Алтайдын Чолмоны

«Табышкак айдып берейин…»

19.09.2024

Алтай тилле jаҥы бичик ак-jарыкка чыкканда, jе меге ле — jаан сÿÿнчи. Онызы эҥ ле озо Туулу Алтайдыҥ радиозында алтай тилле берилтелер белетеп турганымла колбулу эмей.

Бу jуукта тоҥжаан сööктÿ Светлана Басаргинаныҥ балдарга учурлалган «Табышкактыҥ куулгазын ийдези» деп ээчиде бичиги кепке базылды. Ээчиде деп не бичип тургам дезе, мынаҥ озо оныҥ алтай тилле «Чачтыҥ кееркедими: бÿдÿми, учуры, чÿм-jаҥы», «Агаш тазылду, кижи укту», орус тилле «Верны заветам предков» деп фронтовик таадазы, Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ туружаачызы Григорий Романович Басаргинниҥ эземине учурлалган jуунак, тузаланарга эптÿ бичиктери чыккан болгон.

Мен бÿгÿн слерле, кÿндÿлÿ кычыраачылар, jаҥы бичик керегинде санаа-шÿÿлтемле ÿлежерге турум. Таҥынаҥ кижиниҥ типографиязында кепке базылган бу бичик орус ла алтай тилдерле бичилген. Онызы jакшы эмей. Нениҥ учун дезе, тургуза öйдö бистиҥ балдарыс кайлыкталып, бойыныҥ тöрöл тилин jакшы билбей jат. Айдарда, олор орус тилле бичилгенин кычырып, тÿҥдештирип, ÿзеери jуруктарга аjару эдип, табышкак jанынаҥ кöпти билип алар.

Бичикти баштап ла ачып кӧрӧлӧ, Светлана оны кандый санаа-сагышла белетеген болотон деп, эҥ озо бичиктиҥ кире сöзине аjару эттим. Баштапкы ла jолдыктарда «Бÿгÿн меннеҥ «Табышкак ол не?» деп кем-кем сураза, мени эске алыныжым jаш тужыма апарар» — деп, автор бичип, бала тужыныҥ Jанаш jааназыла кожо болуп, табышкактарды канайда тапканын эзедип салтыр. Оныҥ jааназы, энезиниҥ энези, кыпчак сööктÿ Jанаш öрöкöн мениҥ адамныҥ кожо чыккан кичÿ эjези. Байла, оныҥ да учун кичинек болорыста адабыс биске, эjебис ок чылап, табышкактар таптыратан. «Баштарардаҥ бакрас, кулактарардаҥ туткуш эдерим» ле дезе, чек коркышту коркыйтаныс. Адабыс ÿзеери кöп модор сöстöр билетен болгон. Олорды бир де токтобой улайына айдып браадар. Бу öйгö jетире сагыжыма артканы: «Белектиҥ беш агаш, агаштыҥ курман тал…». «Jÿгÿре, jÿгÿре jум таптым, jум алдынаҥ тарак таптым. Таадама бердим, таадам меге сагалын берди…» Бу сÿрекей узун модор сöс. Мынызы санаама артканы ла. Оноҥ эҥ ле учында: «Койонок сӧӧги «корс» этти, мениҥ сööгим «торс» этти» — деп jолдыктар бар.

Jанаш эjебис ле адабыс кичинек тужында, байла, табышкак табып ойнооры, модор сöстöр айдары олордыҥ ада-энезиниҥ айылында jакшынак jаҥжыгу болгон туру.
Света Басаргинаныҥ бичигиниҥ кире сöзинде эске алган Jара öрöкöнди де мен кöрÿп jÿргем. Оныҥ да учун бичиктиҥ анчада ла кире сöзи меге jуук ла кару. «Санаамда не бар, оны ла бичигем» — деп, автор бичиптир. Чындап, оныҥ бу табышкактарды jууганынаҥ бери туй ла он jыл болтыр. Ол öйгö уулдары чыдап, эмди Светлана Михайловна баркаларыла бай болуп калган.

…Кызычактыҥ jааназыныҥ айылына эҥирлер сайын балдар jуулыжып, табышкакты табып болбой «саттырып», ыйлап та турганы кöзиске кӧрӱнип, кулагыска угулып келет. Jе меге ле ондый!

Мениҥ билеримле, Jанаш эjебис jымжак кылык-jаҥду, чечен тилдÿ кижи болгон. Ол кöп табышкактар билетен, бойы да чÿмдеп отурза табы. Келди болгон Клара Ергековна Укачинаныҥ «Алтай табышкактар» деген бичигине эjебистиҥ ады-jолы ла табышкактары база кирген.

«Кижи кандый бир неме керегинде чике айтпай, бултаартып эмезе öскöртип айдатанынаҥ улам табышкак табылган. Калыгыстыҥ табышкактары туку jебрен öйдöҥ бери чÿмделип, ÿйедеҥ ӱйеге таркап барган. Кажы ла тÿÿкилик öй бойыныҥ аҥылу ла jÿзÿн-jÿÿр кеберлӱ, чÿмдÿ табышкактарын биске экелип таркаткан. Jебрен öйдöги улус бичик-билик билгелекте, оосло айдар чӱмделгези, ол тоодо табышкак ажыра балдарын таскадып, олорды сананзын, аjарыҥкай болзын, не-немени тÿҥдештирип билзин деп ÿреткен. Оноҥ балдардыҥ тили темигип, чÿмдÿ, jараштыра айдарына ÿренген ле оны ундыбай, карындаш-сыйындарына айдып, таптырып улалткан. Табышкактыҥ учурын тÿрген табатаны — ол jилбилÿ, сÿÿнчилÿ, тереҥ шÿÿлтелÿ ле каткымчылу ойын». Бу тереҥ учурлу сӧстӧрди мен база та кайдаҥ да кычыргам, санаамда артып калган. Кандый чын айдылган!

Светлана Михайловна бичиктиҥ кире сöзинде, айса болзо, бойы да сеспей, табышкакты таап, канайда ойноорын jартап салган. Ойын ойын ла, jе калыгыс ого jаан учур, ÿредÿ берген. Мыны Светлана Басаргина jааназынаҥ туку ӧткӧн чактыҥ 70-чи jылдарында угуп, ойгор учурын jаанап келеле jаҥыдаҥ тереҥжиде оҥдоп, кайкап, айса болзо оморкоп то, бу jакшынак бичикти балдарыска сыйлаптыр.

Калыгыстыҥ бичикке кирген, ÿзеери jуруктарда чокумдалган тереҥ учурлу табышкактары анчада ла балдарыска jилбилӱ ле тузалу болор эмей.

Ада-энелерге баштанып айдарга турганым: акчагарды бир де карамдабай бу бичикти садып алып, балдарарла кожо кычырыгар, табышкактарды табыгар. Балдар, айса болзо, ондый табышкактарды бойлоры да чÿмдеер? Ол тушта олордыҥ тили байып, jаранып барар. Оноҥ бу бичикке кирбеген табышкактар сÿрекей кöп. Оныҥ учун jаан улустаҥ, ада-энегердеҥ, jаана-тадактарардаҥ сурап угуп, табышкактарды jуугар. Ол калыгыстыҥ чÿмделгезиниҥ база бир кеен бӱдӱми. Онызын бир де ундыбагар.

Бичикти бойыныҥ jуруктарыла jаркынду этире кееркедип jарандырган Владимир Поповко до алкыш-быйаныс айдалы. Мен оныҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетле, чÿмдÿ бичик кепке базар «Алтын Туу» байзыҥ jуртла, балдардыҥ «Солоҥы» деп журналыла кожо узак öйлöргö эрчимдÿ иштеп келгенин де билерим. Аҥылу кöрÿмдÿ jурукчы. Онызын слер де, кычыраачылар, jуруктарынаҥ jарт сезип ийеригер. Ижи-тожы jедимдÿ ле болзын!

Зинаида Торбокова