижи элдеҥ озо христиан јӱрӱм јӱрериниҥ јозогы болуп јат. Кресттӱ де, крестке тӱшпеген де инородецтерге ол каанын ла тӧрӧлин сӱӱриниҥ тирӱ јозогы ла, керек дезе, орус культурный јӱрӱмниҥ јозогы. Бастыра айдылганынаҥ, орус государствоныҥ ӧскӧ ороондорло коштой јаткан инородецтерлӱ јака јерлерине јаҥыс ла православный јаҥдуларды јатыргызар керек, јӱк олор инородческий элементти кайлыктадар ла ӧскӧ ороондордыҥ калыктарына удура быжу государственный куйак тӧзӧӧр аргалу».

1897 јылга јетире миссионерлер Алтайдыҥ бастыра «инородецтериниҥ (јышта, тӱндӱк аймактарда) 34 процент кирезин крестке тӱжӱрген. Монастырьлар ла миссионерлердиҥ јаткан јерлери орус колонизацияныҥ одулары боло берген.

Олор анайда ок алтайларды – крестке тӱжерин кӱӱнзебегендерин де, керек дезе тӱшкендерин де – кырлар, кату-капчал јерлер јаар кыстаган. «Јерлик» Алтайга «культура» экелип турус деп, башкару орус јурттар элбеерин јӧмӧгӧн, олорды Чуй ла Оймон јолдорды јакалай тӧзӧгӧн. Алтайлар ла орустар ортодо ӧӧн-бӧкӧн чыкса, јаргы экинчилериниҥ јанын алатан.

Колонизация Алтайдыҥ ишкӱчиле јаткандарына, каан башкарган Россияныҥ ӧскӧ дӧ јака јерлеринде јаткан калыктарга чылап ок, јоксыраштыҥ ла тӱреҥиниҥ тӱбегин экелген».

Андрей Данилин Алтайда буркан јаҥ керегинде ижин таштабай, диссертациязын 1940 јылда Ленинградта А. И. Герценниҥ адыла адалган педагогикалык институтта корып, билимдердиҥ кандидады деп адаткан. Јаан удабай Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. А. Г. Данилин фашисттерге курчаткан Ленинградта Этнография музейдиҥ ишчилериле кожо артат. Соок кыш, торо башталган. Олор музейде ле јаткандар. Андрей Григорьевич, тегин де арык, оорыҥкай кижи, чек уйадай берген. Је архивин, бичиген бастыра чаазындарын таарларга сугуп, колчанакла музейдиҥ туразынаҥ Этнологияныҥ ла этнографияныҥ институдына јетире – бу 3 км кире јол! – јылгажактап туруп экелген. Бодозогор, кыштыҥ соогы, торо, кажы ла алтамда – ӧлӱм. Бу кижи јууган чаазындарыла бир чӧйгӧн изӱ чай да кайнадып, јылынар аргалу болгон ине…

Андрей Данилин 1942 јылдыҥ кыжында оорудаҥ ла тородоҥ Лидия Эдуардовна Каруновскаяныҥ колында божогон. Бу эпши оныҥ баштапкы ӱйи болгон. Экинчи алган ӱйи балдарыла эвакуацияга јӱре берерде, шак Лидия Эдуардовна тапкан аш-курсагыла ӱлежип, калганчы кӱнине јетире оны кичееген. Божоп каларда, бичимелдерин тӧкпӧй-чачпай јуунадып, јууныҥ кийнинде Данилинниҥ билезине табыштырган. Оноҥ Андрей Григорьевичтиҥ ӱйи – Этнологияныҥ ла этнографияныҥ институдына. Бу институтта ол чаазындар 1970-чи јылдарга јетире Сибирьдиҥ секторында толыкта ла јадатан. Кем де оны тузаланбаган…

1990-чы јылдарда «Ак Чечек» бичик чыгару атту-чуулу билимчилердиҥ алтайлар керегинде јарлу бичиктерин кепке базар ишти баштаган. Ороонныҥ тӧс библиотекаларында ла кӧмзӧлӧринде јаткан бу иштерди бистиҥ улус кайдаҥ кӧрӧтӧн, эмдигидий интернет бар эмес. «Философия билимдердиҥ кандидады Валентина Александровна Муйтуева «Бурханизмди» кепке базарга белетегени керегинде, эзен јӱрерде, мынайда куучындаган эди: «Бистиҥ чыгарып јаткан ижис – «Бурханизмниҥ» кубултылган экинчи варианты. Фотојуруктар да, алкыштар да јок чыгып јат. Не дезе, 1930-чы јылдарда алтай алфавит солынарда, бастыра алкыштарды алып койорго келишкен.

Буркан јаҥдулардыҥ чӱм-јаҥдарын, канайда јаҥдап турганын кӧргӱскен 8-чи бажалыкты («Культ бурханизма») бичикке база кийдирбей, алзын деп Данилинге айткандар. Бу бичиктеҥ чыгарып салган бажалык кийнинде јылыйып калган. Бистиҥ чыгарып јатканыс – ойтодоҥ бичигени де болордоҥ айабас. Фотојуруктар карам, теерген бичикти типографияда јайрадып турарда, олор база јылыйып калган. Алкыштар база кирбеди, олор институттыҥ кӧмзӧзинде булгалып, чачылып калган јадып јат…»

Је бу да бӱдӱмиле «Бурханизм» эмдиги кычыраачыга сӱрекей солун. Ойрот-Каан, Амыр-Санаа, Шуну баатыр керегинде алтай улустыҥ кеп-куучындары, Тӧрӧм ӧзӧктӧ буркан јаҥдулардыҥ мӱргӱӱлин тоскурганы, мыны кӧргӧн, турушкан, тӱрмелеткен тирӱ улустыҥ кере куучындары… Кандый кӧп улустыҥ ады-јолы бу бичикте адалат: Ч. М. Апоятова, Т. Анатова, У. Тройзанова, Чет ле Кул Челпановтор, Чугул Сарокова, Кыйтык Елбадин, Анчибай Елемисов, Малай Барбаев, Яш Тыгов, Амыш Тюленев, Япый Евсеев, Захар Быкин, Маркитан Елбаев ле оноҥ до кӧп ӧскӧлӧри. Эмезе бурканчылардыҥ Алтайды кӧдӱрген мӱргӱӱлин бичигени – чӱмиле, кеен-јаражыла ол кайкал чӧрчӧктий. Бу бичимел бистиҥ ӧйгӧ јеткенине, оны бичиген Андрей Григорьевич Данилинге, корыган ла ойто бичик эдип чыгарган улуска баш болзын деп сананадым.

Алтайдагы бурканчылардыҥ мӱргӱӱл кыймыгузын, чӱмин-јаҥын шиҥдеери 1970-чи јылдарда башталган. Мында элдеҥ озо Томсктогы госуниверситетти ӱренип божоткон Людмила Шерстованы ла Марк Сагалаевти, алтай билимчилер Надежда Тадинаны ла Николай Екеевти адаар керек. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды буркан јаҥдулардыҥ алкыштарын Данилинниҥ кӧмзӧзинеҥ јууп, кепке базып чыгарган ла анайда ок политикалык кысташтарга кирип истеткен алтай камдардыҥ ла јарлыктардыҥ ады-јолын јартап, база кепке баскан. Је бу бичиктер садуга чыкпаганы ла кӧп улус ол керегинде билбези ачу.

Светлана Кыдыева