Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Албатыныҥ ба эмезе јаан корпорациялардыҥ јилбӱзине бе?
29.08.2024
Кузук јуунадарында кирелендириштер керегинде тӱзедӱлерди Агаш кодекске кийдирерин Госдума баштапкы кычырышла јӧптӧп салды.
Бу јасактыҥ ӱлекерин Госдумага шӱӱжӱге былтыр сыгын айда бир кезек депутаттар ла сенаторлор кийдирген эди. Олордыҥ шӱӱлтезиле, улус бойына керектӱ кузукты кандый јерде, канча кире јуунадарын темдектеер тап-эрикти тергеелерге берер керек. Анайда ок кузук, јиилек, эм ӧлӧҥдӧр лӧ ӧскӧ дӧ байлыктарлу јерлердиҥ арендазына јӧптӧжӱлер тургузар тап-эрик аларына ӧдӱп турган аукциондорго јӱк ле производствого керектӱ инфраструктуразы бар аргачыларды божодор керек деген шӱӱлтелер эдилген. Јасактыҥ ӱлекерине эдилген јартамал аайынча оны белетегендерди санааркадып турган неме — ол ак-чек эмес аргачылар аркалардӧӧн кузук јуунадарга бригадалар аткарып турганы, анайда ок ыраак јурттардыҥ улузыныҥ јуунаткан кузугын бастыра садып алып турганы.
РФ-тыҥ башкарузыныҥ 2023 јылдыҥ куран айыныҥ 1-кы кӱнинде чыгарган јӧбиле кузук стратегический учурлу товарлардыҥ ла байлыктардыҥ тооломына кийдирилген.
Бу јасактыҥ ӱлекерин белетеген депутат-тардыҥ айтканыла, кузуктыҥ тӱжӱминиҥ 50-неҥ 90 процентке јетирези экспортко барат. Олордыҥ кезиги экспортко јасакка келишпес эп-аргаларла аткарылат. Мынаҥ улам улуска ла аҥ-кушка кузук једишпейт. Јасактыҥ ӱлекери дезе бастыра кузуктыҥ переработказын ороонныҥ ла ичинде эдерин јеткилдеерге болужар.
«Мында кузуктаарын токтодоры керегинде куучын ӧтпӧй јат, је оны аайлу-башту эдер керек. Оноҥ ӧскӧ кузук там ла астаар ла мынызы коомой турулталарга экелердеҥ айабас. Темдектезе, Приморский крайда мӧштиҥ кузугы једишпей барганынаҥ улам какайлардыҥ тоозы астаган. Какайларла дезе бар (тигр) јемзенет. Эмди торо барлар јурттарга јууктайт, айылдыҥ тындуларына ла кижиге табарат» — деп айткан депутаттар болгон.
Кезик депутаттар бу јасактыҥ ӱлекерине удура болгонын база айдар керек. Олордыҥ шӱӱлтезиле, јасактыҥ ӱлекери јууган кузугын садала, балдарын кийиндирип-ӱредип турган улуска согулта болор. «Улустыҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтер керек, бис дезе там уурлададыс. Онызын Приморский крайдаҥ кӧрӧдис» — деп айткандар да болгон. Бу депутаттардыҥ шӱӱлтезиле, ол јасактыҥ ӱлекери — бир кезек корпорациялардыҥ јилбӱзине болуп, кузук јуунадарында монополия кийдирер ченежӱдий билдирет.
— Јасактыҥ ӱлекери кузукты садып алып тургандардыҥ ла переработчиктердиҥ јилбӱлерин јеткилдеер амадула белетелген. Ол садучылар ла переработчиктер тегин улуска јуунаткан кузугы учун рыночный бааларла тӧлӧӧр кӱӱндери јок. Олор тергеелердеги јаҥдарла куучындажып алгылаар. Оноҥ улам албаты кӱйбӱреп чыгар. Аркалар, суулар, кырлар, кӧлдӧр лӧ талайлар албатыныҥ болуп јат — деп, айткан депутаттар база болгон.
Мындый блааш-тартыштардыҥ кийнинеҥ кузук јуунадарында кирелендириштер керегинде тӱзедӱлерди Агаш кодекске кийдирерин Госдума баштапкы кычырышла јӧптӧп салды. Ол учун ӱнин 296 депутат берген болзо, 98 депутат удура болгон.
Јасактыҥ ӱлекерин кандый партиялардыҥ депутаттары белетеген ле оны јӧптӧӧрин јӧмӧгӧн, кажы партиялардыйы удура болгонын бичибедис. Не дезе, алдыста талдаштар.
Россия Федерацияда кузуктыҥ эмили стратегический ар-бӱткендик байлык, оныҥ контрабандазы учун (јаан кеминде) кижи 3-теҥ 12 јылга јетире јайымын айрыдар аргалу.
Улустыҥ јуунадып алган кузугын садып алып тургандар государствого калан-акча тӧлӧбӧйт. Шак ла мынызы бу јасактыҥ ӱлекерин белетеериниҥ шылтактарыныҥ бирӱзи болгодый. Јасактыҥ ӱлекери аайынча Агаш кодекске кубулталар кийдирер керек. Росагашээлемде дезе улуска мӧштиҥ кузугын јуунадарында кирелендириштер кийдирерин јӧмӧбӧйдилер.
— Эмди ондый кирелендириштер кийдирер эмес, мӧштиҥ кузугын белетеер аргачылык механизмдерди јаҥыртар керек — деп, Росагашээлемниҥ тап-эрик јеткилдеш ле аркаларды тузаланары аайынча башкартузыныҥ јааны Елена Бородавкина «Российская газетага» айткан.
«Озо ло баштап, улус кандый ла аркада бойына керектӱ дикоросторды канча ла кире јуунадар аргалу болгонын темдектеер керек: мӧштиҥ кузугы да, јиилектер де, мешкелер де болзын.
Јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышта јӧптӧлгӧн. Экинчи кычырышка јетире ведомство јасактыҥ ӱлекерин јетире јазаарыла колбой бойыныҥ шӱӱлтелерин кийдирер. Кирелте алып турган арендаторлордыҥ мӧштиҥ кузугын јуунадар механизмин јаҥыртар керек. Мынызы, озо ло баштап, јуунадылган кузуктыҥ кемин, кандый ӧйдӧ лӧ кайда јуунадылганын билер арга берер. Бу ишти шиҥжӱлеер ле аркаларга салтар јетирбейтен аргалар тӧзӧӧр керек» — деп, Бородавкина айткан.
Оныҥ айтканыла, текшилей алза, дикоросторды белетеер суракты јаҥыртар керек. «Бис аргачылык заготовканыҥ эп-сӱмелерин јаҥыртар керек ле аркалу участоктордыҥ арендазыныҥ јӧптӧжӱлериле кожо чокумдалган байлыктарды алар-садар јӧптӧжӱлер аайынча дикоросторды белетеер арганы темдектеп салар деген шӱӱлте эдедис. Белетештиҥ ээжилерин јеҥилткени аркаларды тузаланарын алдындагызынаҥ артык эдер» — деп, ол темдектеген.
Айдарда, кузук јуунадарында кирелендириштер керегинде тӱзедӱлерди Агаш кодекске кийдирери керегинде јасактыҥ ӱлекерине экинчи кычырышка јетире база да тӱзедӱлер кийдиргилеер. Олор корпорациялардыҥ јилбӱлерине эмес, тегин албатыныҥ јилбӱлерине јарамыкту болор учурлу. Бу јасактыҥ ӱлекеринеҥ физлицолорго кузук ла эм ӧлӧҥдӧр јуунадары аайынча кирелендириштер дегенин јоголтып салар керек. Агаш кодекс аайынча тергеелерге тегин де «аркалардыҥ байлыктарын тузаланар» ээжилерди чокумдаар тап-эрик берилген болуп јат. Тегин улуска кузук јуунадарын кирелендирген соҥында, олор арендаторлор алган аркалардаҥ башка јерлерге, туку ыраак тайгаларга чыгар.
Бу јасактыҥ ӱлекерин белетеп тургандар мыныҥ ончозын ајаруга алар, баштапкы јерге кайдагы да какайларды эмес, тегин албатыны тургузар деп иженери артат.
Алтайыс албатызын кузугыла азыраганын, уур-кӱч ӧйлӧрдӧ калыгыс кузукла аргаданганын айтпаза да, бастырабыс билерис. Бӱгӱнги де кӱнде кузук јаан аргазын јетирет. Мында айдарга турган неме — кузуктап тура, ар-бӱткенисти кирлебейли, чебер бололы!
Кырчын ЯШЕВ
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым