Алтайдын Чолмоны

Јуучылдыҥ јеҥил эмес јолы

21.06.2024

Амыр-энчӱ ӧйдӧ јуу-чак керегинде јетирӱлерди бичиктердеҥ кычырып, кинодоҥ кӧрӧтӧн эдис. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бойыныҥ јалтанбазын ла нерезин кӧргӱскен геройлор, тылда иштеген чыдамкай ла турумкай эл-јон керегинде кӧпти билерге, угарга чырмайатаныс.

Телекейдеги бӱгӱнги айалгала колбой аҥылу јуучыл операциядагы солундарды соцсетьтердеҥ ле чаҥкыр экраннаҥ кӧрӧдис. Кажы ла аймакта, кажы ла јуртта эл-јон јуучылдарга гуманитар болуш јууп, маскировочный сеткалар тӱӱп болужат. Јерлеш јуучылдарыс фронтто бойлорыныҥ јалтанбазын, чыйрагын, нерезин кӧргӱзет. Бис кажы ла јуучыл геройдыҥ јолын билип, ундыбай јӱрер учурлу.

Јуучыл ветеранла эрмек-куучын ӧткӱрерге јеҥил эмес. Слер кижиниҥ ӧзӧк-буурын, «эҥ ле» деген санааларын ойгозодыгар. Јанындагы да отурган, куучындап та турган кижиге сӱрекей кӱч. Је андый да болзо, Игорь АЛЧАГИНГЕ јолугып, јуучылдыҥ јеҥил эмес јолыла кычыраачыларды таныштырадыс.

— Јакшылар. Мениҥ адым Игорь Владимирович, таҥды сӧӧктӱ. Чыккан јерим Кан-Оозы јурт, ӧскӧн јерим Оҥдой аймак. Јиит ӧйим ончо ло јашӧсӱримниҥ јӱрӱмине тӱҥейлеш ӧткӧн деп айдарга јараар.

Школдыҥ кийнинде Горно-Алтайсктагы М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжке (ол ӧйлӧрдӧ технологический техникум) ӱренерге киргем. Черӱге барар јажым једерде, черӱчил молјумды бӱдӱргем. Ыраак Кӱнчыгышта эки јыл служба ӧткӧм. Јуучыл јолымныҥ баштапкы алтамдары мынаҥ башталган дезем, байла, јастыра болбос.

Службанаҥ јанып келген кийнинде, эки-ӱч айдаҥ контрактла баргам.

Карачаево-Черкесияда туулык бригадада отделениениҥ командири болгом. Оноҥ озо Тӱндӱк Осетияда ӧткӧн таскамал ӱредӱде альпинизмге ле кайага чыгарына ајару тыҥ эдилген. Нениҥ учун дезе бис туулык адучылар, снайперлер болгоныс.

Экинчи јуучыл јол-јорук Чечня јаар болгон. Мен бойымныҥ ууламјымла туулык снайпер болуп баргам. Аҥылу взводто служба ӧдӱп, башка-башка ӱредӱлер ӧдӧргӧ келишкен. Темдектезе, Москвада, Санкт-Петербургта ла оноҥ до ӧскӧ калаларда.

Сирия јаар јол-јоруктар кӧп болгон. Баштапкы командировкада Пальмира каланы јайымдаганыс. Бу кала Сирияныҥ ээн чӧлдӧринде турган орой античный ӧйдӧ тӧзӧлгӧн эҥ бай калалардыҥ бирӱзи болгон. Школ ӧйинде Пальмира каланыҥ јуругы 5-чи класстыҥ тӱӱкиле бичигиниҥ кадарында болгоны санаарга кирет пе? Кара ӧҥдӱ. Тургуза ӧйдӧ оныҥ ордында јурт арткан деп айдарга јараар. Бӱткӱл каланаҥ арткан-калганы – тӱӱкилик кереес.

Ээн чӧл јер изӱ болор деп угуп јӱретем. Је изӱзи меге тыҥ ла сезилбеди. Бис Пальмираны јайымдаарга кӧп айларла тартышканыс. Анайып, јуучыл ченемел кожулып, бир канча тӱп-шӱӱлтелер эдилген.

— Слерге јуучыл јолыгарда башка-башка ороондордо ӧткӧн кызу тартыжуларда туружарга келишкен эмтир…

— Кажы ла јуу-чакта бойыныҥ јылыйтузы бар. Ӧткӧн јолдо кӧп најыларымды јылыйткам. Аҥылу јуучыл операцияда алган јаан шырка су-кадыкка бойыныҥ салтарын јетирген. Ончо јуучыл јолымда ӧткӧн јуу-чактардаҥ Украинадагы ӧдӱп турган јуу эҥ кату деп билдирди. Чечня, Сирия эмес, Украина.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Украинада мениҥ таадам Давыд Исаакович Алчагин јуулашкан. Таадамныҥ чыккан-ӧскӧн кичӱ тӧрӧли Кан-Оозы аймактагы Јодралу јурт. Ол Украинский, Ленинградский, Дальневосточный фронттордогы кызу тартыжуда турушкан ветеран. Давид Исаакович јууга 1942 јылда барала, јӱк 1946 јылда шыркалу јанган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ III степеньдӱ, Кызыл Чолмон, Мактыҥ III степеньдӱ ордендериле, «Јалтанбазы учун», юбилейлик медальдарла кайралдаткан.

Узак-узак јылдардыҥ бажынаҥ таадамныҥ јуу-согушта болгон јеринде база јуучыл јол ӧдӧргӧ келишти. Бистиҥ угы-тӧзисте таадамнаҥ ла менеҥ ӧскӧ јуучыл медальдар тагынган улус јок. Салым база саҥ ла башка…

— Чечен адары бистиҥ каныста болбой дезеер?

— Бис аҥчы улустыҥ балдары ине. Болзо до болор. Бала туштаҥ ала адамла кожо аҥдап јӱретем. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, мылтыктаҥ адар, аҥдаар јилбӱ кажы ла эр кижиде бар. Је мында чыдамкай, бойыҥды колго тудунып билери учурлу. Билгириҥ бийик болоры база керектӱ. Мында «точный» билимдердеҥ физика, химия, математика, география, биология… учы-јок тоо чыгат. Чечен адарга кейдиҥ, сууныҥ јылузы, салкынныҥ эзини, јердиҥ силкинижи ле оноҥ до ӧскӧзи камаанын јетирет. Айдарда, јашӧскӱримди школдо јакшы ӱренерге чырмайыгар деп сурап турум. Ончозы јӱрӱмде сӱрекей керектӱ эмтир.

— «Тӧрӧлин корыычылар» фондтыҥ бӧлӱгинде јонјӱрӱмдик координатор болуп канча ӧйгӧ иштеп келдигер?

— Бӧлӱк тӧзӧлип ачылганынаҥ ла ала иштейдим. Алдындагы јылдарда јуучыл ветерандар бойлорыныҥ сурактарын таҥынаҥ јартажып туратан ла оныҥ аайына чыкканча канча айлар ӧдӧтӧн. Бӱгӱнги кӱнде бӧлӱкке баштанган ветерандарга бастырајандай болужарга чырмайадыс. Айдарда, сурактар кыска ӧйгӧ јарталып, болуш јетирилет. Биске келген јуучыл ветерандардыҥ сурактары меге јуук та, таныш та. Билеримле ӱлежип, болужымды јетирерге албаданадым. Амыр отурар ӧй јок. Јонјӱрӱмдик иштерде, јашӧскӱримле туштажуларда туружадым.

***

Игорь Владимирович ӱч баланыҥ кару адазы. Оныҥ ӧткӧн јолы Тӧрӧлиниҥ јилбӱлери учун тартыжуда ӧткӧн. Јуучыл најылары биле болуп, јӱрегинде јажына арткан. Амыр-энчӱ «гражданский» јӱрӱмде јуучыл ветеран бойыныҥ «мылтыкту» најыларын ундыбай, болужып јӱргени оморкодулу. Геройдыҥ нерези ле јалтанбазы ӱйедеҥ ӱйеге улалып барзын. Ачык-јарык кӱӱн-санаалу ветеранга бек су-кадык, билезинде ырыс, чаҥкыр теҥери кӱӱнзейли. Быйан Слерге, Игорь Владимирович.

Хамида ТАДИНА