Алтайдын Чолмоны

«Эзен-амыр артарым деп сананары јок…»

21.06.2024

Чаазынга кӧчӱрип салган бу самараны мен Владимир Эмильевич Кыдыевтиҥ чаазындарыныҥ ортозынаҥ тапкам. Оны кайдаҥ алганын билбезим. Бичижин кӧрӱп, баштап Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ самаразы болбой деп санангам. Јок, адазы фронттоҥ бичиген самара эмтир. Је почерктери кандый тӱҥей…

Письмо
Январь айдыҥ 5 числодо 1942 јылда мен Кокышев В. К. јакшылыкту кӱнде, эзен-амыр јӱреримде, эриккен бажында эјеме, јестеме и јеендериме письмо чийер деп санандым. Је, ончо эзен-амыр јакшы јадыгар ба? Бала-барка ончо эзен-амыр ба? База ондо јаткан тӧрӧгӧндӧр ончозы амыр јакшы ба? Је энемдер амыр јакшы јатсын.
Је мен эзен амыр јакшы јӱрӱм. 4 айдыҥ туркунына фронтто турдым. Канча ла катап јууга кирдим, эм тура табыш јок јакшы јӱрӱм. Бооро кӱскиде келер тушта кӧп улус болгоныс, эмди ас артты. 100 кижидеҥ 15-20 ле кижи артты. Эм тура амырап јадыс.
Удабас база ла барып јуулажар. Коромјы коркушту кӧп болуп јат. Бир кӱнде 2-3 катаптаҥ јууга кирип турадыс. Је кожо јӱрген алтай нӧкӧрлӧрдӧҥ ас ла улус артты, кӧп сабазы ончо божоды. 100 кижиниҥ бажынаҥ 15-20 ле кижи артты.
Је мынаҥ ары кандый болор – кижи билбес туру. Эзен-амыр артарым деп сананары јок. Јуу деп неме там ла тыҥып јат: германистар эмди ойто кайра отступать эдип јат. Кызыл Черӱ бойыныҥ јерин јуулап алып јат, олорды кайра сыбырып јат, но олор коркушту удурлажып јат. Коромјы бистеҥ база кӧп чыгып јат, а олордоҥ оноҥ кӧп чыгып јат.
Мениҥ турган јерим Юго-Западный фронт УССР (Украина), Ворошиловградский область.
Январь айдыҥ 1 числодоҥ ала амырап јадыс, 15 числого јетире. 15 январьдаҥ ары база ла барып јуулажар.
Је мен энеме бооро ноябрь айда 300 салковой перевод салгам – та алган, та јок. Акчаны Чаргы-Оозыныҥ почтазынаҥ алар учурлу болгон.
Эртен 6 январьда база 300 салковой акча салып јадым.
Бу письмоны алзагар, ойто письмо чийер.
Мен В. К. Кокышев
5 январь 1942 г. гор. Переездная У.С.С.Р.

Адрес:
У.С.С.Р Действаующая армия
Полевая почта №776
63-й Кав. Полк, 2-ой эскадрон
Кокышеву Василию Константиновичу

Је ондо тӧрӧгӧндӧргӧ ончозына эзен айдыгар.
Та база письмо чийерим, та јок.
Бу кӱн бар, а эртен јок.
Эзен болзын.
Мен В. Кокышев (колын салганы)

*  *  *

Лазарь Кокышевтиҥ адазы Василий Константинович Кокышев керегинде билерис ас. Поэттиҥ јӱрӱми керегинде бичимелдерде оныҥ адазы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, фронтко Улаган аймактаҥ барган ла јууныҥ баштапкы јылдарында јеҥ јастанып јыгылган деп кыскарта айдылат. База Лазарь Васильевичтиҥ ӧзӧккӧ ачу тоҥдолгон «Адам» деп ӱлгери бар…

Василий (алтай ады Тыпыш) Константинович Кокышев 1907 јылда Шабалин аймактыҥ Кумжулу јуртында чыккан деп кӧп саба јетирӱлерде айдылат. Је бу кижи бойыныҥ автобиографиязында 1913 јылда Шабалин аймактыҥ Мойты (эмдигизиле Могута) јуртта чыкканы керегинде бичигени бар. Оныҥ адазы комдош сӧӧктӱ Константин Матвеевич ле Александра Петровна (Ментушке) беш балалу болгон: Ольга, Ирина, Василий, Дарья, Нина. Адазы јада каларда, Василий Кокышев 1918 јылдаҥ ала Ирина эјезиниҥ ле јестезиниҥ, тоҥжаан сӧӧктӱ Василий Карамаевтиҥ билезинде ӧскӧн. Василий чыдайла, ӱлӱп сӧӧктӱ Санал Тостокович Сабашкинниҥ кызы Аринала јурт тӧзӧгӧн. Кокышевтердиҥ де, Сабашкиндердиҥ де јурты арга-чакту јаткан улус болгон ошкош, не дезе, коллективизацияныҥ ӧйинде бу билелердеҥ айдаткан-истеткен улус бар. Јииттиҥ јолын буудактабаска, олордыҥ тӧрӧӧн-тӧркин колбулары керегинде кӧп айтпайтандар.

Беш классты уулчак эмдиги Камлак јурттыҥ јуугында турган Алтай Камлак деп јуртта божоткон. Ойрот-Тураныҥ рабфагында ӱренген. Јурт советтердиҥ качыларыныҥ ӱредӱ-курстарын божоткон. Василий Константинович Кокышев Кумжулу јурттагы школдыҥ баштапкы ӱредӱчизи, Камлактагы јурт советтиҥ качызы болуп иштеген ле бойыныҥ ӧйиниҥ бичикчи улузыныҥ бирӱзи болгон.
1935-1937 јылдарда ол черӱге барып, Даурияда кавалерия черӱде туруп, оноҥ кичӱ командир (отделениениҥ јааны) званиелӱ јанган.

1938 јылда Василий Кокышев Москвада Н. К. Крупскаяныҥ адыла адалган Тӧс институтта политпросветишчилердиҥ ӱредӱзин бийиктедер курстарды ӱренип божодот ло оноҥ јанып келеле, Ойрот автоном областьтыҥ бӱдӱреечи комитединде искусство аайынча бӧлӱкти башкарат. Шак бу ӧйдӧ, 1939 јылда, Василий Константинович кайчы Николай Улагашевич Улагашевти «Знак Почета» орденле кайралдаарына Москвага јетире ӱйдежип јӱрген.

Бу јоруктыҥ кийнинде, 1940 јылда, Василий Кокышевти Улаган аймак јаар комсомолдыҥ аймактагы комитедине иштеерге аткарадылар. Совет ӧйдӧ ондый јаҥжыгу болгон: јаҥда иштегедий јииттерди јербойында талдап-ченеп, оноҥ аймактарда иштеерге ийетендер. Василий Кокышев Улаганда иштеерге 1940 јылдыҥ чаган айында келген, бу ок јылдыҥ ӱлӱрген айында аймактыҥ комсомолдоры оны ВЛКСМ-ныҥ райкомыныҥ 1-кы качызына туткандар. Партияныҥ аймактагы комитедине алар куучындар ӧдӱп турган.

Лазарь Васильевич тыш-бӱдӱмиле, кандый ла улусла эрмек-куучын таап билериле адазына тӱҥей болгон деп айдыжат. Јаантайын јиит улуска курчаткан, омок-седеҥ, эрчимдӱ, кандый ла ишти эдер-тудар эр. Ол Улаган аймакта пионерлердиҥ баштапкы јайгы лагерин ачкан кижи эмтир. Советтер ӧйинде «Советский Алтай» совхозтыҥ атту-чуулу директоры Арсентий Васильевич Санаа оогош тужында бу лагерьге келип, јӱрӱминде баштапкы катап компот, каша деп курсакты ла такааныҥ кайнаткан јымыртказын јигенин эске алып туратан. Бу лагерь Кара-Кујур јуртта болгон.

1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында Василий Константинович Кокышев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга атанат.

Билениҥ јӱрӱми – башка бӱткӱл телекей. Ондо болуп турган керектерди бистиҥ айдар-ылгаар, чынын-јастыразын јартаар аргабыс та, сананзам, учурыс та јок. Василий Константинович Улаган аймак јаар иштеп барарда, ӧбӧгӧни, адазы ойто келбезин Арина Саналовна да, балдары да оҥдоп турганы Лазарь Васильевичтиҥ ӱлгеринеҥ јарт сезилет.

1950 јылда областьтыҥ бичиктер кепке базып чыгарар издательствозыныҥ баш редакторы Сергей Сергеевич Каташ Шабалинниҥ школында ӱренчиктерле тушташканы керегинде эске алынганы бар. Школдо ӱлгерлер чӱмдеп турган балдарла јилбиркеп ле Лазарь Кокышевти угуп, Василий Кокышев сениҥ тӧрӧӧниҥ бе деп, уулчактаҥ сураган эмтир.

— Ол мениҥ адам — деп, Лазарь айткан.

«Улаган аймакта комсомолдыҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Василий Константинович Кокышев мениҥ сыйнымды (эјемди?) алган ла бистиҥ јестебис болгон» деп, С. С. Каташтыҥ бичигени арткан.

Мынаҥ кӧргӧндӧ, Василий Константинович Улаганга иштеп барала, ӧскӧ јурт тӧзӧгӧн. Ӱйи Арина Саналовнадаҥ балдарыныҥ бирӱзин сураарда, энези бербеген. Василий Константиновичтиҥ самаразынаҥ кӧргӧндӧ, ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ сӱрекей уур-кӱч ӧйлӧрине келишкен. Бу ок ӧйдӧ бу јерлерде јууныҥ кийнинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы болгон Иван Васильевич Шодоев јуулашкан.

«1941 јылдыҥ јайынаҥ ала 1943 јылдыҥ јайына јетире мен Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронтто кавалерийский частьтарда коруланар, ичкерилеер ле тескерилеер јууларда, оныҥ кийнинде Сталинградта ла Курско-Орловский ууламјыларда отделениениҥ командири болуп јуулашкам.

Сталинград учун јуу-согуш 200 тӱштиҥ ле тӱнниҥ туркунына ӧткӧнин, мында ӧштӱ 700 катап атакага кӧдӱрилгенин, Гитлердиҥ эҥ талдама деген черӱлери оодо соктыртып, 1,5 миллион солдаттарын ла офицерлерин кырдыртканын эмдиги ӱйе историядаҥ билер. Анайда ок 50 тӱштиҥ ле тӱнниҥ туркунына ӧткӧн Курско-Орловский Бӱктеги калапту јуу-согушта Гитлер јарым миллион черӱзин кырдырган.

Сталинградтагы јуу-согуш фашист Германияныҥ канаттарын сындырган, Курско-Орловский Бӱктеги јуу-согуш дезе ӧштӱниҥ сын-арказын омурган деп јолду айдылган.

Бу ӧрӧ айдылган эки јуу-согуштый јуу-согуш мынаҥ озо телекейде кайда да, качан да болбогон. Мындагы јуу-согуштарда јер-теҥери тӱни-тӱжиле селеҥдеп, от-јалбышка кӱйӱп тургандый болгон.

Ӧткӧн јуу керегинде айдып тура, јерди «Јер-эне» деп алтай албатыныҥ јолду айтканын эске аладым. Јуу-чакта јӱреле, мен јердиҥ онтузын кӧп катап уккам: кажы ла бомбаныҥ тӱшкенине, кажы ла октыҥ тийгенине, кажы ла јуучылдыҥ јыгылганына јер онтоп јадатан. Шыркалаткан солдаттыҥ каны јерге шиҥген, ӧлгӧниниҥ сӧӧги јерге кӧмӱлген. Јеҥӱчил болуп арткан кажы ла јуучылдыҥ тынын јер-эне корулаган…» – деп, Иван Васильевич јуулашкан ӧйлӧрин эске алып, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Аҥылу Сибирско-Омский кавалерийский дивизияда Улаган, Шабалин, Кан-Оозы аймактардаҥ ла Ойрот-Турадаҥ кӧп јуучылдар болгонын бичигени арткан.

Сӱрекей солун эске алыныштарды билимдердиҥ докторы Зоя Сергеевна Казагачева артырган. Василий Кокышев Улаган аймакка иштеп келерде, баштап оныҥ адазы Сергей Семенович Казагачевтиҥ айлында јаткан эмтир. Комдош сӧӧктӱ улус, олор тӧрӧӧнзижип јӱрген.

Семеновка јурттыҥ јанында кайра баспас јуу-согуш керегинде эске алыныжын ондо турушкан Кирилл Иванович Елфимов Павел Кучиякка самаразында мынайда бичигенин З. С. Казагачева јетирет:

«…алтай уулдардаҥ, элдеҥ озо, јана баспай эҥ артык јуулашкандар: 1) Телеков Алексей. Сыгын айдыҥ 17-чи кӱни Семеновка јуртта, Украина, 12 сааттыҥ туркунына ӧштӱниҥ табарузына удурлашкан, корогон. Бу уул Улаганнаҥ. 2) Саксаев Василий, пулеметчик, кӧп фашисттерди јоголткон. Кайралдаарына темдектелген. Је корогон. База Улаганнаҥ. 3). Кокышев Василий Константинович. Эскадронныҥ политругы. Јалтанбазыныҥ јозогыла уулдарды јуулажарга тургускан. Шыркалаткан. 4) Тантыев Исай, фашисттерди кырып, ат-нерелӱ јуулажат. Эзен-амыр…

Бу улус керегинде ӱлгерлер чӱмдегер. Ойрот автоном областьтыҥ улузы бистиҥ ады-јолысты билип јӱрзин».

Василий Константинович Кокышевтиҥ јӱрӱми, јуулашкан ла корогон ӧйи керегинде јетирӱлерди, келишпестерди ле булгактарды чокумдап јартаар керек. Темдектезе, кезик јетирӱлерде Василий Константинович 1941 јылда јууга барала, ол ло јылда јеҥ јастанып јыгылган деп айдылат. Је оныҥ самаразы 1942 јылдыҥ чаган айында бичилген. Корогоны керегинде чаазын Улаган аймакка келгенин З. С. Казагачева эске алат…

Поэт адазы керегинде ӱлгеринде ачузын да, оны јоксынып кородогонын да, јолугар ла оҥдожор ижемјизин де айдып салган. Бу јаҥыс та бир билениҥ эмес, бистиҥ, алтай калыгыстыҥ, ачу тӱбектӱ ле нерелӱ де ӧйлӧриниҥ бир ле темдеги.
Василий Константинович Кокышевтиҥ самаразы оны јарт керелейт.

Светлана КЫДЫЕВА

*  *  *

Лазарь Кокышев

Адам

1
Шуурганду тӱнде адам ыраган…
Энем турган јаҥыскан эжикте.
Адам балдардыҥ бирӱзин сураган.
Энем ого кемди де бербеген.

Энемниҥ јанында унчукпай турганыс.
Болужар аргабыс торт јок болгон.
Караҥуй аркада ӱкӱлер каткызы
Аракыдап јаткан улустый угулган.

Ачу-коронго бастырткан энем:
«Адагар ойто келбес…» – деп айткан.
«Јаандап келзем, адам чылап мен
Экинчи кижи албазым…» – дегем.

Је сӧстӧрим энеме болуш болбогон.
Бойыныҥ јолыла јылдар баратан…
Энем иште. Ӱйде ас болотон.
Балдар дезе адазын ундыган.

Је бир катап тӱнде табышту
Мени кем де араай ойгоскон.
Энем јанымда колында калашту
Эригип, мени тӱрген тургускан.

«Тур, уулчагым, јуу ачылган!…
Адаҥ эртен атанар деп уккам.
Фронттыҥ јери кату деп айдыжат.
Азыкты ого апарып бер, балам…»

Калашту, курутту
Тӱӱнчекти алала,
Боочылар ажып,
Военкоматка келгем…
Ӱй улустыҥ сыгыдын тыҥдап,
Адамды сакып, јолдо отургам.

«Адаҥ јок…» – деп, улустар айдышкан.
«Ол ыраак…» – деп сӧс угулган.
Јылаҥаш буттарым тоҥуп та турза,
Тӱӱнчегим блаажып, уулчактар јуулышкан.

Андый да болзо, торт чӧкӧбӧй,
Тӱн киргенче јолдо сакыгам…
Кенерте чочып, арай ла кыйгырбай,
Ӧдӧ берген адамды таныгам.

Оны адап, ээчий јӱгӱргем.
Машина тоозыны кӧзимди тундурган.
Једижип болбогом…
Ачынып турала,
Айлыма ойто јаҥыскан бурылгам…

2
Сталинград алдында, јалбышту согушта
Адам јыгылган… бурылып келбеди.
… Азыгысты бистиҥ алган болзо, ол
Ӧштӱниҥ огынаҥ, айса,
Јыгылбас эди…