Алтайдын Чолмоны

Алтайыс ару турзын

05.07.2024

Алтын кӱӱги јыҥкылдада эдип јадар, аржан-кутук суулары шоркырада агып јадар кеен јараш Алтайда Кан аймагында Таркаты деп јер бар. Кӧдӱргенниҥ боочызыныҥ кары кайылып, мал-ашка јол ачылган. Чур-чуманакла уйлары мӧӧрӧгӧн, койлоры маараган кӱлер чырайлу уулдар артынчакту аттарлу тайгага чыккылайдылар.

Мен де јер-айакка токтобой, фотоаппаратты мойныма илип, олор чылап тайгага, Таркатыга ууландым. Чой кара булуттар эмди ле јаҥмырын уруп ийер, турлуга кӧк-мӧӧн болуп калган једерим, байла. Јолой Канарин Николай уйларын амырадып, уулыла кожо одуланып чайлап отуры. Мени кыйгырды: «Бейин кел, чайдаҥ ичиш». Олорло кожо чайлайла, јолымды алып, базып ийдим.

«Таркатыныҥ ээлери, турлуга јеткенчем јаабазаар» – деп сурандым. Турлуга келзем, карын, кижи бар эмтир. Тоедов Валерий мал-ажын тайгага чыгарган отуры, тышкары от-аскышта чай јаҥы ла бортылдада кайнай берген. Айылга кирип, чайлап отурганчас, јаҥмыр уруп ийди. Је, карын, кӧк-мӧӧн болбодым. Таркатыныҥ ээлери мени, јойу кижини, килегиледи. Олорго алкыш-быйанымды айдындым.

Удаган јок Канарин Николай баштагандар уйларын айдаган, ногон плащтарын туй тартынган јеттилер. Валерий Николайга айтты: «Чадыр айлыгар кем јок турган эди».

Тӱн ортозына јетире Валерий Јелмековичле кожо кей айдадыс. Ол меге бир солун куучындады. Былтыр кузук ӧйинде мында Иташев (адын чыгара айдып болбоды, ундыган) деп кижи уулдарыла кожо кузуктагылаган. Валера олорло танышкан эмтир. «Ол јуу-чактыҥ јерлеринде болгон — деп, Валерий куучындады. — Је эҥ ле јакшызы – уулдар машиназын кузукла толтырала јанарда, одузында бир чаазын јок, таҥкыныҥ тарткан учы јок! Мениҥ айылымныҥ јанына кузукчылар сӱреезин артыргызып койотон. Оны мен јайлуга чыксам апарып, јерге кӧмӧрим не. Ол кижи одуланган јерин арутайла јанган». Валерий Јелмекович бу учуралды оморкогонду да, кайкаганду да куучындады. Валерий Социалистический Иштиҥ Геройы болгон јарлу Јелмек Тоедовтыҥ јаан уулы. Валерадаҥ ӧскӧ Александр ла Константин деп уулдар база бар. Уулдар адазыныҥ јолын улалтып, мал-ашта эрчимдӱ иштегилейт.

Таркатынаҥ тӱштим. Ижимде отурзам, Мӧндӱр-Сокконноҥ Максим јестем келди. Мен оноҥ сурадым: «Ол Иташев деп кижиниҥ ады кем?» Јестем сананып турала, Алексей болгодый деди. Бот, андый Иташев Алексейдий эрлер ортобыста база бар. Ондый улус айыл-јуртын сӱрее-чӧптӧҥ арутаганы чылап, Алтайын — азыранган айылын, малы тебеелеген тайгаларын ӧбӧкӧлӧриниҥ энчилеп артырган јери деп оҥдоп, база ару туткылайдылар.

Анайып оҥдобосторыс толтыра. Јаҥыс та бистиҥ тергееде эмес, а телекей ичинде. Анчада ла Алтайыска амырап келип турган улусты, туристтерди кӧрӧдис. Олордыҥ бажына канайып чыгар? Јасактар ажыра. Аляскада амырап келген улуска эки пакет бергилейт: кырга чыгала ойто јанзаҥ, бир пакетте ТБО, экинчизинде ЖБО сӱрееҥди кайра алып экелериҥ. А онойып экелбеген кижиге јасак аайынча јаан штраф салылат. Биске де ондый јасакты јӧптӧп алар керек. Эл Курултайдыҥ депутаттарына, ол тоодо Айсулу Ябыевага баштану болзын. Шӱӱп кӧргӱлегер, депутаттарыс.

Бектир Келюев
Фотојурукта: Таркатыда малчылар