Алтайдын Чолмоны

«Тазыктыраачы болорго амадагам»

23.08.2024

Куран айдыҥ 8-чи кӱнинде Кырлык jуртта jадып турган спорттыҥ ветераны Александр Алексеевич Мандинге 65 јаш толгон. Бу керек-јаракла колбой ол Алтай Республиканыҥ физкультура ла спорт аайынча комитединиҥ Кÿндÿлÿ грамотазыла кайралдаткан. Бӱгӱн оныла ӧткӧн эрмек-куучынды јарлап турубыс.

— Александр Алексеевич, мениҥ билеримле, Слер алган ÿредÿгер аайынча строитель кижи. Је та нениҥ де учун иштеги jолыгардыҥ кöп jаны спортло колбулу болуп калган…

— Мен областьтыҥ орто ӱредӱлӱ национальный школын божодоло, Барнаулдыҥ строительный техникумыныҥ архитектура аайынча бöлÿгине ÿредÿге киргем. Оны 1980 jылда божодып, Кан-Оозы аймакта озо тегин строитель, оноҥ дезе аймактыҥ архитекторы болуп иштегем.

Шак ла ол тушта мен јарлу тазыктыраачы Илья Кыпчынарович Арбаевке jер берип, ого тура туткам. Ол тушта бис спорт керегинде кöп куучындашканыс. Илья Кыпчынарович мени Кырлыкта балдарды хоккейге тазыктырып ӱретсин деп кӱйбӱредип сӧстӧгӧн. Илья Кыпчынарович Кан-Оозыныҥ балдарын тазыктырардаҥ озо Кырлыкта физкультураныҥ ÿредÿчизи болуп иштеген. Оны хоккейле баштап ла мениҥ тӧрӧл Кырлык јуртымда танышкан деп айдыжат. Чынын-тӧгӱнин билбезим, је бис јуртта футболды ла хоккейди туку ла оогош тужыстаҥ бери ойногоныс. Оны бастыра улус билер.

— Слерде спортко jилбÿ школдоҥ ло бери болгон турбай?

— Эйе. ОНСШ-та ÿренип турарыста, бош öйдö бисте футболдоҥ ӧскӧ не де болбогон. Класстар ла школдор ортодо бӧлӱнип маргыжатаныс. «Динамоныҥ» ла ЗВТ-ныҥ стадиондорында ойнойтоныс. Бисте тазыктыраачы да болбогон, спорттыҥ бу бÿдÿмине бойлорыс ла jÿткип тартылганыс.

Союзпечатьтыҥ киоскынаҥ «Футбол-хоккей» деп газетти садып алала, ондо jарлалып турган «Пелениҥ урокторы» деп рубриканы энчикпей кычырарыс. Бойлорыска футболдыҥ jажыттарын ачып, jуралган финттерди ÿренетенис. Интернатта кыбыста матрасты jерге јайа салып, кардыска jада тÿжÿп эмезе чалкойто аҥданып, Пелени ӧткӧнип, мечикти ӧрӧ чачатаныс (каткырат). Мындый тазыктырудаҥ улам бир катап Койон (Николай) Бобоков нöкöримле кожо јаткан кыбыстыҥ кöзнöгин де ооткон эдис. Базардаҥ барып шил алып, кöзнöкти ойто шилдеген эдис.

ОНСШ-тыҥ командазы 1975 jылда каланыҥ «Алтын кÿс» деп маргаанында туружып, баштапкы ла катап jеҥÿ алган. Ол öйдö Горно-Алтайскта футболло болгон маргаандарда jÿк ле 1-кы ла 12-чи таҥмалу школдордыҥ балдары jеҥетен болгон. Биске бу сӱрекей jаан jедим болгон эди. Оны эмдиге јетире ундыбай јӱредим.

Койон нöкöрим кöп jылдардыҥ бажында Боочыдаҥ бистиҥ Кырлык јуртка кöчӱп келген. Футболло ӧткӧн маргаандарда экӱ Кырлык учун ойноп, кöп jеҥÿлерге јеткенис. Кийнинде ол алтай шатраныҥ Кан-Оозы аймак ла рес-публика кеминдеги öзÿмине jаан камаанын jетирген. Оныла оморкоп jÿредим.

— Александр Алексеевич, оогош тужыгарга бурылып, оны элес те болзо ӧйгӧ ойто катап эске алынып кӧрӧктӧр бӧ, ол тушта Кырлыктыҥ уулчактары неле јилбиркеген?

— Спортло эмей база (кӱлӱмзиренет). Ол öйдӧ бис, ончо ло балдар чылап ок, jайгыда футбол тепкенис, бисте волейбол ло городки база болгон, оны шарик дейтенис, кышкыда дезе — кере ле тӱжине тошто, хоккейде.

Чындап, ОНСШ-та ÿренип турала, мен классический кÿрештиҥ секциязына база јӱрген эдим. Оны ол тушта Мадий Каланаков ӧткӱрген. Оныҥ баштапкы ÿренчиктери Олег Шатин, Аргымак Ечешев ле оноҥ до ӧскӧлӧри кийнинде јарлу кӱрешчилер болуп ӧскӧн.

Барнаулда техникумда ÿренеримде, анда футболго тазыктырынар стадион болбогон. Туку јуртээлем институтка барып ойнойтом, маргаандарда институттыҥ командазы учун туружатам. Строительный техникумда дезе самбоныҥ ло биатлонныҥ секциялары иштеген, је олорго jилбÿ тыҥ болбогон. Менде футболло тазыктыраачы болор јаан амаду болгон, jе строительге ÿренип, туралар тудар ишке кӧмӱлип, бу амадум бÿтпес болор деп алаҥзыгам.

Техникумда дезе кеми 36х18 метр спортзалдыҥ ӱлекерин тургузып, калганчы курста дипломло ижимди ол аайынча корулагам. Практиканы Москвада «Союзспортпроект» деп тӧс jерде öткöм. Кийнинде тöрöл Кырлык jуртымныҥ ла Кан-Оозыныҥ стадиондорын тудар иште эрчимдӱ турушкам.

— Слер амадаган кӱӱн-санаагарга jединген болтырыгар, а балдарла иш канайып башталган?

— Балдардыҥ спортшколындагы иш 1987 jылда башталган. Саша Сандыковты, Эмил Клешевти, Ырысту Бедесовты ла оноҥ до öскӧ уулдарды тазыктыргам. Олор мениҥ эҥ баштапкы ӱренчиктерим болор. Тазыктырган спортчылардаҥ Алеша Казанев, Аржан Кабарчин, Володя ла Сандр Абраимовтор, Амыр Шатин, Эремей Глазин ле Валентин Ухачин аймактыҥ «Чарас» командазы учун ойноп, Новосибирск, Бердск, Новоалтайск, Омск, Архангельск, Северодвинск, Кемерово калаларда öткöн јаан маргаандарда турушкандар. «Чарастыҥ» турчылары Амат Нанин ле Эжер Сандыков 1983 jылда Россияныҥ финалына чыгып, Краснотуринск каладаҥ кÿлер медальду jангандар.

Ол тушта балдарда хоккейге jилбÿ тыҥ болгон, јада-тура кыстар да ойноп баштаган. Бу ӧйдӧ jерлежим Айдар Мюсовло экӱ иштегенис. Кырлыкта хоккейге кыстардаҥ Натали Тадышева, Айана Епитова, Эркелей Ажанарова, Ирина Табыдакова, Алтынай Танытпасова, Жанна Енчинова, Лена Мюсова, Алтынай Маркышева, Яна Мандина ла Айана Таина jÿргендер. База бир эки jылдаҥ олор Горно-Алтайсктыҥ кыстарыныҥ «Кадын» командазыла ойноп, jеҥÿ алгандар. Кийнинде бистиҥ кыстар «Кадын» учун база ойногондор.

1988 jылда Горно-Алтайсктыҥ «Кадын» командазы 1977-1979 jылдарда чыккан кызычактар ортодо Мурманскта öткöн СНГ-ныҥ первенствозында турушкан. Бу маргаандарда команданыҥ каалгазын Айана Таина корулаган. «Кадын» ол тушта 8 команданыҥ ортозынаҥ кӱндӱлӱ бежинчи јерге чыккан. Ол ӧйдӧ Туулу Алтай автоном областьтыҥ спорттогы тӱӱкизинде бу айдары јок јаан једим болгон. Јаркынду бу једимде Кан-Оозы аймактыҥ балдарыныҥ ӱлӱзи база бар болгонын аҥылап темдектеерге турум.

1990-чы jылдарда Новосибирсктиҥ «Сибсельмаш» командазын тыҥыдарга аймактаҥ 6 бала сурагандар (экÿзи — Амат Нанин ле Саша Кыпчаков — Кырлыктаҥ), jе ол тушта акча-манатла кÿч öйлöр болгон, ого балдарды ийип болбогоныс. Мячту хоккей ол jылдарда Кырлыктаҥ ӧскӧ Jабаганда, Экинурда ла Моты-Оозында јакшы öзÿм алынган эди.

— Слерди керек дезе Новоалтайсктыҥ «Восход» деп командазы учун ойногон дежет. Ого канайып учураганыгар?

— Болгон-болгон, је јӱк ле бир ле катап (каткырат). Бис ол тушта Новоалтайск калада сборлордо болгоныс. Ол тушта Алтайский крайдыҥ первенствозы öткӧн. Бир кӱн маргаандарга «Восходтыҥ» каалгачызы келбей калган. Олор кӱч айалгага кирип, бистеҥ болуш сурагандар. Илья Кыпчынарович каалгага мени тургускан. «Восход» ол тушта Барнаулдыҥ «Автомобилизин» 5:2 тооло «оодо» соккон эди. Бу керек 1988 jылда болгон.

— Слер футболдоҥ ло хоккейдеҥ ӧскӧ спорттыҥ алтай бÿдÿмдериниҥ ӧзӱмине база jаан камааныгарды јетиргенигер. Ол керегинде база айдып ийген болзогор?

— Ӱлÿм, байла, бар. 1991 jылда Кан-Оозы аймакта болгон талдашту маргаандарда камчы согушта jаргычы болуп иштегем. Анайып ла башталган. Кийнинде Шыргайтыда, Кырлыкта, Улаганда, Боочыда, Корумдуда, Кöкöрÿде, Чамалда, Jолодо öткöн Эл-Ойындарда камчыныҥ маргаандарын баштап ӧткӱргем. Онойдо ок Jолодо, Улаганда, Кöкöрÿде, Корумдуда болгон Эл-Ойындарда кöдÿрге ташла маргаандарды башкаргам. Мынаҥ башка спорттыҥ алтай бÿдÿмдериле ӧткӧн эки чемпионатта иштегем.

Ол тушта спорттыҥ алтай бӱдӱмдерле маргаандарын ӧткӱрер ченемел кемде де болбогон. Оныҥ ээжилерин бис, јаргычылар ла туружаачылар, бойлорыс ла тургусканыс. Ол jаан ла каруулу иш болгон. Темдектезе, камчыда баштап тарый jÿк ле горизонтальный дейтен согуш болгон. Оноҥ Улаганда jаткан нöкöрим, спортчы Вячеслав Ядаганов, бис шагайактарды удура база согуп јадыс, оны ээжилерге не кошпос деп айткан. Бис оныла јӧпсинип, удура соготон эп-сӱмени маргаандарга экинчи бÿдÿм эдип кийдиргенис.

— Айдарда, спорттыҥ алтай бÿдÿмдериниҥ бÿгÿнги айалгазын ол jылдарла тÿҥдештирип, ол аайынча бойыгардыҥ кÿÿн-санаагарды ла шӱӱлтегерди айдар арга Слерде, байла, бар.

— Спорттыҥ алтай бӱдӱмдериниҥ ээжилерине кирижер аргам јок. Је спортчы ла кöрööчи болгон адымнаҥ кöдÿрге ташка эстафетаныҥ маргаандарын кожор эдим. Баатыр уулдарга ташты ӧрӧ кöдÿретени арай ла ас, је олорды тажып, ыраагына мергедеп тургулаган болзо, кӧдӱрге ташты кöрöргö оноҥ до јилбилӱ, оноҥ до солун болор эди деп сананып турум.

Ӧзӧкти ӧйкӧп лӧ санааркадып турган база бир сурак бар. Тургуза öйдö тазыктыраа-чыларга ÿредÿ јанынаҥ некелтелер там ла тыҥыйт. Темдек эдип Кырлыкты алалы. Шак бу сурактаҥ улам бисте балдарды хоккейге тазыктырар кижи чыкпай јат. Улус бар, jе олордо аҥылу ÿредÿ jок. Ӱредӱниҥ ууламјызына ла билгирлерге эдилип турган некелтелер јолду, је мындый айалгаларда кандый да эп-аргалар табар керек. Кырлыкта хоккейдиҥ јап-јакшынак коробказы бар. Ол биске спорттыҥ федерал ӱлекери ажыра келген. Бир сананзаҥ, јурт јерди аҥылу программа аайынча хоккейдиҥ эмдиги ӧйгӧ келижип турган jе ле деген бÿткÿл коробказыла јеткилдеп јат, а иштеер улус јок.

Учурал келижип турарда, кожо иштеген ончо таныштарыма, тазыктыраачы нӧкӧрлӧриме ле ÿренчиктериме эзенимди jетирип, кажызына ла бек су-кадык ла бийик кÿÿн-санаа кÿÿнзейдим!

Кырлыкта чыдап öскöн бастыра спортчыларга газет ажыра база баштанып јадым. Кемде-кемде јурттыҥ музейин толтыргадый материалдар бар болзо, колбуга чыксын деп сурап турум.

***

Александр Мандин тазыктыраачы болуп 12 jыл иштеген. Бу ишти эмди јерлежи Михаил Карманов улалтат. Александр Алексеевич тургуза ӧйдӧ jурттыҥ музейинде спорт аайынча толукты тӧзӧӧр ишти бӱдӱрип, ого фотоjуруктарды, кайралдарды, ӧскӧ дӧ тӱӱкилик учурлу материалдарды јууйт.

База бир jилбÿзи — бичиниш. Школдо ОНСШ-та литературный кружокко jÿрген, ÿлгерлер де чÿмдеген. Эмди сöскö jилбÿзин каткымчылу учуралдарла, эске алыныштарла колбулу бичимелдерди јууганы ажыра элбедет. Оныҥ бичимелдери бойыныҥ ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте база jарлалып чыккан.

Александр Алексеевичтиҥ билезин республиканыҥ ла Кан-Оозы аймактыҥ газеттериниҥ эҥ чындык кычыраачыларыныҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Ол эш-нӧкӧри Зинаида Павловнала кожо газеттердиҥ бӱктеринде кепке базылган бичимелдердиҥ ончозын лапту кычырып, тöрööн-туугандары ла кудалары керегинде jетирÿлерди ле бичимелдерди керек дезе кезип, олорды аҥылу папкага быжулап салып аладылар. Александр Алексеевич мындый темигӱни «балдар тöрööндöрин билип јӱрзин» деген укаа-учурла јартайт.

Александрдыҥ ада-энези манjы-тодош сööктÿ Алексей Тодошевич ле кыпчак сööктÿ Мария Тереҥкеевна Мандиндер деп улус болор. Олор Шибертиниҥ улузы. Александр биледе беш баланыҥ jааны. Адазыныҥ jеени Михаил бу биледе алтынчы бала болуп, бастыра балдарла база теҥ-тай ӧскӧн.

Александр ла Зинаида Мандиндер 1980 jылда алышкан. Зинаида Павловна ÿредÿликтиҥ ветераны. Ол бастыра јӱрӱминде Кырлыктагы школдо английский тилдиҥ ÿредӱчизи болуп иштеген, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи. Олор эки кыс азырап чыдаткандар. 1998 jылда биледе jаан ла ачу jылыйту болгон — Сынару кызы jаш ла бойында оору-jоболдоҥ улам јада калган. База бир кызы, Яна Александровна, филолог. Ол бойыныҥ ууламjызында эҥ артык специалисттердиҥ бирÿзи.

Айару ТОХТОНОВА, Арутай Адаров
Фотојуруктар А. Мандинниҥ билелик кӧмзӧзинеҥ алылган