Алтайдын Чолмоны

Ээлӱ кайчы, јаан бичиичи – элиниҥ оморкодузы

04.07.2024

Кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрда бичиичи, ӱредӱчи, алтай фольклордыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ шиҥжӱчизи, эл кайчы Иван (Таныспай) Баксурович ШИНЖИННИҤ 90 јажына учурлалган кӧдӱриҥи ӧтти.

Бир кӱн озо АР-дыҥ башкарузыныҥ јааныныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Андрей Турчак Таныспай Баксуровичти Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралы «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаган. Ол юбилярга тергеениҥ ичкери ӧзӱмине, јаш ӱйени таскадарына јаан камаанын јетиргени, алтай албатыныҥ энчи јаҥжыгуларын чеберлегени, эрјине байлыгын – кай чӧрчӧктӧрди калыктар ортодо угузып кӧдӱргени учун быйанын айтты.

Театрдыҥ јаан залы јык толо улус – билимчилер, бичиичилер, культураныҥ ла ӱредӱликтиҥ ишчилери, юбилярдыҥ тӧрӧӧн-туугандары, нӧкӧрлӧри, јерлештери, кожо иштегендери, айылдаштары ла бичиичиниҥ јайаандыгын тооп тургандар. Холлдо Таныспай Баксуровичтиҥ кӧп тоолу бичиктериниҥ, бичимелдериниҥ «Бичиичи, кайчы, фольклорист» деп адалган кӧрӱзи тургузылган. Ого до улустыҥ јилбӱзи јаан болды.

Кӧдӱриҥи Таныспай Баксурович Шинжинниҥ јӱрӱми, билези, ижи, јайаандыгы, фольклор ло кай чӧрчӧктӧр аайынча билим иштери ле монографиялары, башка-башка тилдерге кӧчӱрилген бичимелдери керегинде документ кептӱ фильмнеҥ башталды. Оныҥ кийнинде юбиляр сценага кычырыларда, эл-јон бут кырына туруп, оны изӱ
колчабыжула уткуды.

Туулу Алтайдыҥ культуралык тӱӱкизинде Шинжиндердиҥ билезиниҥ ӱлӱзи јаан. Таныспай Баксуровичтиҥ адазы 40 кире кай чӧрчӧк кайлаган. Акалары Теҥзе, Бӧдӧс база кайчы улус болгон. Канча ӱйелер ажыра укталып келген јайалта ӱзӱлбей, байып, мынаҥ да ары алтай албатызын сӱӱндиреринде алаҥзу јок.

АР-дыҥ культуразы аайынча министри Ольга Антарадонова Таныспай Баксуровичти учурлу јажыла уткуп, кечеги ле кӱнде ого АР-дыҥ эҥ јаан кайралы – «Таҥ Чолмон» ордени берилгенин темдектеди. Эл Курултайдыҥ спикериниҥ ордынчызы Герман Чепкин тоомјылу ӧрӧкӧнди алтай оос чӱмдемелди, анчада ла алтай эл-јонныҥ кумран чактардаҥ ала тӧкпӧй-чачпай, ӱйелерле бой-бойына айдыжып келген эрјине байлыгын – кай чӧрчӧктӧрди калыктар ортодо угузып кӧдӱргени учун депуттардыҥ адынаҥ быйанын айдып, Таныспай Баксуровичке Эл Курултайдыҥ медаль темдегин табыштырды.

Т. Б. Шинжинниҥ чыккан-ӧскӧн јери Оҥдой аймактыҥ Ӱлегем (эмдиги Хабаровка) ӧзӧги. Уткуулду сӧстӧрин аймактыҥ јааны Эдуард Текенов ло Хабаровканыҥ јурт јеезезиниҥ јааны Эркей Алушкин айттылар. Эдуард Михайлович јерлежине «Оҥдой аймактыҥ тоомјылу кижизи» деп ат адалганын керелеген удостоверениени табыштырып, арка-сыны бек болзын деп, јеҥјок кийдирди. АР-дыҥ нерелӱ артисти Эркемен Епишкин «Адалу болуп, тӧрӧӧн-туугандарлу болдым. Энелӱ болуп, таайлу-јеендӱ болдым. Ӱредӱчилӱ болуп, телекей кӧрдим. Алкыш-быйан, Таныспай Баксурович» – деп уткуп, јаҥарын сыйлады. Кайчылардыҥ албатылар ортодогы курултайыныҥ лауреады Мӧҥӱне Тайтыков «Алкыш» деп кӱӱлик уткуулын јетирди.

Алтай Республиканыҥ тӱӱкизи — ол элдеҥ озо тӧрӧлин сӱӱген, ак-чек иштеген, олордоҥ тем алатан тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус. Таныспай Баксуровичтиҥ јайалтазы ла билгирлери эмес болзо, бистиҥ албатыныҥ тӱӱкизи чек башка болор эди. Кӧдӱриҥиде юбилярдыҥ кожо иштеген ле ӱренген нӧкӧрлӧри Јыман Белеков ло Борис Алушкин бойлорыныҥ јаркынду эске алыныштарыла ӱлештилер. Јыман Итулович кай чӧрчӧктӧрдиҥ учуры, Таныспай Баксурович ӧткӧн чактыҥ 90 јылдарында кайчылардыҥ сургалын ачкан ла ол эмдиги Кайчылардыҥ курултайыныҥ тӧзӧлгӧзи болгон деп куучындап, юбилярга бойыныҥ «Кӧгӱтей» деп ӱлгерин учурлап кычырды.

Шиҥжӱчи-фольклорист Таныспай Баксуровичке јарлу алтай кайчылар Г. И. Калкинге, Г. С. Юлуковко, Д. Белешевке, С. Куюковко, А. Г. Калкинге, А. Аргымаковко, Н. К. Ялатовко, Т. А. Чачияковко ло оноҥ до ӧскӧлӧрине туштап куучындажар ла олордыҥ кайын угар ырыс келишкен. Т. Б. Шинжинниҥ ГАНИИИЯЛ-да иштеген ӧйлӧри ле билим-шиҥжӱ иштериниҥ, кӧчӱрмелериниҥ, монографияларыныҥ учуры керегинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразактовтыҥ адыла адалган институдыныҥ јааныныҥ молјуларын бӱдӱреечи Алексей Чумакаев куучындады.

Тоомјылу коллегазын ла ӱредӱчизин уткыырга ыраак Монгол јеринеҥ тӱӱкиниҥ магистри, культурология аайынча докторант, монгол культуралык энчиниҥ эксперти Жамбалсуренгийн Тугсжаргал ла Хакас Республиканыҥ албаты артисти Ай Чарых Сайн Кучен келгендер.

Таныспай Баксурович 1982 јылда «Сказитель» деп баштапкы алтай мультфильмди кайла ӱндендирген. 1986 јылда «Букет цветов» деп кыргыс мультфильмди кайла ӱндендирген, 1988 јылда «Таджикфильмниҥ» Ч. Айтматовтыҥ чӱмдемели аайынча тургускан «Смерч» деген фильмди кайла ӱндендирген. 2001 јылда Таныспай Шинжинниҥ «Кӧстиҥ јажы» деген куучыны аайынча Татьяна Курдяпова ла Качканак Багыров телеспектакль тургускандар. Геройлорын школдыҥ јайалталу ӱренчиктери ойногон. 2022 јылда оныҥ бичигени аайынча «Эки тонду койон» деген мультфильм согулган. Оны Таныспай Баксурович бойы куучындаган. Бу иштердиҥ бир канчузыныҥ ӱзӱктери кӧдӱриҥиде база кӧргӱзилди.

Юбилейлик эҥирде анайда ок Эл драма театрдыҥ артисттери Т. Б. Шинжинниҥ «Салым» деген чӱмдемелин кычырдылар, бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» деп государстволык театрыныҥ бијечилери, бу ок театрдыҥ солисти Татьяна Лашутина, Аҥчы Кудачин ле Байым-Сур Кыпчак-Тадыр, «Эре-Чуй» ансамбль юбилярды уткудылар. Аҥчы Кудачин ӱредӱчизине алтай бӧрӱк сыйлады. Ады јарлу алтай јурукчы Валерий Тебеков Таныспай Шинжинди Микеланджелого тӱҥейлеп, ого бойыныҥ јуругын табыштырды.

Кӧдӱриҥиде Таныспай Баксуровичле бежен јылдаҥ ажыра кожо јуртап јаткан эш-нӧкӧри Зоя Шакаевнага јылу сӧстӧр база кӧп айдылды. Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Ак-Ай ла Айхан Шинжиндер тоомјылу карган адазына бойлорыныҥ сӱрлӱ бијезин учурладылар. РФ-тыҥ нерелӱ артисти, АР-дыҥ Кӱндӱлӱ кижизи Айана Шинжина адазын учурлу јажыла уткыырга келген улуска быйанын айтты.

Таныспай Баксурович Шинжин биске таныш, бис оны јакшы билерис деп сананадыс. Је оныҥ јайалталарыныҥ кӧп јанын бӱткӱлинче кем де билбес. Ӧрӧкӧнниҥ ич-телекейиниҥ байлыгы эмди де элбек деп билдирет. Бичиичи, фольклорист, јондык ишчи – бу ончозы Таныспай Баксурович Шинжин керегинде. Ол чындап ла башка-башка јанынаҥ јайалталу кижи.

Виктория БАДАКИНА
Арина БУТУШЕВАНЫҤ фотојуруктары