Алтайдын Чолмоны

Кой кайчылаш, тӱктиҥ баазы ла…

20.06.2024

Бу јуукта кой кайчылаачылардыҥ Оҥдой јурттыҥ укту мал ӧскӱрер тӧс јеринде ӧткӧн республикан маргаандары керегинде кыскарта бичип, оныҥ турулталарын газетте јарлаган эдис. Бӱгӱн ого ойто катап бурылып, конкурстыҥ тӧзӧӧчилериле, јеҥӱчилдериле ӧткӱрген интервьюларды кепке базып, кой ӧскӱрериле колбулу текши сурактар јанынаҥ куучындажып, сӧс алыжып кӧрӧргӧ турубыс.

Кой кайчылаачылардыҥ маргаандарын тӧзӧп ӧткӱрер баштаҥкайды тӧрт јыл мынаҥ кайра Оҥдой аймактыҥ јурт ээлемчилери эткен. Маргышта озо баштап јербойыныҥ ла устары турушкан. Экинчи јылда ол республикан кемине јетире кӧдӱрилген ле оны јурт ээлемниҥ тергеелик министерствозы јӧмӧгӧн. Быјыл дезе маргаанда алты аймактыҥ кой кайчылаачылары турушкан. Бойыныҥ арга-чыдалын ченеп кӧрӧргӧ тургандардыҥ тоозы јылдаҥ јылга там ла кӧптӧп јат деп айдар керек.

Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ јурт ээлем аайынча ордынчызы Евгений Мартынюк маргаандар ӧдӧр ӧйдӧ элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ журналисттерине берген интервьюзында: «Тергееде кой-малдыҥ тоозын кӧптӧдип, ого јиит улусты тартып алар некелтелер туруп јат. Бу ишти јеҥил деп айдар арга јок. Мал-ашты јайы-кыжы кичеер керек. Јашӧскӱрим бӱгӱнги кӱнде бистиҥ ӧбӧкӧлӧристиҥ јажына бӱдӱрген ижин улалтарга тыҥ ла кӱӱнзебей јат. Бу конкурсты элдеҥ ле озо бу јанына ууламјылап, ӧткӱрип, ого сӱрекей јаан учур берип јадырыс» — деп, темдектеген.

Быјылгы маргаанда Кан-Оозы аймактыҥ јиит фермери Мерген Шатин койды электромашинканыҥ эп-аргазыла 3 минут 30 секунд ӧйгӧ кайчылап, тӧс сыйды ойноп алганы ла ого республиканыҥ «Эҥ артык кой кайчылаачызы» деп ат адалганы, сыйга јирме муҥ салковой акчаныҥ сертификады табыштырылганы керегинде бис мынаҥ озо чыккан газетте база бичиген эдис. Маргаанда баштапкы јер алган бу јиитке јӱк ле јирме тӧрт јаш. Евгений Мартынюктыҥ јиит ӱйе јанынаҥ айтканы јӱрӱмде бӱдӱп баштаганы бу эмес пе?

Бӱгӱн газеттиҥ кычыраачыларын јеҥӱчилле јууктада таныштырып ийер арга бар. Мерген Шатин Оро јуртта чыккан ла ӧскӧн. Тургуза ӧйдӧ Кан-Оозында јадат. Ол туку ла 14 јаштаҥ ала Јабагандагы СПК-да кой кайчылашта турушкан. Маргаанда былтыр 2-чи јер алган. Быјыл — 1-кы. «Кайчылаарга тӱги јапшыныжып калган чала уйан койлор келишкен. «Је чырмайдым, јеҥдим. Бу малла «уружарга» Оро јуртта јаткан Акча Брышкаков таскаткан. Акаларым койлор тудат. Бойымда да бар. Келер јылда маргаандар Кан-Оозында болор дежет. Белетенип, база ла туружарга турум. Јеҥӱчилдиҥ адын эмди ычкынбас ла керек.

Сыйга «Позитроника» деп магазиннеҥ не-неме аларга 20 муҥныҥ сертификадын бергиледи. Мында койды бойым талдаган болзом, оны айса болзо, 2 минут 30 секунд ӧйгӧ кайчылаар эдим. Быјылгы једимим 3 минут 30 секунд ла болды. Јаан рекорд былтыр Кан-Оозы аймакта тургузылган. Ол тушта Илья Николаев койды 1 минут 20 секундка кайчылаган эди. Ол быјыл мында колло кайчылашта турушкан, та нениҥ де учун болуп албады. Меге дезе механический кайчылашта эптӱ» — деп, айдат.

Оҥдой аймактыҥ Кор-Кобы јуртында јадып турган Юрий Тайтаков дезе бу маргаанда эҥ јаан јашту туружаачы деп темдектедип, јурт ээлемниҥ министерствозынаҥ база сый алган. Ого 64 јаш. Бойыгар керегинде куучындап берзегер деп сурадым.

«Тодош сӧӧктӱ кижи болорым. Койдыҥ куйругын туку ла ӱренчик тужымнаҥ ала «толгогон» эмейим. Кайчылашты эмеш јаанап келеле, 14-15 јашту болорымда баштагам. Бу маргаандарда баштапкы јылда база турушкам. Јеҥӱчил де болгом. Койды буулабай ла отургызып алала кайчылап јадым. Бир де тепкиленбейт. Ӱстине јаан койлор болзын.

Кандый јажыттар бар дедигер бе? Кой кайчылаарында кандый јажыттар болотон! Јыккан ла, айра минген ле — јаҥыс ла «јулда». Је шыркалабаска ла албаданар керек. Кой до болзо, база мал ине. Бу маргаанда эки куча келишкен. «Уулдарды» ого-бого јетирбей «јылаҥаштап» ла ийдим. Јаргычылар ээжилер аайынча кайчылаштыҥ чыҥдыйына — шырка-сорбуларга база ајару эдет.

Јиит улуска канайып једижетен эдис. Бу да кирези туружып турганыс једер эмес пе. Айылда бойлорымныҥ койлорымды, айылдаштардыйын кайчылап турум. Ленин-Јолдоҥ до айттыру келет. Кор-Кобыда кой кайчылашта эр улустаҥ сок јаҥыскан арттым. Арткандары божогон. Бир сӧслӧ, калганчы могикандардыҥ бирӱзи (каткырат). Јурт јерде мал-аш јогынаҥ кандый јадын болотон. Јӱстеҥ де ажыра койлу улус бар. Оны бала-баркага ла болуп тудуп турбай. Кой, јоон малга кӧрӧ, артык не. Эдин ол ло тарый јип, тӱгин садып ийер арга бар. Јоон малдыйы дезе эмеш ле јатса, каксып калар. Бир уйла урушканча, оныҥ ордына беш койды садып табыштыр. Баазы канайтса да баалу болор» — деп, ӧрӧкӧн ардак-омок куучындайт.

Мал-аштыҥ сурактары јанынаҥ айтсабыс, ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарыныҥ ортозында ла 2000 јылдардыҥ башталганында тергеениҥ јурт ээлеми, бастыра ла јерлерде чилеп ок, јаан косколоҥго табарткан. Колхоз-совхозтор бузулган ла јайрадылган. Малдыҥ тын тоозы астаган. Кезик јерлерде чек јоголгон. Оҥдой аймактыҥ фермерлери бӱгӱнги кӱнде дезе 47 муҥ тын оок мал ӧскӱрип јат. Олордыҥ тӧртӧн муҥы — койлор. Бу мал јогынаҥ јербойыныҥ улузы канайып јадатан эди. Је тӱктиҥ баазы ол ло јеҥил бойы артканча. Оныҥ бир килограммы јӱк ле одус салковойго барып јат. Јурт ээлемниҥ министерствозы болуш эдип ӱстине јӱс салковойды кожот. Тудум иштерде тузаланып турган пакля-јеҥестиҥ баазы садуда одус салковойдоҥ кӧп туруп турганын кажы ла кижи билер.

Је јурт ээлемде иштегендер аргазы, чыдалы јеткенче иштеп ле јадылар. Оҥдой аймактыҥ Короты јуртында «Садрашеваныҥ» таҥынаҥ предприятиези бар. Алдында ол «Алтын тӱк» СПоК деп адалган. Јаҥыртылган предприятиени Ольга Јыргаловна Садрашева башкарат. Ол тӱктеҥ башка-башка эдим-тудумдар белетеп чыгарат. Тӱкти дезе кӧп лӧ саба учуралдарда јербойыныҥ товар эдеечилеринеҥ алып јат (кой кайчылаачылардыҥ маргаанына јӱреле, бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ ӧзӧк тужында турган Оҥдой аймактыҥ койлорыныҥ тӱгиниҥ чыҥдыйы, арткандарына кӧрӧ, јакшы деп уктым). Предприятие 20 тоннага шыдар тӱкти јыл туркунына бойында арутайт, арткан 20 тонназын Черногорсктогы фабрикага табыштырат. Каракол јуртта тӱкти јунар цех ле оны тараар станоктор иштеп јат. «Садрашеваныҥ» таҥынаҥ предприятиези конорго керектӱ јуунак ла јылу мешоктор, јууркандар, кӧгӱспектер ле оноҥ до ӧскӧ кеп-кийимдер кӧктӧп чыгарат. Олор улус ортодо јаан суруда.

Койдыҥ баазы 10 муҥга јетти

Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ министриниҥ баштапкы ордынчызы Владислав ТАХАНОВ кой кайчылаачылардыҥ Оҥдой аймакта болуп турган бу маргаандарында јаантайын болуп јат. Оныла элес интервью ӧткӱрдибис.

— Владислав Валерьевич, маргаандар там ла элбеп барып јаткан эмтир. Јурт ээлемниҥ министерствозы оны бастыра јанынаҥ јӧмӧп јат деп уктым.

— Јурт ээлемниҥ ишчилерине бистиҥ министерство болушпаза, ӧскӧ кем болужатан эди. Бисте бу маргаандардаҥ ӧскӧ уй саачылардыҥ ла кыра сӱреечилердиҥ јаҥжыккан кӧрӱ-конкурстары база бар. Оҥдойдо кой кайчылаарында баштапкы јыл он тӧрт кижи турушкан. 17-20 де кижи турушкан јылдар болгон. Быјыл угузу бичик 27 кижидеҥ келген. Је јолой Улаганныҥ фермерлериниҥ кӧлӱги сынып, олор келип болбоды. Эҥ артык кой кайчылаачыныҥ адын ададары учун эмди 24 ус тартыжат.

— Маргаандар эки бӱдӱмле ӧткӱрилип турган эмтир. Спортто ло чылап ок, «оорыычылар» да бар болуптыр.

— Мынаҥ ары оны туйук кажааннаҥ ачык јерге чыгарар амаду бар. Кӧрӧӧчилер јогынаҥ кандый маргаан ол. «Оорыычыларга» айалгаларды база тӧзӧӧр керек. Олорды эптӱ отургуштарла јеткилдеп, ајару этсебис, командалары учун «оорып» тургандардыҥ тоозы там ла кӧптӧӧр эди. Бу маргаандарда јети кижи колло кайчылап јат.

Арткандары машинкаларла. Туружаачылардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јат. Јиит улуска ајару эдедис. Јаҥыс та бу маргаанга эмес, је бӱткӱлинче јурт ээлемге, анчада ла мал ижине, јаҥы ийде-кӱчтер керек. Алтай улус мал јогынаҥ јадып болбос. Биске бу бӧлӱктеги јаҥжыгуларысты буспаска албаданар керек. Јиит улуска иженедис.

— Мал ижи керегинде айдарыгарда, бӱгӱнги кӱнде бу бӧлӱкте айалгалар кандый?

— Айалгаларды тогузон јылдарда болгоныла тӱҥейлеерге кӱч. Ол тушта бисте јаҥыс ла койлордыҥ тоозы миллионго шыдарлаш болгон. Калганчы беш јылдыҥ туркунына база да киреленди. Эмди кайда да 300 муҥ кире кой арткан. Олорды да кӱдер улус табылбай барды. Койлорыныҥ тоозыла республикада Кан-Оозы аймак эркидейт. Экинчи ле ӱчинчи јерлерде Кош-Агаш ла Оҥдой аймактар баргылап јат.

— Улустаҥ койдыҥ тӱгин табыштырар јер јок, оныҥ баазы качан бийиктеер деген сурактар болуп туру, Владислав Валерьевич.

— Эйе, чын. Калганчы он јылдыҥ туркунына оныҥ баазы билдирлӱ астаган. Улустыҥ кӱӱни база јанган. Је Россияга јарлалган санкцияларла кожо оныҥ баазы араайдаҥ ойто орныгып јат. Былтыр бир килограмм тӱктиҥ баазы 35 салковой болгон болзо, эмди 45-ке, 50-ге, 60-га кӧдӱрилди. Јурт ээлемниҥ министерствозы дезе былтырга јетире кажы ла килограмм учун ӱзеери 100 салковойдоҥ тӧлӧгӧн. Кӱӱк айдыҥ ортозында Дагестанда јаан јуун ӧткӧн. Анда бир канча министерстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан. Бу јуунда кой ӧскӱрериниҥ сурактары элбеде шӱӱжилген. Бӱгӱнги кӱнде тӱкти 70 салковойдоҥ алып турган јерлер бар.

Бисте тӱктиҥ чичке ле јарымдай чичке кылду бӱдӱмдери бар. Олор бийик баалалат. Кош-Агаш аймактыҥ койлорыныҥ тӱги — кату ла јарымдай кату. Мындый тӱк ас баага барат. Садуда олорго тыҥ суру јок. Баазы 20-25 салковой болуп јат. Койдыҥ тирӱге баазы бӱгӱнги рыноктыҥ ӧйинде 10 муҥ салковойго јетти. Кармандары «калыҥ» туура улуска бу баа, байла, тыҥ ла бийик эмес. Је јербойыныҥ улузына эмеш астада да сатса, јакшы болор эди. Бу суракты сананып, ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱп кӧрӧр керек.

— Бистиҥ республикада тӱкти кайда алгылап јат?

— Чичке ле јарымдай чичке кылду тӱкти Оҥдой ло Кан-Оозыныҥ аргачылары алгылап јат. Олор јууп алган тӱгине ӱзеери 10-15 салковойды кожуп, оны тӱк јунатан заводторго барып табыштыргылайт.

Арутай Адаров