Алтайдын Чолмоны

Ат ӱстинде баатырлардыҥ маргааны

25.07.2024

Кӧк-Бӧрӱ тӱрк калыктардыҥ тӱӱкизинде јебрен ӧйдӧҥ бери улалып, бойыныҥ элбек јолын алынган. Эрјине ат ла баатыр — бир тыныш, бир ийде, бир јеҥӱ. Алдынаҥ бери ойынныҥ тӧзӧлгӧзи — кӱч ле кызалаҥ ӧйгӧ белен болзын деп, баатыр уулдар ойын ажыра тазыктырынып, таскадынганында болор.

«Кӧк-Бӧрӱ» ойынныҥ учуры такып кӧдӱрилет. Бу Эл-Ойында ол аҥылу јуучыл операцияда туружып, Тӧрӧлисти корып турган јуучыл јерлештериске учурлалган.

Албатыбыстыҥ сӱӱген байрамында «Кӧк-Бӧрӱле» финальный ойын калганчы кӱнде ӧдӧт. Быјыл баштапкы јер учун Шабалин ле Улаган аймактардыҥ командалары ойногон.

Ӱчинчи јер учун ойын бир кӱн озо Оҥдой аймактыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ командалары ортодо ӧткӧн. Мында јеҥӱни Оҥдойдыҥ кӧкбӧрӱчилери алган.

Финальный ойын башталардаҥ озо аҥылу јуучыл операцияныҥ туружаачызы кичӱ сержант Аржан Туянинге сӧс берилген. Ол быјыл Билениҥ јылы болгонын темдектеп, јуучыл јерлештерис јуу-чактаҥ билелерине эзен-амыр једип келзин деген кӱӱнземелин айтты. «Кӧк-Бӧрӱ» ойынга келген ал-камык албаты аҥылу јуучыл операцияда Тӧрӧлин корып тура јеҥ јастанган јерлештеристиҥ эземин бир минутка эзеткен.

«Солнечная энергия+» ООО-ныҥ генеральный директоры Андрей Ялбаков Алтай Республиканыҥ спорттыҥ национальный ойындары аайынча федерациязыныҥ јаанына кӧстӧлгӧнинеҥ бери кӧп ӧй ӧтпӧгӧн. Оныҥ башкарып турган предприятиези тергеебисте ӧдӱп турган кӧп тоолу керек-јарактарда, ол тоодо спорт маргаандарда спонсор болуп, болуш јетирет. Бу да Эл-Ойында ол тӧс спонсорлордыҥ бирӱзи болгон.

Кӧк-Бӧрӱле финал ойын башталардаҥ озо Андрей Ялбаковко база сӧс берилген. Ол јарым јыл кайра Саха-Якутияда, Бурятияда, Тувада болуп, бу карындаштык албатыларда спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча маргаандар канайда ӧдӱп турганын кӧргӧнин айткан. Спорттыҥ бу бӱдӱмдериле маргаандарды јаантайын ӧткӱрерине, балдарды ла јашӧскӱримди спорттыҥ национальный бӱдӱмдериле тазыктырарына ууламјылалган иштер ӧткӱрерге турганын Андрей Ялбаков база айткан ла јуулган эл-јонды байрамла уткуган.

Маргаанныҥ јаргычылары ойынды маргаанныҥ финалында туружып јаткан эки команданыҥ баатыр уулдарыла таныштырудаҥ баштаган. Шабалин аймактыҥ командазына Шыргайтыныҥ кӧк-бӧрӱчилери — «Шумахер» деп атка минген кыпчак сӧӧктӱ Садак Рыжкин, «Байрон» эрјинениҥ ӱстинде иркит сӧӧктӱ Эзен Таркрашев, «Опорик» чололу атка минген кыпчак сӧӧктӱ Аҥчы Какпаков, «Зефир» деп атка минген Ерлан Оспанов, «Хабиб» деп эрјинелӱ комдош сӧӧктӱ Иван Татанаков, «Беломор» атта тодош сӧӧктӱ Айсудур Могулчин, «Патриот» деп эрјинелӱ иркит сӧӧктӱ Владимир Таркрашев ле «Черная молния» айгырлу Николай Таркрашев, «Хаммер» эрјинеге минген тоҥжаан сӧӧктӱ Александр Епишкин, «Файер» деп атка минген тодош сӧӧктӱ Амат Могулчин, «Чивт» айгырга минген коболы сӧӧктӱ Василий Баянкин ле «Эверест» чололу атта кӧбӧк сӧӧктӱ Эмиль Санашев кирген.

«Улаган» команданыҥ кӧкбӧрӱчилери: «Дитлайф» деп атка минген кӧбӧк сӧӧктӱ Эзендей Бадыкин, јабак сӧӧктӱ Байрам Саксаев, «Король» деп эрјинеге минген саал сӧӧктӱ Арутай Юлуков, «Салават» деп атка минген иркит сӧӧктӱ Айдар Олчонов, «Черный» деп айгырга минген иркит сӧӧктӱ Родион Тоюшев, «Шансин» деп атка минген саал сӧӧктӱ Адар Санин, «Талай» деп эрјинеге минген кӧбӧк сӧӧктӱ Алексей Адыкаев, «Чоко» деп атка минген јабак сӧӧктӱ Урмат Курманов, «Флеш Рояль» эрјинеге минген иркит сӧӧктӱ Геннадий Олчонов, «Линфатор» деп айгырга минген кӧбӧк сӧӧктӱ Мерген Бадыкин, «Черныш» деп атка минген саал сӧӧктӱ Арчын Юлуков ло «Кӱзӱҥи» деп эрјинеге минген јабак сӧӧктӱ Ырыс Конушев.

Тӧс јаргычыныҥ молјуларын мундус сӧӧктӱ Анатолий Чадин, болушчылардыйын дезе алмат сӧӧктӱ Артур Тужанов ло база ла алмат сӧӧктӱ Евгений Саксаев бӱдӱргендер.
Кызу ойын башталардаҥ озо кӧкбӧрӱчилер јаҥжыкканы аайынча черт бергендер: «О-о-о, Кудай-јайаачы, јебрен чӱм-јаҥдарды улалтып келдим. Јалтанбас ла чакту алып-баатырлардыҥ «Кӧк-Бӧрӱ» ойынга келген чертин алынзын деп баштанадыс. Бу ойынга кирип јада, јуулган калыктыҥ алдына ак-чек болорыс, ойын ээжилерин буспазыс деп чертенедис!»

Ойынныҥ комментаторлоры коболы сӧӧктӱ Карчага Елеков ло коболы сӧӧктӱ Ашина Торломоев болгондор.

Бу маргаанныҥ спонсорлорын база адап ийели. Олор: «Кӧк-Бӧрӱ» ойынныҥ генеральный спонсоры АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Кохоев, АР-дыҥ спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча «Бирлик» деп биригӱзи (јааны Андрей Ялбаков), «Бизон» ООО (башкараачызы Аржан Кыпчаков), «ЭлТелком» ООО (башкараачызы Сурдаш Текенов), «Горизонт» ООО (јааны Дамир Тадыров), таҥынаҥ аргачы Светлана Шило, «Каракол» ООО (башкараачызы Эдуард Маташев). Бу улуска «Кӧк-Бӧрӱ» ойынды јӧмӧп тургандары учун быйан айдар керек.

Маргаандар башталардаҥ озо Шабалин аймактыҥ командазы Улаган аймактыҥ команда-зыныҥ тай-казанына салган кажы ла салым учун беш муҥ салковойдоҥ берилер, ол акчаны Шабалин аймактыҥ депутаттар Совединиҥ јааны Аржан Тодошев берер деп јарлалды. Удабай ла: «Бир ӱй кижи Шабалин аймактыҥ командазыныҥ баштапкы салымы учун беш муҥ салковой берер болды, је бойыныҥ ады-јолын айтпады» — деп, комментаторлор јарлаган.

Ойынныҥ баштапкы таймы башталган. Оны кӧрӧргӧ јуулган кара-бајырт албаты кӧкбӧрӱчилерди изӱ-изӱ колчабыжула уткуган. Уулактыҥ бескези 31 килограмм болгонын комментаторлор айдып турды. Олордыҥ ижин база темдектеер керек. Алдында јылдарда Валерий Киндиков эзен јӱрерде, «Кӧк-Бӧрӱниҥ» ойындарында сӱреен јакшы комментатор болотон эди. Оны улус ундыбаган ла болбой. Карчага Елековтыҥ ла Ашина Торломоевтиҥ бу ууламјыда ченемелдери база јаанаган деп айдар керек. Кӧрӧӧчилерге јилбилӱ болзын деп, олор кезикте кокырлап ийерин ундыбай турдылар.

— Шабалинниҥ командазынаҥ ченемелдӱ ойынчы Амат Могулчин тай-казандӧӧн уулакла кожо калыдып ийзе, ого «Ойрот-Тура» команда беш муҥ салковой берер — деп, комментаторлордыҥ айтканы эл-јонды кӱйбӱредип ийди.

Билениҥ јылында ӧдӱп јаткан бу маргаанныҥ туружаачыларынаҥ иркит сӧӧктӱ Эзен Таркрашев јети баланыҥ адазы болгонын уккан кӧрӧӧчилер оны изӱ колчабыжула уткуп турдылар. Мыны уккан Эзенниҥ эди-каны изий берген болбайсын, ол ат ӱстинеҥ уулакты ала согуп, «ӧштӱниҥ» тай-казанындӧӧн ууланды. Је Улаганныҥ кӧкбӧрӱчилери Эзенниҥ јолын туйуктап ийген — уулак ойто ло јерде.

Баштапкы тайм теҥ-тай айалгада ӧткӧн. Уулак кӧп сабада јерде болгон. «Шыргайтыныҥ кӧкбӧрӱчилери Эл-Ойындардыҥ сегис катап јеҥӱчили болгон» — деп, комментаторлор айдып турды. Бу учуралда дезе кӧп јиит уулдар ойногон. Айдарда, Шыргайтыда јаҥы ӱйе кӧкбӧрӱчилер чыдап келген деп айдар керек.

Экинчи ле ӱчинчи таймдарда ойынныҥ экпини тыҥый берген болгодый. Кӧкбӧрӱчилердиҥ кажызы ла «ӧштӱниҥ» тай-казанындӧӧн уулакты мергедеерге јӱткийт: эпчилин, чыйрагын, бар-јок кӱчин тузаланат. Уулакты јердеҥ кӧдӱрип ийгенин ӧскӧлӧри тӱрген курчап ийет. Удабай Улаган аймактыҥ командазынаҥ Урмат Курманов уулакты Шабалин аймактыҥ командазыныҥ тай-казанына кийдире таштап ийген. Бир эмеш ӧйдӧҥ мындый ок арга база ла Улаганныҥ кӧкбӧрӱчизи Мерген Бадыкинге келишкен. Улаганныҥ командазы эки салым таштап, Шабалинниҥ командазын ичкери озолой берген. Шабалинниҥ кӧкбӧрӱчилери уулакты кӧдӱрип ле алза, Улаганныҥ кӧкбӧрӱчилери учканча келип, уулакты ушта тартып алатан. Аттаҥ јыгылып, бычык алган да учуралдар бу ойында болгон. Онызы јогынаҥ болотон эди бе!

— Улаганныҥ командазы ӱчинчи салымды кийдирзе, «Алтай-Кабай» турбазадаҥ сыйга он муҥ салковой берилер — деп јарлалып турды. Кӱӱнзеген командазы салым таштаган учун беш, он муҥ салковойдоҥ таштаган улус болды. «Мерген Бадыкинге јараш ойыны учун София Черкасова беш муҥ салковой берип јат» — деп, комментаторлор јарлап ла турды. «Урмат Курманов уулакты тай-казанга кийдире таштап ийзе, нӧкӧрлӧринеҥ беш муҥ салковой алар» деп айдылды. Мыныҥ ончозын уккан кӧкбӧрӱчилер ойынын там ла тыҥыдып турды. Бир кезек ӧйдӧҥ Улаганныҥ баатыры Геннадий Олчонов база бир салымды кийдире таштаган.

Ойын тӱгенерде тоо 3:0 болгон. Мынайып, Улаган аймактыҥ кӧкбӧрӱчилери Кан-Оозыныҥ Ойбок деп кеен ӧзӧгинде ӧткӧн алтай албатыныҥ тергеелер ортодо XVIII «Эл-Ойын» байрамыныҥ «Кӧк-Бӧрӱ» маргааныныҥ јеҥӱчили болуп чыкты. Экинчи јер Шабалин аймактыҥ командазында ла ӱчинчи јер Оҥдойдыҥ кӧкбӧрӱчилеринде. Јеҥӱчилдерге сыйга акча берилгенин темдектеер керек.

Кырчын ЯШЕВ
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары