Алтайдын Чолмоны

Ижине ле најылыгына јажына чындык

21.06.2024

Бӱгӱнги куучыныс школдыҥ кийнинде медучилищени божодып, Оҥдой аймактыҥ эмчилигине канчын јиит тушта иштеп келеле, 40 јылга јуук мында иштеген медишчилер – медэјектер керегинде.

Орооныстыҥ јаҥыртулу јолго чыккан кӱч ӧйлӧри олордыҥ иштеп баштаган јылдарына келишкен: уур-кӱчтерди де, сӱӱнчи-тӱбекти де, бой-бойлорына болужып, ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрип иштеген, эмди амыралтага чыгып калган бу улус јажына бӱдӱрген ижине ле эмчилигине, најылыгына чындык болуп артканча. Нерелӱ ижи учун олор јаан кайралдар да албаган, эҥ бийик кайралдары – Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ эмезе Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамотазы. Эки-јаҥызында – РФ-тыҥ су-кадыкты корыыр министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазы бар. Је оорыган-јобогон улустыҥ алкыш-быйаны, эл-јондо ортодо тоомјызы, байла, эҥ бийик кайрал…

Кожо иштеген нӧкӧрлӧри керегинде Оҥдойдыҥ аймак эмчилигинде 20 јылга «Тӱрген болуштыҥ» фельдшери, оноҥ амыралтага чыкканча југуш оорулардаҥ чеберленер кабинеттиҥ медсестразы болуп иштеген Надежда (Чечеш) Карамаевна ПЕТЕШЕВА куучындайт:

– Јолодогы орто ӱредӱлӱ школды божодып, мен Горно-Алтайсктагы медучилищеге ӱренерге киргем. Мында 2 јыл 6 ай ӱренген кийнинде, Оҥдой аймактыҥ эмчилигине «акушерка» деген дипломду иштеерге ийгендер. Эмчиликтиҥ баш врачы Людмила Николаевна Бедюрова Кеҥи совхозтыҥ Коркобы эмезе Буландык јуртына фельдшер болуп иштеп барзын деп јакарды (сӧс келижерде, Кеҥи совхозтыҥ 3-чи фермазы болгон Озерное јурттыҥ Буландык деген ады јуукта табылган. Мениҥ карган энем Кеҥи кӧлдиҥ ӱстиги јанында Кумыйык деп јерде чыккан кижи. Оныҥ айтканыла, эмдиги јуртка јетпей, сол јанынаҥ тӱшкен јаан ӧзӧктиҥ ады Буландык). Бистиҥ ол јиит ӧйлӧристе Озерное јуртты нениҥ де учун «Франция» деп адап туратан. Бу јерге иштеп барарга јалтанчылу болгон. Оныҥ учун чыккан-ӧскӧн Коркобы јуртымды талдадым.

Кижи јаш тушта кандый да иштеҥ коркыбас тенек ине. Коркыыр санаа јажыла кожо келип турган эмтир. Эмдиги јажымда айткан болзо, байла, јӧпсинбес эдим.

Бу 1980-чи јылдардыҥ бажы. Медпункттар јуртсоветтердиҥ башкартузында болгон. Эм-тусты, керектӱ медјазалдарды аларга, ремонт эдерге акча чыгарар. Ишјалды база јуртсовет тӧлӧп турган болбой, ундуп турум. Јеткилдеш те коомой болгон. Оору кижини салатан «носилка» деген неме де јок. Мен деп кижи кӧп сананбай, акчаны алган ла, городко барып, «Медтехниканыҥ» магазининеҥ ол носилканы садып алып, автобусту экелгем. Ол эмди де бар болбой, барып кӧрӧр керек…

Јурт јерде јаш бойым иштеп баштаган ӧйдӧ кӧп улус болушкан. Олор ада-ӧбӧкӧзиниҥ алтайына јӱре де берген болзо, ады-јолын адап саларга турум. Александра Нойтовна Кертешева јажы јаанаганча бистиҥ јурттыҥ медпунктында санитарка болуп иштеген ле меге јӧп-сӱме айдып берип, кӧп болушкан. Прокопий Таныевич Атаров совхозто тискинчи болуп иштеген ле оорыган кижини «ЗИЛ» кӧлӱгиле Оҥдойдыҥ эмчилигине јетирерге, тӱн бол, тӱш бол, качан да мойнобойтон. Оныҥ адазы Таный Майманович Атаров бистиҥ јуртта управляющий болуп иштеген ле меге база јаантайын болужатан.

Баштапкы катап јӱрӱмимде отпускага чыкканымды сананзам, каткымчылу. Айдып берер кижи бар эмес, сананганыҥ ла аайынча иштеп тургаҥ ине. Отпуск деген неме бир ай деерде, 1 августта амырап чыкса, 1 сентябрьга јетире амыраар јаҥду деп санангам. Амырап ла турум. Кӱнӱҥ ле ада-энемниҥ покозында ӧлӧҥ чабып, оны бугулдап. Бир кӱн Таный Майманович: «Бистиҥ јааныс Брежнев те сен кире амырабай турган болбой» – деп, меге ајару этти. Угар болзо, «отпуск» дегени 18 ле иштеер кӱн болтыр. Тен каткы.

Кӱскиде аш јуунадар ӧйдӧ болужарга студенттер келген. Аш јакшы бӱткен, кӱндер айас. Студенттерди бир неделеге артыргызып иштедер деп јӧп чыккан. Је балдардыҥ јанар кӱӱни келип турбай. «Оорып турум» – деп, меге келзе ле, мен иштеҥ јайымдаган справканы бичиирим ле. Онойып студенттеристиҥ тал-ортозы јана берген. Меге Майманычтаҥ ойто ло ајару: «Сен олорды Оҥдой јаар аткар. Справка – ол документ, кӧп чийерге јарабас» – деп.

Је кандый ла учуралдар болгон. Энем меге санааркаар, «јаан доктырлу јерге иштеп бар» деп айдар. Онойып, эки јыл јуртта фельдшер болуп иштейле, келижерде, Оҥдойдыҥ эмчилигинде «Тӱрген болуштыҥ» фельдшери болуп кӧчӱриндим.

Алдындагы ӧйлӧрдӧ ишти эмдигизиле тӱҥейлезе, јер ле теҥери деп айткадый. Медицинаныҥ ӧзӱми кандый тӱрген барып јат. Бис иштеп турар ӧйлӧрдӧ эмчиликте изӱ суу, оору улус тартар каталкалар јок. Эмчиликтиҥ туразында лифттиҥ шахтазы болгон, је оны нениҥ де учун иштетпеген. Оорузы јаан улусты носилкага салып, кӧлӱкке кийдирерис, оноҥ ойто эмчиликке јетирерис. Сынык-бычыкту кижи болзо, таралјып туруп текпишти ӧрӧ тураныҥ ӱчинчи кадына јетире кӧдӱрерис. Хирургия бӧлӱкте иштегендер байа носилкалу кижини тӧмӧн рентгенге тӱжӱрер, оноҥ ойто чыгарар. Јиит ле учун, мындый ла јаҥду иш деп, чыдажып турган болбой. «Тӱрген болуштыҥ» кӧлӱктери балкашта оромды ӧрӧ чыгып болбос, јолдор коомой. Тӱн бол, тӱш бол – јойу ла барып јадыҥ. Ӧдӱгис карамдап, калош кийип туратаныс, онызы балкашка бадалып, уштылып та калатан канча учуралдар болуп турбай.

Медишчилердиҥ иштеер айалгаларын јарандырар деген неме санаада да јок ошкош. Медјазалдарды, шприцтерди канча катап тузаланатан. Тузаланган шприцтерди јунарыс, хлоркага јибидерис, кайнадарыс, шприцтиҥ шили оодылбазын деп кичеери кайда. Капельницаларды накипь деген неме тудуп койор, оны јазып, кырып-арчып, ойто јуурыс…

Бисте Анатолий Федорович Тур деп хирург иштеген, оны «курчыдыштыҥ мастери» де кокырлайтаныс. Скальпельди, укол салып турган ийнелерди ол кижи сӱрекей јакшы курчыдатан. Эмдигидий јаҥыс катап тузаланган шприцтер, бир ле катап тузаланала, чачып ийер эдимдер барын билбес те болгоныс. Медиктерге, анчада ла тӱнде иштегендерге, ажанып-амырап алар айалга да јок ине.

Иште кандый ла учуралдар болуп турбай: карыкчалду да, коркымчылу да, каткымчылу да. Эмди, ветерандар, бу ӧйлӧрди эске алып, бойыс та кайкайдыс. «Јок» деп сӧс билер эмес, кайдаар ла барзын дезе, барып јадыҥ, нени ле этсин дезе – эдедиҥ. Ишјал ас деп комудабазыс та. Кӱскеери јай Калининниҥ адыла адалган колхозко ӧлӧҥ ижине болужып турарыс. Орой кӱсте эмчиликке ӧмӧ-јӧмӧ капуста тузаарыс, оору улусты азыраар курсак белетеп. Дежурство јок болзо, эҥирлер сайын бис – дружинниктер.

Тӱнде кан керек болзо, канды бойлорыс ла табыштырарыс. Ол ӧйлӧрдӧ иштеген медишчилер, сананзам, кӧп сабазы «Кӱндӱлӱ донор» деп нере алгадый улус. Је справкаларын јуубаган, керексибеген. Карыырын сананып, документ-чаазындарын јууган болзо, кандый да јеҥилте, ас-мас пенсиязына кожулта болор эди.

Эмчилик ӱч кат јаҥы турага кӧчӧрдӧ, эски туразын јадар јери јок биске общежитие эдип берген. Больницаныҥ эски орындарын, столдорын 10 салковойго садып алала, ондо јада бергенис. Тӱнеер јерлӱ, бойы орын-тӧжӧктӱ тен бай улус. Бир ӧйдӧ бу общежитиеде буурыл чачту јаан јашту келин, оноҥ јӱдеек бӱдӱштӱ эр кижи јаткан. Олор ссылкалаткан диссидент улус деп айдыжып турар. Милицияныҥ ишчилери келип, олорды кайып турар. Бис, шпион деп, бу улусла куучындажардаҥ болгой, олорго јууктаарга да коркып туратаныс. Олордыҥ ла учун общежитиегистиҥ ады «Пентагон» болуп калган эди.
– Кайда јадып тургаҥ?
– Пентагондо.
– Кайда танышканаар?
– Пентагондо…
Бу кокыр эмес, тегин ле куучын болгон ине.

Айла, квартира сураар, оны аларга очередьке турар санаа да јок. Курсак-тамагысты ӱлешкен, атааркаш јогынаҥ бой-бойысты јӧмӧшкӧн нак јатканыс. Кийнинде башка јадар тураларысты канай ла алганы бар, «рейдерский захват» та деген учурал болгон. «Рейдер» деген сӧстиҥ учурын эмди јаҥы оҥдоп турбай.

Бир кӱн Эмма Байханова ӱӱребис отпусканы алала, јаҥы јерлер кӧрӱп барактар деген. Бис је-ју ла болгон. Эмма ондый кижи не, айткан болзо, эдер керек. Бийскте турагентствого телефон согуп, акчаны јууйла, путевканы алган. Ол ӧйлӧрдӧ гран ары јаар јоруктап барары – чӱми јаан неме. Иштеген јериҥнеҥ характеристика алар, оны алала, КПСС-тыҥ райкомында «собеседование» ӧдӧр керек. Калак, «Внешнюю и внутреннюю политику партии одобряю, морально устойчив» деп бичиирин ундыбагар деп, бисти јакып турар. Бисти, ӱч кижини, јорыкка барарын јарадар ба, јок по деп, эмчиликтиҥ комсомолдоры јуундажып, јӧбин берген. Бойыстыҥ ла акчабысла барып јаткан улус не. Эмди сананзаҥ, каткымчылу. Мынайда ороон до ичиле, Европаныҥ социалистический ороондорыла да јорыктаган эдис. Ол јорыктар, ондо болгон ЧБУ-лар – база бир башка куучын.
1990-чы јылдарда айларга ишјал тӧлӧбӧй барган, магазиндер куру ӧй болгон. Печкеге калаш быжырып ӱренген. Сагыжыста – бир таар кулур ла садып алатан болзобыс, алдырышпазыс. Талонло бир кижиге 160 грамм сливочный сарју, 1 кг сахар, база та нени де берер. Ӧдӱрим келиндер аракыныҥ талонын этке толып туратан. Балдарысты јаба ла чыдатканыс. Балдардыҥ «утренник» деген байрамдарына бар платьелерди ӱлежип кийиндирерис. Ӧдӱк-кийимди таштабай, бой-бойыска берижетенис. Тӱнде ишке барып јатсаҥ, кожо иштеген нӧкӧрлӧриҥниҥ айлына балаҥды айтпай ла кийдирип ийериҥ, азырап, кондырып салар деп билериҥ. Балдарыс та сӧс уккур болгон, јок деп мойношпос, барып ла јадар. Кезикте ишке коно алып јадыҥ. Соок кушеткага тоныҥла јаап, уйуктадып саларыҥ. Мениҥ кызым таҥ ла, сумказын јӱктенген, эмчилик турган јердеҥ Оҥдойдыҥ тӧс јеринде школго јойу ла барып јадар.

Лора келдиме, Лариса Казаковнага, јаан быйанду јӱредим. Кызым мен иштеген ӧйдӧ кӧп сабада олордыҥ ла айылында јӱретен. Эне-адабыска да комудабайтаныс, болуш та сурабайтаныс. Онойып ла јиит тужыс, јӱрӱмис эмчилигисте ӧдӱп калды. Эмди бел, кол-бут оору, баш-кӧс айланган карганактар, је јаш туштаҥ ала иштеген ӱӱре-јелелерисле, јаҥыс билениҥ балдарындый, эмдиге нак јӱредис.

Адакыда 40 јылга кожо иштеген, јаман-јакшыны теҥ-тай ӱлежип јӱрген најыларымды адап ийейин:

Галина Маймановна Адарина. «Тӱрген болушка» иштеп келеримде, оорыган кижиге кожо барып, айдыжып-болужып туратан. Амыралтага чыкканча эмчиликте рентген-лаборант болуп иштеген.

Августа Сергеевна Бакрасова, терапия бӧлӱкте 30 јылдаҥ ажыра иштеп келди.

Галина Ивановна Чеконовала, Эмма Борисовна Байхановала удаан ӧйгӧ кожо јатканыс. Олор ӱредӱниҥ кийнинде Оҥдойдыҥ бала табар туразында акушеркалар болуп, ол јабылганча иштеген. Галина Васильевна Иркитова база иштеерге роддомго келген, кийнинде, ол јабыларда, ӱй улустыҥ консультациязында иштеген. Бу ӱчӱ Оҥдой аймактыҥ камык балдарыныҥ кин энелери.

Галина Прокопьевна Козубаева ла Алла Ивановна Барбарова узак ӧйлӧргӧ операционный сестралар болуп иштеген ле иштеп јат.

Александра Сергеевна Ямангулова физиокабинетте иштеген. Ижине бир кӱн чыкпаган, бир катап оройтыган учурал болбогон, сӱрекей ак-чек, иштеҥкей ле јалакай кижи болгон. Амыралтага чыгып, оору-јоболдоҥ јӱрӱмнеҥ эрте барды.

Анна Ивановна Битешева ла Татьяна Кучуковна Якпакова узак ӧйлӧргӧ эмчиликтиҥ старший сестралары болуп иштеген. Оору-јобол табарган кӧп улуска эм-тус јанынаҥ олордыҥ болужы јеткен. Баш сестраныҥ ижи алдында сӱрекей кӧп болгон. Эмдиги ӧйдӧ эмчиликтиҥ кажы ла бӧлӱги старший сестралу. Анна Ивановна сменазына чыкпаган кыстардыҥ ордына иштеп те туратан.

Маргарита Федоровна Модорова ла Надежда Георгиевна Тере процедурный кабинетте иштегендер, јымжак колдорлу, узы бийик медишчилер.

Екатерина Ивановна Газетова чемет ооруныҥ кабинединде иштеген. Килеҥкей, јаан јӱректӱ кижи, оорыган улуска болужар арга јок болзо, ыйлап та туратаны санаама кирет.
Клавдия Васильевна Дедеева кайда, ол тен «универсальный солдат» ине: «јок» деп сӧс билбес, ӧткӧн кӧп јылдарга эмчиликтиҥ бастыра бӧлӱктеринде иштеген. Амыралтага тиш эмдеер бӧлӱктиҥ медсестразы болуп иштеп турала чыккан. Бијечи, кокырчы, кожоҥчы кижи.

Светлана Томпуновна Кельбежекова, Вера Гавриловна Карачева ла эмчиликте кожо иштеген ӧскӧ дӧ улус керегинде айткадый быйанду сӧстӧр кӧп.
Јурт јерде иштеген ле иштеп турган медишчилерге, сананзам, кажызыныҥ ла тӧжине орден-медаль тагар керек. Олордыҥ кӧскӧ бачым илинбес кӱнӱҥ сайынгы ижинеҥ эмчиликтиҥ ижи кӧнӱ камаанду эмей.

Эмдиги ӧйдӧ Оҥдойдыҥ эмчилигиниҥ Ирина Сергеевна Газетова баштаган ӧмӧлиги бисти, ветерандарды, ундыбай, медишчилердиҥ профессионал байрамына јылдыҥ ла кычырат. Баштапкы уткуул сӧстӧрди эмчиликте кӧп јылдарга иштеген јаан јашту улуска учурлап, кӱндӱ-кӱрееде тӧргӧ отургузып, тартала айлына јетирип јат. Тӧрӧл газедис ажыра ончо медициналык ишчилерди профессионал байрамыла уткуп, су-кадык јӱрзин, айыл-јурты амыр турзын деп кӱӱнзейдим.

С. ЧАГАНДЫК

Фотојуруктарда: 2024 јыл. Медишчилердиҥ профессионал байрамында. Солдоҥ оҥ јаны јаар: Оҥдойдыҥ эмчилигиниҥ баш врачы И. С. Газетова, ветерандар Г. М. Адарина, В. Г. Карачева, Н. К. Петешева, К. В. Дедеева, Г. П. Козубаева, Л. И. Меркульева, К. А. Кыдыева, С. Я. Азизбаева, Н. Г. Тере, А. С. Бакрасова, Л. В. Березуцкая;

1984 јыл, (солдоҥ оҥ јаны јаар) тургандары: Наташа Яимова, Надя Петешева, Алла Барбарова, Галя Адарина. Отургандары: Нелли Васильева, Марина Суракова, Ира Екеева.