Алтайдын Чолмоны

«Эки бала бириккен – эптӱ-јӧптӱ јурт болзын»

01.08.2024

Телекей ӱстинде Алтай деген јерис бар.
Алаканча јеристе ас та болзо, јоныс бар!
Алтай укту јоныста јаҥжыккан чӱм-јаҥдарыс бар.

 

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларыныҥ сураганыла Мария БЫДЫШЕВАНЫҤ «Чӱм-јаҥдарысты јаҥдап јӱрели» деген бичимелин ойто такып јарлайдыс.

 

Биске бу ар-бӱткенле бирлик јӱрӱмисте чактарла јылыйбай келген, эди-каныска шиҥип калган чӱм-јаҥдарысла оморкоор керек. Оны чеберлеп, ӧйгӧ келиштире ӧҥжидип, элбедип апарар керек.
Кеен Алтайыста той-јыргалдар улалат… Эне-адалардыҥ бажы-кӧзи оорып, ач-амырын јылыйтып, недеҥ баштаар, тойды канайда ӧткӱрер деген ал-санаага алдыртып, бедиренип, амыр уйкузын јылыйтат.
Кажы ла аймактыҥ, јурттардыҥ јаҥжыгулары, јаҥарлары да башка-башка… Мен Беш-Ичиниҥ албатызыныҥ той ӧткӱрер чӱм-јаҥдарын кыскарта бичип ийейин.

 

Кысты качырары
Эмдиги ӧйдӧ кысты «уурдаар» чӱм-јаҥ јок. Эки јиит најылажып, эптӱ-јӧптӱ, ада-энениҥ айылына јединишкен кирип келет. Кезикте нӧкӧрлӧри эптеп-јӧптӧп, качырып экелет.
Келин айылга кирзе, эне кижи ого сӱт амзадат, таныжып, бажына арчуул буулайт. Чай азып, чайлайдылар.
Кудалаары
Таҥ атса, тӧрӧӧндӧр кыстыҥ эне-адазына јалама буулаган ак сӱттӱ, байлу арчынду, аш-курсакту, аракылу кудалап барып јат (ай јаҥыда кудалаар). Чӧгӧдӧп, јаҥарлап, эне-аданаҥ баштайла, јууктарын эбиреде кудалап ийеле, ол улус јуулып келзе ле, «Јӧп» эдип јат.
Јӧп
Кудалар јаҥыс айылга јуулыжып, тойды качан эдери, белкенчекти качан јетирери, шаалта, канча айыл кудалаары јанынаҥ јӧптӧжип јат.
Эки баланы айылдадары
Јаҥы јӧӧгӧн эне-адазына кире-чыга јӱрзин деп, балдарды аш-курсакту, аракы-чегендӱ кийдирип айылдадат.
Оноҥ ары арткан ыраактагы тӧрӧӧндӧрин кудалап јадылар.
Тойго белетенери
Куда-кумый ӧткӧн соҥында, тойго белетениш башталып јат:
а) јииттердиҥ кеп-кийимдерин, јӱстӱк-белектерин алары (кӧп сабазында јииттер эки башка кеп-кийим (орус, алтай) кийерге албаданат);
б) аш-курсакты, аракы-чегенди садып алары (алтай јурттарда тойго канча кижи келерин чокум билер арга јок учун курсакты артыгынча белетеп јадылар, је арт-учында јиилбегенин тӧгӧргӧ келижет. Оныҥ учун мында ончо ло немени кыракы чоттоор керек).
Учурлу сурактарды озолондыра шӱӱр: келинди кемниҥ айылына отургызар, кайыҥды кем, кайдаҥ экелер, кӧжӧгӧни кем кӧктӧӧр, кӧжӧгӧ тудар јеендерин, чач ӧрӧр јеҥелерин, белкенчекти кайнадар ла башкарып јетирер кижини кӧстӧӧр лӧ о. ӧ.
Кӧжӧгӧ ачар, башпаады ӧткӱрер кижи – таайы.
Эртеледе белетенип алза, той тӧзӧмӧлдӱ, токуналу ӧдӧр.
Айыл тудары
Мал сойылат, тойдыҥ аш-курсагын, эт-кӧчӧзин казанчылар азып јат.
Јаҥы айыл тутпас болзо, эне-адазыныҥ алтай айылыныҥ сырандарын эштӱ эдип, эки катаптаҥ томдоп, чаап салат – оны уулдыҥ айылы деп адаганы.
Той кӱн таҥ эртен чадырда очокко отоктыҥ – билениҥ јааны от камызып, «той-јыргал јакшы ӧтсин, бала-барка јакшы јатсын» деп алканып јат.
Таайы эмезе аказы јалама, сӱт, алтай аш-курсак тудунып, кайыҥга барар. Бажырып суранала, кӱнчыгыш јанынаҥ 2 чаал кайыҥ кезеле, айылга экелер. Оноҥ оныҥ алдында чырбаалдарын кезип, тӱнӱкке, эжиктиҥ эки јанына ак јаламала буулап, илип јат.
Јеҥези бойы кӧктӧгӧн кӧжӧгӧзин алкап туруп, ол эжиктиҥ јанында турган кайыҥга буулап јат.
Ол ло чач ӧрӧр јеҥези уулдыҥ орын-тӧжӧгин база алкап туруп јууйт.
Оноҥ кыстыҥ тойго келген тӧрӧӧндӧрин – кудаларды – от салып, удура базып уткуйдылар: озо ак сӱтле, оныҥ кийнинде эт, быштак, курут, алтай аракы салган тепшилӱ (эттӱ тепшини кудалар блаап аларга ченежет. Блаап алза, оныҥ ээлерине ойто садар чӱм-јаҥ, кокыр бар).
Оноҥ ары «Садыжу» барып јат
1. Эҥ озо той ӧткӱрерге керектӱ «тӧгӱнчик» келинди «садып јат». Бу келинниҥ кеп-кийимин кийген кижи јеен уул болор.
2. Байлу баш кайырчак садылат.
3. Оны ээчиде – орын-тӧжӧк, агаш-тажы, айак-казаны ла о. ӧ.
Кезикте бу «садыжу» белкенчекте учурлу јаҥарлар, ойын-бије, кокыр-каткы ажыра ӧдӧт. Ол тушта тойлоп келген куда-кумыйлар «эки јииттиҥ тӧжӧги бириксин» деген амадула кыстыҥ тӧжӧктӧринеҥ экелип, јеҥези уулдыҥ чач ӧрӱшке белетелген орынына бириктире салып, алкап, јууп јат.
Јолдоҥ келген кудаларды чайлаткан кийнинде, келинге барып јат. Јик јок ак бӧстӧҥ чачактап кӧктӧгӧн кӧжӧгӧни эки јеени тудунып, јеҥелери, келин-кечкиндер сыр-кожоҥло, јаҥарлап барып, экелип јат (келинди кӱнчыгыш јаар, јакшы, чуны јаткан тӧрӧӧн айылга отургызар).
Келинди экелип, эки кайыҥныҥ бажын бириктире тудуп, чач ӧрӧтӧн чадырга кийдирип јат.
Чач ӧрӱш
Келинниҥ эки јеҥези сӱтле ӱрӱстеп, чачын чип-чике јарып, алкап ӧрӧлӧ, чегедек кийдирет.
Оноҥ, «бажына чач бӱдӱрген, балтырына эт бӱдӱрген» байлу таайы: «Адымды адаба, алдымды кечпе!» – деп алкап туруп, кӧжӧгӧни ачат (камчыла, арчынныҥ сабыла эмезе бычактыҥ кыныла). Бу база учурлу чӱм-јаҥ: келин кайындарын тооп јӱрзин деп, соҥында катуга согулза, оору-јоболго бастырза, кезикте балазын кӱч чыгарып турза, адын адап кыйгырар дежет – ол коркышту болушту…
Кайын энези келдине сӱт амзадат.
Јайыкты – јаламалу эки сап арчынды – отко аластап, тӧргӧ илип јат.
Башпаады – ол келинди бу јурттыҥ отогыныҥ от-энезиле, ээзиле таныштырганы, јаҥы билениҥ јолы ачылганы.
Очоктыҥ ӱч балазына эштӱ эдип ак јаламалар ла казы-јуу арта салып (кӱнгеери), отко арчын салып, от-энедеҥ курчу, алкыш-быйан алат.
Оноҥ ары јаандары эки јиитти алкайт. Ойын-кокырлу эрмек айтпас! От-энедеҥ јаан неме јок. От коркышту белгелӱ: ӧчӧ берзе – јурт болбос, бийик јалбышталза – јурт јакшы, ырысту болор.
Келинге тепши салынат.
Той оноҥ ары улалат: текши эл-тӧрӧӧн эптӱ отурып, алама-шикир аш-курсактаҥ амзап, алкыштарын айдыжат, кожоҥ-комут чӧйилет.
Келинниҥ чайы урулат.
Кожоҥду чӧӧчӧйлӧр куда-кудагайларга берилет. Ол – олордыҥ бой-бойын кӱӱнзешкенин, тӧрӧӧнзишкенин, тоогонын керелеген озодоҥ бери келген чӱм-јаҥ.
Байталбаш салынат. Эне-адазы кызыныҥ тойына келбес, чачын јарганын кӧрбӧс деер. Јаҥыс јерде болзо, олорды байталбашка кычырып экелет, кожоҥду чӧӧчӧйлӧр берилет.
Тойдыҥ учы једип, ӱйдежӱ ӧткӱрилет (тегерийте туруп, кудалардыҥ јаҥар јолы ачык болзын деп алкап јаҥарлайт).
Белкенчек
Бу озодоҥ бери келген јаан учурлу, байлу чӱм-јаҥ. Келдиниҥ эне-адазына белкенчек јетирип, от-очогынаҥ алкыш-быйан сурап, јурт тӧзӧгӧн уулы угын улалтсын, келген келинниҥ белкенчеги бек болзын, белкенчегине кӧп бала-барка туулып, карындап, азырап берзин деп, ак сӱдин эмискен энезине «эмчек сӱдин» јандыратан тереҥ учурлу чӱм-јаҥ…
(Белкенчекти кезик улус јӧптӧшкӧниле ол ло той кӱн јетирет, је белкенчек ле тойго келеткендер тушташпас керек: блаадып та алардаҥ маат јок. Кезик улус табыланып, эртезинде јетирет).
Айылдадыш
Белкенчекти јетирген кийнинде эки јиит эжерди эки айылга айылдадып јат.
Кур курчаары
Оныҥ учуры мындый: бириккен, јаҥы туулган тӧрӧӧн-туугандар тӧрӧӧнзижип јӱрзин, бели, сын-арказы бек, курчулу болзын дегени; бириккен эки баланыҥ јӱрӱм јолы узун, элбек, быжу болзын, угы-тӧзин улалтсын деп, киндиктерин курчап, бектеп јатканы болор.

***

Кажы ла јерде той-јыргалдыҥ јаҥарлары бой-бойынаҥ аҥыланып јат. Је албаты чӱмдеген, азыйдаҥ бери кожоҥдоп келген јаҥарлардыҥ ортозында тӱҥейи де кӧп. Тойдыҥ учурлу јаҥарларын Беш-Ичинде јадып турган коо ӱндӱ јаҥарчылар З. К. Киндиковадаҥ, М. К. Кокпоевадаҥ, Г. М. Садыковадаҥ, анайда ок ак-јарыктаҥ јӱре берген энем ӧрӧкӧннӧҥ – А. П. Муклаевадаҥ угуп бичигем.

Куданыҥ јаҥарлары
Кӧк тайганыҥ арчынын
Кӱнге бажыр ӱстибис.
Кӧк јаларга бажырып,
Алкыш сурап келдибис.
Ак тайганыҥ арчынын
Айга бажыр ӱстибис.
Ак јаларга бажырып,
Алкыш сурап келдибис.

Кой арчынду тайганыҥ
Тайгазына баш болзын!
Койу сӱдин эмискен
Энезине баш болзын!
Ат арчынду тайганыҥ
Тайгазына баш болзын!
Алаканга јайкаган
Адазына баш болзын!

Канча ажу аш туруп,
Кудалап келдис, кыс сурап,
Кудаларыс мында деп,
Чӧгӧдӧп келдис, кудалар.
Камык кечӱ кеч туруп,
Суранып келдис, кудалар.
Тӧрӧӧндӧр мында деп,
Чӧгӧдӧп келдис, јурт сурап.

Кайыр туулар ажыра
Карчага тӱшти јем сурап,
Колыста тажуур тудунып,
Кудалап келдис, јурт сурап.
Бийик агаш бажынаҥ
Боро куш тӱшти, јем сурап,
Колыста тажуур тудунып,
Кудалап келдис, јурт сурап.

Ак кайыҥды кезеле,
Кабай эткен адазы.
Ак сӱдин эмизип,
Азырап койгон энези.
Кӧк кайыҥды кезеле,
Кабай эткен адазы.
Койу сӱдин эмизип,
Чыдадып койгон энези.

Колыстагы чӧӧчӧйди
Алып ийзеер, кудалар.
Кожоҥдоп берген чӧӧчӧйди
Амзап ийзеер, кудалар.
Кожоҥдоп берген тажуурды
Тудуп ийзеер, кудалар.
Амадап келген бойысты
Аайлап ийзеер, кудалар.

Ак ла шаајыҥ айагыс
Алтынга тӱҥей кӧрӱнгей.
Алып келген ол ажыс
Алама-шикир амзалгай.
Кӧк лӧ шаајыҥ айагыс
Мӧҥӱнге тӱҥей кӧрӱнгей.
Ичиндеги ол ажы
Мӧттӧҥ тату билдиргей.

Чӧӧчӧй туткан колыбыс
Чылай берди, кудалар.
Чӧгӧдӧгӧн тизебис
Арый берди, кудалар.
Тажуур туткан колыбыс
Тала берди, кудалар.
Эдиски болгон ӱнибис
Туна берди, кудалар.

Ак калайлу казанаар
Бистиҥ отко кайнагай.
Ак шаҥкылу балагар
Бистиҥ јуртка јуртагай.
Кӧк калайлу казанаар
Бистиҥ отко кайнагай.
Кӧк шаҥкылу балагар
Бистиҥ јуртка јуртагай.

Эрјинениҥ кулунын
Мал эдерис, кудалар.
Энениҥ эрке балазын
Ал јӱрерис, кудалар.
Ак бороныҥ кулунын
Ат эдерис, кудалар.
Аданыҥ эрке балазын
Ал јӱрерис, кудалар.

Јаламалу тажуурды
Тудуп ийзеер, кудалар.
Јайнап айткан сӧзисти
Угуп ийзеер, кудалар.
Кыйра буулу тажуурды
Амзап ийзеер, кудалар.
Кыйналып келген сӧзисти
Угуп ийзеер, кудалар.

Алаканда чӧӧчӧйим
Ак байталдыҥ сӱди эт.
Амадап келген бу јолым
Албаты јаҥдаган јаҥ эт.
Колымдагы ак ӱрӱс
Коҥыр байтал сӱди эт.
Кожоҥдоп келген амадуум
Короты јаҥдаган јаҥ эт.

Эрјинениҥ кымызын
Энези ичер учурлу.
Эптӱ-јӧптӱ куучынды
Энези айдар учурлу.
Ак бороныҥ кымызын
Адазы амзаар учурлу.
Алкыш-јӧптӱ куучынды
Адазы айдар учурлу.

Эки ӱйелӱ чакыга
Эбирип тӱштис, тӧрӧгӧн.
Эне тушта јаҥ эмей
Јаҥдап јӱрис, тӧрӧгӧн.
Алты ӱйелӱ чакыга
Айланып тӱштис, тӧрӧгӧн.
Ада тушта јаҥ эмей,
Јаҥдап келдис, тӧрӧгӧн.

Јӧптиҥ јаҥарлары
Кызыл таштыҥ кырынаҥ
Кучыйак тӱшти, јем сурап.
Кызыл тажуур койтылдап,
Кудалар келди, јӧп сурап.
Кара таштыҥ кырынаҥ
Кучыйак тӱшти, јем сурап.
Кара тажуур тудунып,
Кудалар тӱшти, јӧп сурап.

Ак тайганыҥ арчынын
Айга бажырып ӱстибис.
Ак јаларга бажырып,
Јӧптӧжӧргӧ келдибис.
Кӧк тайганыҥ арчынын
Кӱнге бажыр ӱстибис.
Кӧк јаларга бажырып,
Јӧптӧжӧргӧ келдибис.

Айланып эткен алтын кӱӱк
Башка уйада балалу.
Азырап салган кыстарыс
Башка јуртта салымду.
Эбирип эткен эдил кӱӱк
Ӧскӧ кушта уйалу.
Эмизип койгон кыстарыс
Ӧскӧ јуртта јыргалду.

Сӧслӧ айдар:
Тӧртӧн агаш бириктирзе – айыл болор,
Тӧрт кижи јӧптӧшсӧ – куда болор,
Эки ташты чагыштырза – от болор,
Эки јиит бириксе – јурт болор!

Тостыҥ кыбындый, торконыҥ јигиндий, тӧрӧӧн-кудалар болуп јӱректер деп јӧптӧжип келген улус болорыс.

Келинди экелер тушта кожоҥдоор јаҥарлар
Ак кӧжӧгӧ кӧдӱрген
Ак кайыҥныҥ јаражын.
Албатызын јыргаткан
Ада-энениҥ јакшызын.
Кӧк кӧжӧгӧ кӧдӱрген
Кӧк кайыҥныҥ јаражын.
Кӧп албаты јыргаткан
Кӧӧркий балдар сӱрлӱзин.

Актаҥ чыккан ак кайыҥ
Алдынаҥ ӧрӧ корболу.
Ак ла торко кӧжӧгӧ
Азыйдаҥ бери алкышту.
Кӧктӧҥ чыккан кӧк кайыҥ
Кӧдӱре бойы корболу.
Кӧк лӧ торко кӧжӧгӧ
Кӧп калыкка јыргалду.

Аркадагы ак кайыҥ
Алдынаҥ ӧрӧ корболу.
Айылда отурган кудалар
Алтан эки алкышту.
Тӧстӧк јерде кӧк кайыҥ
Ӱстинеҥ тӧмӧн корболу.
Тӧрдӧ отурган кудагай
Тӧртӧн эки алкышту.

 

Элбиреген кайыҥду
Эҥдӱ кӧжӧгӧ сӱрлӱзин.
Элди-јонды јыргаткан
Эки баланыҥ јаражын.
Ак кайыҥга буулалган
Ак кӧжӧгӧ сӱрлӱзин.
Айыл тудуп јыргаган
Балдарыстыҥ јакшызын.

Ак ла торко кӧжӧгӧ
Алтайыска јайылзын.
Јаҥы айылду балдарда
Айылында кабай јайкалзын.
Кӧк лӧ торко кӧжӧгӧ
Кеен Алтайда јайылзын.
Корболоп ӧскӧн балдарыс
Кӧп албатыны сӱӱндирзин.

Ак айаска чӧйилген
Ак кӧжӧгӧ јаражын.
Айылду болуп јыргаган
Балдарыстыҥ јаражын.
Кӧӧркий јеҥе кӧктӧгӧн
Кӧжӧгӧниҥ јаражын.
Кӧп албаты јыргаткан
Кӧӧркийлердиҥ јакшызын.

Јайылып чыккан кайыҥныҥ
Јалбырактары јажарзын.
Јаш балдардыҥ јӱрӱми
Јажын-чакка бек болзын.
Таскылда турган ак кайыҥ
Тазылы јерде бек болзын.
Јурт тӧзӧгӧн балдардыҥ
Јӱрӱми сӱттий ак болзын.

Эки агаштыҥ тазылы
Чедиргендӱ от болзын.
Эне-аданыҥ балдары
Эптӱ јакшы јурт болзын.
Кедери турган кайыҥныҥ
Тазылы јерде бек болзын.
Бистиҥ балдар биригип
Тӧзӧгӧн јурты бек болзын.

Ак кӧжӧгӧ кӧдӱрип,
Той эдерде, јакшызын.
Ак ӧлӧҥниҥ ӱстине
Айыл тударда, јаражын.
Кӧжӧгӧни кӧдӱрип,
Той эдерде, јакшызын.
Кӧк ӧлӧҥниҥ ӱстине
Айыл тутса, јаражын.

Чач öрöр тушта кожоҥдор, јаҥарлар
Аршын jалду ак боро
Ак кайыҥныҥ тöзинде.
Ак шаҥкылу кыс бала
Ак кöжöгö арjанда.
Кöбöҥ jалду кöк боро
Кöк кайыҥныҥ тöзинде.
Кöк шаҥкылу кыс бала
Кöк кöжöгö арjанда.

Алты айры шаҥкыҥды
Чечип койор öй келди.
Эки айры öрöлö,
Келин болор öй келди.
Тöрт лö айры шаҥкыны
Чечип салар öй келди.
Кара чачыҥ jарала,
Тулуҥ öрöр öй келди.

Бештеҥ öргöн кеjегеҥ
Jазылатан бу туру.
Белиҥдеги шаҥкыны
Чечтиретен бу туруҥ.
Тöбöҥдöги шаҥкыҥды
Чечетениҥ бу туру.
Тöрт эдектÿ чегедекти
Кийетениҥ бу туру.

Эки jеҥе jаратан
Элбек кара чачы бар.
Элен-чакка jуртайтан
Эне-Беш деп алтай бар.
Тулуҥ эдип öрöтöн
Куба jараш чачы бар.
Jажын-чакка jуртайтан
Шыргайты деп jуртыс бар.

Ак кайыҥга буулаган
Кöжöгö туткан jеендери.
Эки тулуҥ öрöтöн
Эки кару jеҥези.
Кöк кайыҥга буулаган
Кöжöгö туткан jеендери.
Кара чачын jаратан
Кару эки jеҥези.

Jайа салган ширдекке
Келин отурар учурлу.
Экидеҥ чачын jарала,
Jеҥелер öрöр учурлу.
Jайа салган ак ширдек
Jеҥези эдер учурлу.
Jайа салган ол чачын
Jеҥелер öрöр учурлу.

Jажыл бÿрлÿ ак кайыҥ
Туратан jери бу болды.
Jаттаҥ келген баланыҥ
Jуртайтан jери бу болды.
Элбирек бÿрлÿ кайыҥныҥ
Туратан jери бу болзын.
Элдеҥ келген баланыҥ
Jадатан jурты бу болзын.

Ак-айаска чöйилген
Ак кöжöгö jаражын.
Айылду болуп jыргаган
Балдарыстыҥ jакшызын.
Кööркий jеҥе кöктöгöн
Кöжöгöниҥ jаражын.
Кöп албатыны jыргаткан
Кööркийлердиҥ jакшызын!

Талбынала учарда,
Таштаҥ учкан куш jараш.
Jаш балдардыҥ тойында
Той баштаган таай jараш.
Кöдÿрилип учарда,
Кайадаҥ учкан куш jараш.
Кöжöлÿ кайыҥ jанында
Кöжöгö туткан jеен jараш.

Агаш бажы jажарып,
Jайыла берзе, jаражын.
Jаш балдарыс jаранып,
Jурт тöзöзö, jакшызын.
Кайыҥ бажы jажарып,
Jайыла берзе, jаражын.
Карузышкан балдарыс
Jурт тöзöзö, jакшызын.

Эки турун биригип,
Оттоҥ jакшы от кÿйзин.
Эки бала биригип,
Jурттаҥ jакшы jурт болзын!
Эки jÿрек биригип,
Jаҥыс болуп согулзын.
Сÿÿштиҥ jолы экÿге
Ырысту jÿрÿм сыйлазын.

Келинге jакылта кожоҥ
Ӱйген сукпаан ат болор,
Ӱйгендери кÿч болор.
Ӱч кöрбööн jер болор,
Ӱренерге кÿч болор.
Колоҥ тартпаан ат болор,
Колоҥдоорго кÿч болор.
Кожо öспöгöн jурт болор,
Ӱренерге кÿч болор.

Тöстöктö турган тöрт кайыҥ
Тöзин чаппай, байлап jÿр,
Тöр бажында кайын адаҥ,
Алдын кечпей, байлап jÿр.
Аркада турган ак кайыҥ
Алдын чаппай, байлап jÿр.
Айылда отурган кайныҥды
Адын адабай, байлап jÿр.

Белкенчек jетирериниҥ jаҥарлары
Алаканныҥ кырыла
Jайкаган ада болбайсын.
Ару эмчек сÿдиле
Эмискен эне болбайсын.
Эки колдыҥ кырына
Экчеген ада болбайсын.
Эки эмчек сÿдиле
Эмискен эне болбайсын.

Алтын jараш ÿйгенис –
Аргымактыҥ jепсели.
Алдарга салган белкенчек –
Ада-энениҥ кÿндÿÿзи.
Кÿмÿш jараш ÿйгенис –
Кÿреҥ тайдыҥ jепсели.
Кÿреелей салган белкенчек –
Эне-аданыҥ кÿндÿÿзи.

Кой арчын тайганыҥ
Тайгазына баш болзын!
Койу сÿдин эмискен
Энезине баш болзын!
Ат арчынду тайганыҥ
Тайгазына баш болзын!
Алаканга jайкаган
Адазына баш болзын!

Ак jалаҥда отогон
Адын берген кудалар.
Ак чечекле ойногон
Балазын берген кудалар.
Кöк jалаҥда отогон
Адын берген кудалар.
Кöк чечекле ойногон
Балазын берген кудалар.
Ак малысты сойоло,
Белкенчек салдыс, тöрööн.
Араjаннаҥ урала,
Амзап бердис, тöрӧöн.
Кой малысты сойоло,
Белкенчек салдыс, кудалар.
Короjонноҥ урала,
Амзап бердис, кудалар.

Тӧрт талалу тепшиде
Белкенчектеҥ амзагар.
Тӧртӧн јӱзӱн чечектиҥ
Аракызын амзагар,
Алдаардагы тепшиде
Белкенчектеҥ амзагар.
Алтан јӱзӱн чечектиҥ
Арајанын амзагар.

Ак канатту тепшиниҥ
Теејизинеҥ амзайлык.
Алты ӱйелӱ айылдыҥ
Ыжыгына ойнойлык!
Ӱч канатту тепшиниҥ
Ӱрӱзинеҥ амзайлык.
Ӱч ӱйелӱ айылдыҥ
Ыжыгына ойнойлык!

Кожоҥду чӧӧчӧйдиҥ јаҥарлары
(Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри – уулдыҥ тӧрӧӧндӧрине)
Чубар-чоокыр эрјинес
Чуланаарга кирип калт.
Чуда балабыс чыдайла,
Чындык јуртка келип калт.
Кара-чоокыр эрјинес
Кажанаарга кирип калт.
Кабайда кызыс чыдайла,
Калыҥ јуртка келип калт.

Јаскы койдыҥ терезин
Јазап этсе, тон болор.
Јатка келген балага
Јапсып јӱрзеер, јурт болор.
Карган койдыҥ терезин
Капсып этсе, тон болор.
Карыга барган балага
Карузып јӱрзеер, јурт болор.

Јазап эткен тоныбыс
Јардаарга јылу тон болзын.
Јатка берген балабыс
Јажын-чакка јурт болзын.
Эптеп эткен тоныбыс
Эдеерге јылу тон болзын.
Элге берген балабыс
Эптӱ-јакшы јурт болзын.

Эрјинениҥ кулунын
Ат эдигер, кудалар.
Энениҥ эрке балазын
Алып јӱреер, кудалар.
Ак бороныҥ кулунын
Ат эдигер, кудалар.
Аданыҥ эрке балазын
Ал јӱрӱгер, кудалар.

Ажыра тарткан колоҥыс –
Ак бороныҥ седеҥи.
Алаканда чӧӧчӧйис –
Ада-энениҥ кӱндӱӱзи.
Коштой тарткан колоҥыс –
Коҥыр тайдыҥ седеҥи.
Колыстагы чӧӧчӧйис –
Кудалардыҥ кӱндӱӱзи.

Ак кайыҥныҥ уурынаҥ
Алкап эткен чӧӧчӧйис.
Ак байталдыҥ сӱдинеҥ
Ачыдып эткен ажыбыс.
Чагал агаш тӧзинеҥ
Чаап эткен чӧӧчӧйис.
Чабдар беениҥ сӱдинеҥ
Амадап аскан ажыбыс.

Арка јердиҥ ӧлӧҥин
Аҥ отойтон учурлу.
Алаканда чӧӧчӧйди
Адазы ууртаар учурлу.
Кобы јердиҥ ӧлӧҥин
Кой отойтон учурлу.
Колыстагы чӧӧчӧйди
Кудалар ууртаар учурлу.

Кожоҥду чӧӧчӧйдиҥ јаҥарлары
(Уулдыҥ тӧрӧӧндӧри – кыстыйына)
Кайыҥ агаш уурынаҥ
Калайлап эткен чӧӧчӧйис.
Какпактаҥ тамган ажыстаҥ
Амадап берген чӧӧчӧйис.
Чоҥ кайыҥныҥ уурынаҥ
Чололоп эткен чӧӧчӧйис,
Чоргодоҥ аккан ажыстаҥ
Алкап берген чӧӧчӧйис.

Алты ӱйелӱ чакыга
Ак боробыс буулайлык.
Алты ӱйеге чыгара
Тӧрӧӧнзижип јӱрелик.
Јети ӱйелӱ чакыга
Јееренис кожо буулайлык.
Јети ӱйеге чыгара
Тӧрӧӧнзижип јӱрелик!

Акар койдыҥ терезин
Акарлап эткен кудагай.
Ак шаҥкылу балазын
Јуртка берген кудагай.
Керекшинниҥ терезин
Кејим эткен кудагай.
Кејегелӱ балазын
Јуртка берген кудагай.

Тӧр кайыҥнаҥ буулайтан
Адын берген кудагай.
Терлӱ јуртты тутсын деп,
Балазын берген кудалар.
Бай кайыҥнаҥ буулайтан
Адын берген кудалар.
Байзыҥ јуртты тутсын деп,
Балазын берген кудалар.

Ак арчынду Алтайдыҥ
Изӱзине баш болзын!
Ак ла сӱттӱ энениҥ
Ак сӱдине баш болзын!
Кой арчынду Алтайдыҥ
Јылузына баш болзын!
Койу сӱттӱ энениҥ
Тын сӱдине баш болзын!

Ак-айастыҥ булуды –
Ак бороныҥ серӱӱни.
Алаканда чӧӧчӧйис –
Ада-энениҥ кӱндӱӱзи.
Кӧк-айастыҥ булуды –
Кӧк бороныҥ серӱӱни.
Колыстагы чӧӧчӧйис –
Кудалардыҥ кӱндӱӱзи.

Кӱндӱлешкен тепшибис –
Кӱреҥ байтал сӱмези.
Колыстагы чӧӧчӧйис –
Кудалардыҥ кӱндӱӱзи.
Ай канатту тепшибис –
Ак байталдыҥ сӱмези.
Алаканда чӧӧчӧйис –
Ада-энениҥ кӱндӱӱзи.

Агаштаҥ эткен чӧӧчӧйис
Алтын сӱрлӱ кӧрӱнзин.
Ичиндеги ару аш
Алама-шикир билдирзин.
Мӧштӧҥ эткен чӧӧчӧйис
Мӧҥӱн сӱрлӱ кӧрӱнзин
Ичиндеги ачу аш
Мӧттӧҥ тату тадылзын.

Кур курчаарыныҥ јаҥарлары
Торко курды курчайдыс,
Толгой тутпай, курчан јӱр.
Талима курды курчайдыс,
Таштабай ла эдин јӱр.
Кӧбӧҥ курды курчаза,
Кыстай тудар, кудагай.
Торко курды курчаза,
Толгой тудар, кудагай.

Бис курчаган курыбыс
Белеерге јылу билдирзин.
Бистиҥ айткан алкыжыс
Јӱрегерге томулзын.
Бис курчаган курыбыс
Кӧксӧӧргӧ јылу билдирзин.
Карузып айткан сӧзибис,
Кӱр-кӧксӧӧргӧ томулзын.

Ак ла торко курыбыс
Аркаарга јылу кур болгой.
Алкап айткан јаҥарыс
Алын јолоор јарыткай.
Кӧк лӧ торко курыбыс
Кӧксӧӧргӧ јылу кур болгой.
Кӱӱнзеп айткан јаҥарыс
Кӱӱн-санаагарды јарыткай.

Ак ийнектиҥ сӱдинеҥ
Аарчы эткен тӧрӧӧн.
Алты аркакту торколо
Кур курчаган тӧрӧӧн.
Кӧк ийнектиҥ сӱдинеҥ
Кӧӧрчӧк эттис, кудалар.
Кӧк аркакту торколо
Кур курчадыс, кудалар.

Ак байталдыҥ сӱдинеҥ
Ӱрӱс эттис, кудалар.
Ак чечектӱ торколо
Кур курчадыс, кудалар.
Кӧк байталдыҥ сӱдинеҥ
Ӱрӱс эттис, кудалар.
Кӧк чечектӱ торколо
Кур курчайдыс, кудалар.

Јӧӧжӧ садыжарыныҥ учурлу јаҥарлары
Келин садары
Кӱмӱш сапту сырганы
Кӱн ажырбай, беригер.
Кӱӱнзеп јӧӧгӧн келдисти
Кӱн ажырбай, беригер.
Алтын сапту сырганы
Ай ажырбай, беригер.
Амадап јӧӧгӧн келдисти
Ай ажырбай, беригер.

Чиҥмеридеҥ шабылу
Ширдегисти беригер.
Шаҥкы чечип ӧӧрӧтӧн
Келдибисти беригер.
Чаҥкырайган шабылу
Кебизисти беригер.
Чачындагы шаҥкылу
Келдибисти беригер.

Баш кайырчактыҥ
Ак кайыҥныҥ тӧзинеҥ
Чӱмдеп эткен кайырчак.
Айыл ичин чӱмдейтен
Алтын сӱрлӱ кайырчак.
Тӧр кайыҥныҥ тӧзинеҥ
Чӱмдеп эткен кайырчак.
Тӧрт бажында туратан
Тӧрт толыкту кайырчак.

Алтын кайырчак ичинде
Ай кеберлӱ торко бар.
Ол торконыҥ ортодо
Кӧп балдардыҥ суузы бар.
Кӱмӱш кайырчак ичинде
Кӱнге тӱҥей торко бар.
Ол торконыҥ ортодо
Кӧп балдардыҥ суузы бар.
Тӧрт кайыҥныҥ тӧзинеҥ
Чӱмдеп эткен кайырчак.
Тӧр бажына турзын деп,
Алкап берген кайырчак.
Ак кайыҥныҥ тӧзинеҥ
Амадап эткен кайырчак.
Айыл ичинде турзын деп,
Алкап берген кайырчак.

Агаштаҥ эткен баш кайырчак
Тӧрдӧ турар учурлу.
Албатыныҥ алкыжы
Коруп јадар учурлу.
Амадап эткен кайырчак
Айылда турар учурлу.
Ӱстиндеги ак јайык
Коруп турар учурлу.

Алтын кайырчак ичинде
Ай кеберлӱ айак бар.
Айландыра улуста
Алкап айдар сӧзи бар.
Кӱмӱш кайырчак ичинде
Кӱн бӱдӱмдӱ торко бар.
Кӱреелей турган улуста
Кӱӱнзеп айдар алкыш бар.
Кӱн кеберлӱ кайырчакта
Кӱмӱш торко база бар.
Кӱреелей турган тӧрӧӧнниҥ
Кӱндӱӱ-кӱрее ондо бар.
Ай кеберлӱ кайырчакта
Алтын-мӧҥӱн јӧӧжӧ бар.
Айландыра турган тӧрӧӧнниҥ
Алкыш-быйаны база бар.

Тӧжӧк-јастыктыҥ
Канча ӱйелӱ чакыга
Кара тай туруп киштегей.
Кабыра јууган орында
Камык балдар чыдагай.
Тӧрт ӱйелӱ чакыга
Тӧнӧн тай туруп киштегей.
Туруп јууган орында
Тӱӱнчекте бала јайкалгай.

Тӧрдиҥ бажын кееркеткен
Тӧжӧк јууган кудалар.
Тӧртӧн эки јуурканды
Тӱре салган кудалар.
Айыл ичин кееркеткен
Алкы берген кудалар.
Алтан эки торконы
Амадап јууган кудалар.

Алты катай тӧжӧгӧр
Ак торколо јабылгай.
Ак торконыҥ ӱстине
Алып уулдар чыдагай.
Катай јууган тӧжӧгӧр
Кӧк торколо јабылгай.
Кӧк торконыҥ ӱстине
Камык кыстар чыдагай.

Ак чечекле ойногон
Балазын берген кудагай.
Ак торколо чӱмдеген
Јӧӧжӧзин берген кудагай.
Кӧк чечекле ойногон
Балазын берген кудагай.
Кӧк торколо чӱмдеген
Јӧӧжӧзин берген кудагай.

 

Р.S. Калганчы ӧйдӧ ада-энелер, тӧрӧӧн-туугандар балдарыныҥ той-јыргалын ӧткӱретен чӱм-јаҥда, јаҥжыккан јаҥжыгуларда (кудалаарында, белкенчекти јетиреринде ле о.ӧ.) болуп турган јастыралар чала чочыдат. Мынайып ла эҥ ле јаан, учурлу чӱмди јастыра-мыстыра ӧткӱрип баштазаас, база тоолу јылдаҥ кандый айалгага келерис? Темдектезе, качырган кыстыҥ ада-энезине, јууктарына кудалап келген улус чӱм-јаҥды ӧткӱрзе, тудунатан айагын айлында ундып, кирип келеле, айак сураган учурал бар. Јаҥарлап берзин деп сураза, «бис билбезис, меҥдеп турубыс» деп айдала, столго аракызын тургузып, тӱрген ле эжик јаар меҥдейт. Кезикте кудалап јӱрген улус качырган баланыҥ сӧӧгин де, ады-јолын да, ада-энезин де билбей, айылдаҥ айылга меҥдей-шиҥдей кирип ле јат.

Јаҥар кожоҥын билбес болзо, бӱткӱл јурттаҥ бир-эки јаҥарлап, кожоҥдоп турган кижини айбылап, кожо апарып јат.

Филология билимдердиҥ кандидады, билимчи-фольклорчы К. Э. Укачинаныҥ албатызына кереес эдип артыргызып салган «Алтай той» (2012 ј.) деп бичиги кажы ла биледе болор керек. Аайланбай-билбей, оҥдобой турза, бичикти колго алып, кычырып, бойына јартап тузаланза кайдар? Билбегенин сураар, угар керек. Шак мынаҥ јаҥы билениҥ ырыс-кежиктӱ јадыны камаандузын ундыбайлы.

Редакциядаҥ