Алтайдын Чолмоны

Эпте. Тегеле. Јык

Быјыл Кан-Оозы аймакта Ойбок ӧзӧктӧ тоозыла 18-чи катап болотон Эл-Ойынныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазына јетире туй ла сегис кӱн артты. Јажыл кебин тартынган кеен-јараш јайда алтай калыктыҥ сӱӱген байрамында јаҥжыкканы аайынча јилбилӱ концерттер, ойындар ла кӧрӱлер ӧдӧр, олор јаанды-јашты ойто ло сӱӱндирер деп алаҥзыбай турубыс. Чыйрак, капшуун ла бӧкӧ јерлештерис дезе спорттыҥ башка-башка маргаандарында туружып, бойлорыныҥ шулмузын ла эпчилин кӧргӱзер. Соот ойындардыҥ, кӧрӱлердиҥ ле маргаандардыҥ программазы јылдаҥ јылга элбеп, там ла јаранат. Эл-Ойынды бойыныҥ учурыла тергеелер ле телекейлик кемине туку качан једип калган деп айдар керек.

Эл-Ойынныҥ спорт аайынча маргаандарына эмди тургуза он тӧрт бӱдӱм кирет. Олорды јаҥыртып, солыырын солып, кубултарын кубултып, албатыга оноҥ артык јарагадый эдип не тӧзӧп ӧткӱрбес деген суракты газет мынаҥ озо канча ла катап кӧдӱрген эди. Је ортобыстаҥ «эйе» де, «јок» то деп айткан кижи чыкпады. Улус, анчада ла јамыда отургандар, тӧрӧл газедин та кычырбайтан, та керексибейтен. Оныҥ учун бӱгӱн албатыныҥ ундыларга јеткен спорт ойындары керегинде база катап айдып, кӧгӱсти кӱйбӱреткен, ӧзӧкти тӱйметкен санаа-шӱӱлтелерле ӱлежип кӧрӧр амаду-кӱӱн бар.

Озогызын ойгортып, эртегизин эзедип ийзебис, бисте сӱрекей јилбилӱ бӱдӱмдер бар болгоны чыга конор. Темдек эдип ат ӱстинде кӱрежерин талдап, оны јакшызынып турган эмдикчи-бӧкӧлӧрди алалы. Эрјине малла колбулу маргаандарды спорт сӱӱчилер сӱрекей ӧкпӧӧриштӱ кӧрӧт, ол тоодо ат ӱстинде кӱрежер бӱдӱмди. Аттыҥ ӱстинде отурган бӧкӧлӧр бой-бойына јууктажып, колдорыла чаканак тужынаҥ тудужып, јыгыжарга албаданат. Эпчил ле чыйрак, кӱчтӱ ле шулмус јылкычы учы-учында «ӧштӱзин» аттыҥ ӱстинеҥ тӱжӱре тартып јеҥет. Бу бӱдӱмниҥ ээжилерин келиштире кубултарга да јараар. Мындый айалгаларда маргаандардыҥ тӧзӧӧчилери, јаргычылар ла туружаачылар бой-бойлоры ортодо јӧптӧжип, бирлик шӱӱлтеге келер аргалу.

Ат ӱстинде кӱрешле колбулу маргаандарды каа-јаада Улаган аймактыҥ эл-јоны ӧткӱрет. Је ол тӧмӧндӧй аймактарда элбеде таркабаган. Бу бӱдӱмди Шабалин ле Кан-Оозы аймактарда јаҥжыктырар ченелтелер база болгон деп билерим. Је ол та нениҥ де учун јаан јол алынбайт. «Оорычылар» бу маргаандарды јилбиркеп кӧрӧринде чыкырым да алаҥзыш јок. Айдарда, бу бӱдӱмди Эл-Ойынныҥ маргаандарыныҥ тоозына кожор керек. Јорго ло јелишкир аттардыҥ ыраагына јарыжатан бӱдӱмдери кайда барды? Ташты бел ажыра чачары јанынаҥ маргаандарыс база да ундылды.

2006 јылда Оҥдой аймакта Боочы јуртта болгон Эл-Ойында алтай кӱреште баштапкы ла калганчы катап сӱрекей чӱмдӱ ле јаркынду кайралдаш болгоны чат ундылбайт. Бу бичимелдиҥ авторы ол тушта албатыныҥ ойындарыныҥ эҥ бӧкӧ кӱрешчилерине Алып-баатырдыҥ, Кезер баатырдыҥ ла Бӧкӧниҥ нерелӱ аттары адалганын эске алынып, оны ойто орныктырары јанынаҥ суракты база кӧдӱрген эди. Је база ла ыҥ-шыҥ. Тӧрӧл газеттиҥ ӧдӱҥизи чындаптаҥ андый болотон бо, айса спортто бу сурак учун каруулу улус керексинбейтен бе?

2022 јылда Ойбок ӧзӧктӧ ӧткӧн Эл-Ойында алтай кӱрештиҥ абсолютный дейтен бӱдӱминиҥ финалында баштапкы јер учун Кан-Оозында Чаргы-Оозы јуртта чыккан ла ӧскӧн акалу-карындаштулар Анатолий ле Евгений Ядрушкиндер кӱрешкендер. Јеҥӱни ол тушта элес эткен 15 секунд ӧйгӧ акый бӧкӧ Анатолий алган эди деп база катап эзедерге турубыс.

Ол тушта алтай кӱрештиҥ абсолютный бӱдӱминде јарлалып турган баалу-чуулу сый республиканыҥ тышты јаар «јӱре» бербезин деген санааркаштар база тыҥ болгон. Быјыл кайтпагай? Эл-јон ойто ло сакылтада, ойто ло ӧкпӧӧриште. Кайыш курлу алтай калык «јаактуга айттырпайтан, јарындуга јыктыртпайтан» бӧкӧ баатырларыныҥ мӧрӧйин энчикпей сакыйт. Биске дезе јаҥжыгуларыс бузулбазын, бӧкӧлӧрис «ӧштӱлерин» ого-бого јетирбей јыгып, јеҥӱни ала соксын деп кӱӱнзеери артып јат.

Арутай АДАРОВ