Алтайдын Чолмоны

Орооныс јилбилӱ ле солун

08.07.2024

Москвадагы атту-чулу ВДНХ деп jерде былтыр кÿчÿрген айда ачылган «Россия» деген телекейлик кöрÿ-форумда орооныстыҥ ончо тергеелери кöргÿзилген.

Алтай Республиканыҥ стендинде айылчыларды кичÿ тöрöли, калыгыныҥ чÿм-jаҥдары, тили ле культуразы, солун jерлери керегинде јетирӱлерле эки jиит – тодош сööктÿ Сайлу Клешев ле иркит сööктÿ Арина Альчина таныштырат.
Бис олорго öткöн айда jолугып, олордыҥ бу кöрÿ аайынча кÿÿн-санаазын ла бойлоры керегинде куучынын сонуркап уктыбыс.

Бÿдÿн ороон бир jерде

ВДНХ-да ачылган «Россия» деп кöрÿ-форум быjыл кандык айга jетире иштеер учурлу болгон, jе орооныстыҥ президенти Владимир Путин оны jаан изÿ айдыҥ 8-чи кÿнине jетире улалтып койгон. Айдарда, оныла таныжарга кÿÿнзеген улус удатпай ла барып келер керек.

Бу кöрÿниҥ аҥылузы – кажы ла тергее бойыныҥ эҥ артык, эҥ jараш, эҥ танылу ла эҥ учурлу дейтен сÿр-темдектери, мактулу jерлери, ады jарлу улузы керегинде jетирÿлерин ныкта jууп, талдап, кöрÿге белетеп салган. Темдектезе, Забайкальский край атту-чуулу Байкал кöлин канай кöргÿспейтен, ондо дезе нерпа деп аҥылу тынду jÿзет. Айдарда, стендте ол керегинде айдылган. Бурят укту улустыҥ кеп-кийими, jаҥдаган jаҥы, jараш jерлери кöргÿзилген. Краснодарский край – аш-курсагыла, jалаҥдарыла телкем алтай. Тöс аjару калашка эдилген – быжырган калаштаҥ арай болзо бÿдӱн кала тудулбаган. Оренбург областьтыҥ стендинде эчкиниҥ скульптуразы туру. Кöрöр болзо, jарлу арчуулдарды шак бу эчкиниҥ ноокызынаҥ тÿÿп турган.

Алтай Республиканыҥ танылу дейтен тöс сÿр-темдектери – jараш ла кеен ар-бÿткени, ирбис, корумдардыҥ казынтылары, кайада jуруктар ла кöгÿс-байлык культуразы. Олор керегинде jетирÿлер стенеде видео, кÿÿлик трубалар, аҥылу ойын ла кееркедимдер ажыра jарлалган.

«Бери кандый ла улус келип jат, jаҥыс ла jербойыныҥ, орооныстыҥ эмес, jе анайда ок тууразынаҥ, гран ары jанынаҥ келедилер – деп, jерлештерис Арина ла Сайлу темдектеп jат. – Мында иштеп, бистиҥ орооныс бойыныҥ тергеелериле, башка-башка калыктарыла, олордыҥ культуразыла, тилдериле, кöгÿс-байлыгыла байлык деп jарт оҥдойдыс. Ал-камык тергеелер ле культуралар ортодо кару Алтайыс база аҥылу ла тоомjылу jерде туруп турганына оморкойдыс. Бу 7-8 айдыҥ туркунына кÿнÿҥ ле Алтайыс керегинде куучындап, бис кичÿ тöрöлиске оноҥ кару болуп, jаныксап калдыс. Jе андый да болзо, мындый учурлу jерде иштегенис – ол jаан ченемел ле jылу эске алыныштар».

Кырлыктööн меҥдеп jанарга…

Сайлу Клешев 10-чы класска jетире Кырлык jуртта ÿренген, калада 7-чи таҥмалу школды божоткон. Горно-Алтайстагы эл университетте педагог-психологко ло юристке ÿренген. Ишмекчи jолын каланыҥ Эл-jонды ишле jеткилдеер тöс jеринеҥ баштаган, оныҥ кийнинде Москвадööн барып, Алтай Республиканыҥ тургун элчилигинде иштеген. 7-8 jылга иштеп, ол jаҥыс ла профессионал ченемел алган эмес, jе анайда ок jондык ла политика учурлу кӧп керек-jарактарда турушкан, кöп таныш-кöрÿштÿ болуп калган, солун jол-jоруктарда јӱрген. Јаҥыс сӧслӧ, сÿрекей солун ла jерлештерине тузалу иш бÿдÿрген.

«Россия» деп кöрÿ-форумга иштеерге кычырарда, бир де алаҥзыбай, ол jöпсинген, нениҥ учун дезе мындый арга кажы ла кÿн берилбей jат. Ого ÿзеери Сайлу тÿÿкиле, öскö культураларла, алтайлардыҥ олорло колбуларыла jаантайын jилбиркеген.

Jайгы амыралтага ол тöрöл Кырлыгындööн лö меҥдеп jат. Тайгадööн мал-аш чыгарарында туружар jаҥжыгу jаҥыс быjыл бузулды – выставканы кандык айдаҥ jаан изÿ айга jетире кöчÿрип салган да. Оноҥ öскö ол Сугаштыҥ ÿстинде тайгаларга туку качан jедип, тойо jортып, амырап, јерлер кöрÿп, сын-арказын jеҥилтип алар эди.

«Орооныс ончозына jилбилÿ»

Арина Альчинаныҥ Москвада jатканы тыҥ удабаган, былтыргы кÿстеҥ бери. Ада-энези Иван Васильевич ле Алена Сергеевна Альчиндер Кан-Оозы jуртта jадат. Ол тöрöл jуртыныҥ школын алтын медальла божодып, Новосибирсктеги СИУ РАНХиГС институтта jедимдÿ ÿренип, уголовный ууламjылу юридический ÿредÿ алган.

Студент тушта Арина Алтай Республиканыҥ балдарыныҥ Новосибирсктеги jерлежÿзинде эрчимдÿ туружып, туштажулар öткÿреечи болуп туратан. Jондык иштеҥ туура калбайтан. Jе эҥ ле jаан jилбÿзи ле бир öйгö кереги ол КВН ла таҥынаҥ блог апарары болгон. Тöрöл институдыныҥ адынаҥ КВН-да ойноп, орооныстыҥ кöп-кöп калаларында болды. Чындап, калганчы курста ÿренип тура, 2022 jылда Кан-Оозында баштапкы катап öткöн «Алтай эпчил кыс» деп кöрÿ-конкурста Арина 2-чи jер алган.

2017 jылдаҥ бери бу кыс солун видеолор согуп, кöп улусты каткырткан ла сÿÿндирген, оныҥ блогы jолын алынып кöндÿккен эди. «Эмди де блогты эрчимдӱ апарар кÿÿним келет, jе бу ишле колбой чöлӧö öй чек келишпейт. ВДНХ-да анчада ла амыраар ла байрамдык кÿндерде улус jык толо болот – деп, ол jартайт. – Оны алзабыс, орооныс улуска jилбилÿ ле солун. Jаҥыс ла jербойыныҥ улузына эмес, jе анайда ок гран да ары jанынаҥ».

Аринаныҥ айтканыла, айылчылар кöп jаны Туулу Алтайда кандый jерлерди кöрзö, неле танышса jакшы деп сурагылайт. Олорды бистиҥ чÿм-jаҥдарыс, культурабыс сÿрекей jилбиркедет. «Солун ла сакыбаган айылчылардыҥ бирÿзи американ журналист Такер Карлсон болды – деп, Арина темдектеди. – Jе эҥ ле тыҥ бис jерлештерис келзе сÿÿнип, кожо кööрöп jадыс. Москвага ишле колбой эмезе таҥынаҥ jоруктап jÿреле, биске jолугарга öй табып турганы jакшы».

Айару Тохтонова