Алтайдын Чолмоны

«Алтай» ансамбльдыҥ баштапкы артисттери

27.06.2024

Бу фотојурукты редакцияга Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти Григорий Иванович Товаров экелген. Ол Алтайыстыҥ атту-чуулу «Алтай» ансамблинде тӧзӧлгӧн 1986 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире иштеген. Фольклор ӧмӧликтиҥ баштапкы артисттери тӱшкен бу фото, Григорий Ивановичтиҥ айтканыла, бодоштыра 1987 јылда согулган.

Солдоҥ оҥ јаны јаар отурган улус: Григорий Товаров, Александр Бебин, Болот Байрышев.
Тургандары: Ногон Шумаров, Надежда Аманчина, Айана Шинжина, Аржан Анышев, Светлана Попошева (Майчикова), Анатолий Тюрункин, Августа Суровцева, Василий Тишкишев, Лора Кукакова.

«Алтай» ансамбль 1986 јылда тӧзӧлгӧн. Ээчий јылдаҥ ала ойын-концерттӱ јоруктарыс кӧндӱге берген. Фотојурукта Горно-Алтайсктаҥ Алтын-Кӧл кечире теплоходту Улаган аймак јаар барган ла Корбу учар сууда токтогон тужыс болор керек – деп, Григорий Товаров куучындаган. – Јаҥы ӧмӧликке иштеерге јурттардаҥ јайалталу јииттер келген, ол тоодо Болот Байрышев, Анатолий Тюрункин ле Константин Малчиев – Кан-Оозынаҥ, Сергей Санашкин Оҥдой аймактаҥ, Александр Бебин – Улаганнаҥ. Кара Майманов театрдаҥ, Карагыс Ялбакова ла Августа Суровцева КЭБ-теҥ (Концертно-эстрадный бюро, Алтайский крайдыҥ филармониязыныҥ бистиҥ областьта тӧзӧлмӧзи – ред.) келгендер. Айана Шинжина ӱредӱзин божодып, база бисте иштеген. Ансамбльдыҥ баштапкы артисттериниҥ тоозында анайда ок Надежда Каланова ла Татьяна Ардиматова болгон. Фотојуруктагы јииттер Надя Аманчина, Светлана Попошева, Лора Кукакова, Аржан Анышев – ол ӧйлӧрдӧ культураныҥ институдыныҥ студенттери, каникулдар ӧйинде ансамбльла кожо јоруктап туратан. Мен ансамбльга иштеерге, Абаканда кӱӱлик ӱредӱни божодып, Кош-Агашта иштеп турала келгем».

1980-чи јылдарда калмыктардыҥ «Тюльпан», хакастардыҥ «Жарки», тувалардыҥ «Саяны» ӧмӧликтериниҥ ады-чуузы чыгып, ороон ичинде јарлана берген. «Бис, алтай албаты, кайтканыс? Кӧргӱзер кожоҥ-бијебис јок по? Јайалталу јииттерис јок по? Бар! Тӧзӧӧр керек!..» – деген некелтелӱ самаралар да, јаҥдарга баштанулар да ол ӧйлӧрдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кӧп чыгатаны санаама кирет.

«Алтай» ансамбль тӧзӧлип турарда, оныҥ баштапкы башкараачызы Ногон Шумаров болгон. Владимир Кончев — областьтыҥ культура башкартузыныҥ јааны В. И. Запрудаеваныҥ ордынчызы. Јурттарда јаткан јайалталу јииттерди талдап, јаҥы ӧмӧликке иштеерге кычырар јаан ишти культураныҥ башкартузы ӧткӱрген. Келген улустыҥ јадар јери јок. Кӧбизи «Горный Алтай» конор турада јаткан. Городто Ногон Шумаровтыҥ квартиразында да конуп-тӱнеп туратаныс. Репетициялар эртен турадаҥ ала эҥирге јетире ӧдӧтӧн деп, Григорий Товаров эске алып куучындаган:

«Ол совет ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайсктыҥ иштеер ӧмӧликтери аймактардыҥ колхоз-совхозторына сакманда, ӧлӧҥ белетеер, аш јуунадар ӧйдӧ барып болужып туратан. Бистиҥ мындый болушкан ээлемис Улаган аймактыҥ «Чолушман» совхозы болгон. Јаан болуш та эткенис јок, олор биске кой сойып берер, бис Балыктујулда ла ӧскӧ дӧ јурттарда ойын-концерттер кӧргӱзерис. Кату-Јарыктыҥ ажузы ажыра јаткан Балыкчы јуртка једерге кӱч болгон. Јолдор коомой, автобузыс Кату-Јарыктыҥ ажузын ажып болбос. Оныҥ учун Балыкчы јуртка Алтын-Кӧлди кечип једер деп шӱӱгенис. Ондо бисти Чолушмандагы совхозтыҥ «Урал» машиназы сакып алар болгон.

Турачак аймактыҥ Алтын-Кӧлдиҥ јарадында турган Артыбаш јуртына бойыстыҥ кӧлӱгис јетирген. Алтын-Кӧлди кечире Улаган аймактыҥ Кырсай деген јерине јетире теплоход јӱрген. Јолой ол Корбу учар сууда токтоп туратан. Фото шак бу ӧйдӧ согулган болор.

Балыкчыга једип, ондо балдарга тӱште, эҥирде јаан улуска ойын-концерт кӧргӱзип, эки кӱн јатканыс. Јурттыҥ клубы кичинек, улус бадышпай, эжикти шаай туруп алар, кирер-чыгар арга јок. Клубта кийинер кып јок. Айдарда, кӧзнӧктиҥ рамын кодороло, кӧзнӧктӧҥ чыга конуп, кийинип турарыс. Кийген кебис те јӱдек болгон, бир ле кеп: ак бӧстӧҥ кӧктӧгӧн штандар, кӧксимек ӧҥдӱ алтай чамчалар. Јол-јоруктаҥ јанып келзеҥ, ол штандарды кӧрӧр аайы јок. Је улус артисттерди кайда ла сӱрекей кӧдӱриҥилӱ, јылу уткуйтан. Кӧкӧрӱ, Балыктујул ла оноҥ до ӧскӧ јаан јурттарда кӱнине 2-3 концерттеҥ кӧргӱзетенис.

Кату-Јарыктыҥ боочызы ӧрӧ «Урал» кӧлӱкле чыкканыс ундылбас. Ондый јолды кӧргӧн эмес. Кезик улус, кӧргӧнчӧ кӧрбӧйин деп, кӧлӱктиҥ полына јадып чыккан эди. Јӱк арайдаҥ ажуныҥ бажына чыгып келеле, кӧрзӧбис, «Уралыстыҥ» тискинчизи орус кижи – калаҥы. Баш ла бол, карын, мыны билбегенис.

База бир катап Улаган јанынаҥ Балыкчы барып јадала, бу јолды ӧткӧн улус кӧлӱктеҥ чыгып, ажуны тӧмӧн јойу тӱшкенис. Јол кандыйын билерис не. Бойыстыҥ «Урал» кӧлӱгис болгон. Кырдыҥ эдегине једип барзабыс, нӧкӧрлӧрис бисти табыш та јок сакып отургулары…

Баштапкы јылда бир кварталга 51 ойын-концерттеҥ кӧргӱзип туратаныс. Бир катап Кӧксуу-Оозы аймакла јоруктап, јарым айга бу планды бӱдӱрип койгон эдибис. Казахстанныҥ областьтарыла ӱч айга да јоруктаган ӧйлӧр болгон. Алтайыста койчы-малчылардыҥ турлуларында, Себиниҥ боочызында уй саачылардыҥ јайгыда иштеген јерлеринде, кыра-јалаҥдарда да концерттер кӧргӱскен ӧйлӧр болгон.

«Алтай» ансамбль тӧзӧлӧрине, оныҥ ижине јаан болушты Горно-Алтайский автоном областьтыҥ облисполкомыныҥ председатели Михаил Васильевич Карамаев јетиргенин айдар кӱӱним бар. Ол кижи бистиҥ ӧмӧликтиҥ артисттерине јадар јер берер суракты јылдырган ла балдарлу улус, эмештеҥ де болзо, калада квартиралар алып баштаган. 1990 јылдарда ансамбльга, ӱредӱзин божодоло, јаҥы јиит улус кожулган. Бу јыл бис Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели Владимир Иванович Петровтыҥ јӧмӧлтӧзиле Јаҥы Зеландия јаар јоруктап јӱрген эдис. 1991 јылда «Алтай» ансамбльдыҥ артисттери узын бийиктедип Ленинградта 10 ай ӱренген ле оноҥ «Очы-Бала» кӧргӱзӱни экелген…»

«Алтай» ансамбль бӱгӱн ады-јолы текши јарлу кӧп алтай артисттердиҥ: кӱӱчилердиҥ, кожоҥчылардыҥ, кайчылардыҥ, бијечилердиҥ, культураныҥ ӧскӧ дӧ ишчилериниҥ тебинип чыккан тепкижи. Јайаандыктыҥ мында туулган суучактары кийнинде алтай кеендикте таҥынаҥ агын суулар болуп ӧзӱп барган. 2001 јылда Новосибирскте јайаан ӧмӧликтердиҥ ороондор ортодо ӧткӧн конкурсыныҥ лауреады ла Јаан алтын медалиниҥ јеҥӱчили, 2007 јылда тӱрк калыктардыҥ Абаканда ӧткӧн эл калыктар ортодогы 1-кы фольклор фестивалиниҥ лауреады, 2011 јылда калыктар кӱӱзиниҥ эл калыктар ортодогы «Саянское кольцо» ло 2014 јылда тӱрк калыктардыҥ «Сибирская чайхана» фестивалиниҥ туружаачызы… Ӧмӧликтиҥ једимдериниҥ ле јеҥӱлериниҥ тооломын оноҥ ары улалтарга јараар. «Алтай» ансамбль ӧткӧн 40 јылга јуук ӧйгӧ республикабыстыҥ энчизи ле оморкодузы боло берген. Бу јолдыҥ бажында турган улусты јарлаган фотојурук эзедет.

Светлана Кыдыева