Алтайдын Чолмоны

Быйанду, ийделӱ Кан-Алтай

26.09.2024

Сыгын айдыҥ 21-чи кӱнинде Кан-Оозы аймак тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеген.

Эрте таҥла саҥ салар чӱм-јаҥ ӧткӱрилген кийнинеҥ Кан-Оозы јуртта Јеҥӱниҥ мемориалында чечектер салынган. Телекей ӱстинде јӱрген кажы ла кижи Тӧрӧли, албатызы ла орооны, бойыныҥ јери ле тӱӱкизи учун оморкойт. Биске јаркынду келер ӧйди тӧзӧӧргӧ ӧткӧн ӧйди ундыбас, эмдиги ӧйди билер керек. Тӧрӧлистиҥ тӱӱкизинде, канча да јылдар ӧтсӧ, улустыҥ санаазында артып калатан учурлу керектер болгон. Јерлештеристиҥ, совет јуучылдардыҥ шылтузында бӱгӱн Кан-Оозы аймактыҥ 100 јылдыгын темдектеп турбай.

Бу кӱн Кан-Оозы јурттыҥ улузы уур-кӱч ӧйдӧ Тӧрӧлин корыган, телекейди фашизмнеҥ аргадаган јерлештерине учурлай тургузылган керееске келип, олорды бир минут ӧйгӧ эзеткен, чечектер салган. Јуулган улустыҥ тоозында «Кан-Оозы аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Рустам Кокушев,
АР-дыҥ башкарузыныҥ председатели-ниҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Эжер Ялбаков, аймактыҥ администрациязыныҥ бӧлӱктериниҥ јаандары ла айылчылар турушкан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Кан-Оозы аймактаҥ калју ӧштӱни оодо согорго 3686 кижи, олордоҥ 57 ӱй кижи барган. 1727 кижи јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып јыгылган. Кан-Оозы аймактыҥ јери Тӧрӧлине Советский Союзтыҥ беш Геройын берген. 40 кижи Кызыл Чолмон орденле, 79 кижи Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ ордениле, ӱч кижи Јуучыл Кызыл Мааныныҥ ордениле, тогус кижи Мактыҥ ордениле кайралдаткан.

Аймактыҥ 100 јылдыгына учурлалган ээчий керек-јарак Кан-Оозы јурттыҥ тӧс тепсеҥинде ӧткӧн.

Тӧс тепсеҥ јаҥыртылган ла ондо ло јаҥы арт-объекттиҥ — «Алтайдыҥ ээзи — алтын мӱӱстерлӱ ак сыгын» — кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧткӧн. Аймактыҥ јааны Рустам Кокушевтиҥ айтканыла, Кан-Оозы јурттыҥ тӧс тепсеҥинде јазал иштер «Кала ичинде јакшынак айалгалар тӧзӧӧри» деген федерал программаныҥ шылтузында эдилген. Нениҥ учун сыгын дегежин, сыгын — ол ырыстыҥ, ӧзӱмниҥ, јеткил јадын-јӱрӱмниҥ темдеги. Аймактыҥ јааны эмди биле тӧзӧгӧн јииттер бу сыгынныҥ јанына келип, фотојурукка тӱжетени јакшынак јаҥжыгу боло берерине иженгенин темдектеген. Ол бу тӧс тепсеҥди јазаарында турушкан бастыра улуска быйанын айткан.

Бу арт-объекттиҥ авторы база Кан-Оозы аймактыҥ уулы, Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, ады-јолы јарлу јерлежис Аржан Ютеев.

Арт-объектти кӧдӱриҥилӱ айалгада аймактыҥ јааны Рустам Кокушев, АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова ла Аржан Ютеев бойы ачкандар ла тӧрӧл аймагыныҥ эл-јонына уткуулдарын ла кӱӱнземелдерин айткандар.

Ольга Антарадонова АР-дыҥ башчызы Андрей Турчактыҥ ла бойыныҥ адынаҥ Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонын уткуп, кайралдар табыштырган. Аймактыҥ культуралык ла јондык јӱрӱминде эрчимдӱ туружып турганы учун Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Ак Јалаҥай (Белый Ануй) јуртта Культураныҥ туразында «Сударушка» деп фольклор ӧмӧликтиҥ туружаачызы Мария Ивановна Емельянова, Јабаган јуртта Культураныҥ туразында «Кӱн-Каајы» фольклор ӧмӧликтиҥ туружаачылары Алтынай Александровна Абуева, Сусанна Сергеевна Бурбуева, Суркулдай Васильевна Каймина, Людмила Альбертовна Чурупова кайралдаткандар.

Мында ла келер ӱйелерге ӧйдиҥ капсулазы салынган. Оны салардаҥ озо аймактыҥ јааны Рустам Кокушев бежен јылдаҥ казылатан капсулада кандый самара салынып јатканын кычырган. Эки тилле бичилген самарада бӱгӱнги улус келер ӱйелердиҥ јадын-јӱрӱми јакшы, јеткил болзын, алтай албатыныҥ тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын, јаҥжыгуларын чеберлеп саларга албаданып иштеп турганы керегинде бичилген. Келер ӱйеге бу байлыктарды оноҥ ары ӱйелерге чебер артыргыссын деп айдылган. Ӧйдиҥ капсулазын Рустам Кокушев, Россияныҥ јуучыл-тӱӱкилик јондыгыныҥ Кан-Оозы аймак аайынча јербойындагы Совединиҥ председатели Александр Матыков ло Кан-Оозыныҥ баштамы школыныҥ баштапкы клазыныҥ ӱренчиги Саяна Кулакова кӧмгӧндӧр.

Арт-объекттиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында айылчылардыҥ тоозында бу ок аймакта чыккан ла башка-башка јылдарда башкараачы иштерде иштеген Владимир Иванович Петров, Jымжай Арбакович Лыков, Владислав Иженерович Ялбаков, Геннадий Петрович Сумин ле Игорь Эжерович Яимов база турушкандар.

Кан-Оозы аймактыҥ тӧзӧл-гӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ тӧс керек-јарактар Ойбок ӧзӧктӧ ӧткӧн. Ондо тӧс сценаныҥ алдыла аймактыҥ јурт јеезелериниҥ делегацияларыныҥ байрамдык базыды болгон. Бу базытты республика ичинде эҥ јаан алтай јурттардыҥ бирӱзи Экинур ачкан. Јурттыҥ алтай кеп-кийимин кийген улузы сценаныҥ алдыла ӧдӱп турганча, байрамды ӧткӱреечилер Экинурдыҥ тӱӱкизи, једимдери, ады-јолы јарлу улузы керегинде айдып турды. Оны ээчий Јабаганныҥ јурт јеезезиниҥ делегациязы ӧдӧт. Мында да Алтайын, албатызын кӧдӱрген улустыҥ ады-јолдоры адалат. Јабаганды ээчий Кырлыктыҥ, оныҥ кийнинеҥ Мӧндӱр-Сокконныҥ, Коргонныҥ, Талицаныҥ, Чаргы-Оозыныҥ, Моты-Оозыныҥ, Кӧзӱлдиҥ ле Кан-Оозыныҥ јурт јеезелериниҥ делегациялары ӧткӧн. Кажызында ла алтай кебин кийген улус, тоомјылу аксакалдар ла эрчимдӱ јииттер. Делегациялар ӧткӧжин, бу јурт јеезелерде јадып, ижинде, спортто, культурада, кеендикте ле оноҥ до ӧскӧ бӧлӱктерде бийик једимдерге јеткен ле јуртыныҥ, албатызыныҥ, Алтайыныҥ адын макка чыгарган улустыҥ ады-јолдоры адалган. Кажы ла делегацияны кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткуган.

Је эҥ изӱ колчабыжулар качан аймактыҥ школдорына баштапкы класска ӱренип келген 229 бала сценаныҥ алдыла ӧдӧрдӧ болгон. Шак ла олор — чыдап јаткан келер ӱйебис. Олор — келер ӧйдиҥ инженерлери, башчылары, ӱредӱчилери, эмчилери, спортчылары, бир сӧслӧ айткажын — келер ӧйдӧги оморкодубыс!

— Кару јерлештер! Кан-Оозы аймагыс мынаҥ ары ӧҥжӱп ӧссин, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ эткен ижин бир де ундыбай, чеберлеп, ичкери апарарыс, келер ӱйеге, бистиҥ балдарыска оны артыргызарыс. Ончогорго су-кадык, амыр-энчӱ, бийик једимдер! Алтайыс мынаҥ ары јаранып, курчу-куйак берип, ӧрӧ ӧҥжӱп ӧссин! — деп, аймактыҥ јааны Рустам Кокушев јуулган улусты уткуган.

Сценага кӱндӱлӱ айылчыларды кычырган кийнинеҥ, олор бойлорыныҥ уткуулдарын айдып, сыйларын табыштырган. АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова республиканыҥ башчызы Андрей Турчактыҥ адынаҥ Кан-Оозы аймактыҥ эл-јонын уткуп, республикада аргачылыктыҥ ӧзӱмине камаанын јетиргени ле узак јылдарга ак-чек иштегени учун Бакытбек Нийматович Ташмаматовты, профессионал ижиндеги једимдери учун ла ак-чек ижи учун Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезиниҥ јурт администрациязыныҥ специалисти Лариса Сергеевна Угрюмова Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаган.

Алтай Республиканыҥ башчы-зыныҥ Быйанду самаразы Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ тап-эрик ле кадровый иш аайынча бӧлӱгиниҥ 1-кы разрядту специалисти Урсула Александровна Тадыровага табыштырылган.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттары Айсулу Ябыева ла Валерий Тоедов јуулган улусты тӧрӧл аймагыныҥ 100 јылдыгыла уткуп, таҥынаҥ аргачы Светлана Алексеевна Бадановага, Кырлыктыҥ јурт јеезезиниҥ депутаттар Совединиҥ депутады Константин Садучинович Мегедековко ло Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ ишчизи Любовь Николаевна Садучинага Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын табыштыргандар.

Таҥынаҥ аргачылар Николай Васильевич Соколов ло Александр Николаевич Тордоков Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткандар. Бу кайралды олорго јурт ээлем аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Владислав Таханов табыштырган.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ президиумыныҥ јӧбиле Алтай Республиканыҥ јондык ишчизи, Кан-Оозы аймактыҥ эл башчызы Виктор Кымович Делдошпоевке узак јылдарга ак-чек ижи учун АР-дыҥ Государстволык Јууны — Эл Курултайдыҥ кӱндӱлӱ темдеги — «Ӱч-Сӱмер» табыштырылган.

«Кан-Оозы аймактыҥ кӱндӱлӱ кижизи» темдекле иштиҥ ветерандары, тоомјылу јаан јаштулар Василий Тырыхбаевич Сурусманов ло Владимир Иванович Черемнов кайралдаткандар.

Кан-Оозы аймактыҥ Кӱндӱлӱ грамотазы садучы-консультанттар Амыр Андреевич Кыдрашевке ле Тамара Теновна Туйменовага, таҥынаҥ аргачы Асель Турганбековна Хрюкова-Ауеловага табыштырылган.

Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ Быйанын тындулардыҥ ооруларыла тартыжары аайынча станцияныҥ ветеринар врачы Алина Алексеевна Шадеева ла лаборанты Раиса Игоревна Мирошкина алгандар.

Аймактыҥ тӱӱкизи ондо јаткан ла јадып турган улустыҥ салымынаҥ турат. Бӱгӱнги ле кӱнде Кан-Оозы аймакта 90 јашты ашкан 21 ӧрӧкӧн јуртайт. Олор бӱдӱрген ижи-тожыла, эткен керектериле тӧрӧл јериниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргендер. Олордыҥ ады-јолдоры база адалды.

Кан-Оозы аймакты 100 јылды-гыла уткуурга ӧскӧ аймактардаҥ чыгартулу улус база келген. Олор-дыҥ тоозында бу аймактыҥ кижизи, эм тургуза Чамал аймактыҥ јааны болуп иштеп турган Айдар Елеков, Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Суркура Сарбашева, Кош-Агаш аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели Санаш Дидунов, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Марина Зырянова ла оноҥ до ӧскӧлӧри болгон.

Узак јылдарга башкараачы иштерде иштеген Владимир Иванович Петровты, Jымжай Арбакович Лыковты, Владислав Иженерович Ялбаковты, Геннадий Петрович Суминди, Игорь Эжерович Яимовты, мынаҥ озо Кан-Оозы аймактыҥ јааны болгон Эжер Ялбаковты сценага кычырып, кур курчагандар. Олор удура уткуулдарын айдып, сыйларын табыштырган.

Сценага чыккан эр улустыҥ јаҥарлап кожоҥдогоны учурлу ла сӱрлӱ болды. Удабай аймактыҥ кӧктӧп јазалган картазы чыгарылган. Оны јурт јеезелердиҥ устары башка-башка материалдардаҥ белетеген эмтир. Адакыда сценага аймактыҥ јааны Рустам Кокушев, Эмиль ле Радмила Теркишевтердиҥ билези, «Кан Ойрот» ло ӧскӧ дӧ ӧмӧликтер чыгып, «Кан Чаразым» деген кожоҥды кожоҥдогон.

Бу ла кӱнде камчы, таш кӧдӱрери, тебек, кӱреш, ат јарыш ла оноҥ до ӧскӧ бӱдӱмдер аайынча маргаандар, трактористтердиҥ конкурсы, аймактыҥ јурт јеезелериниҥ ле организацияларыныҥ айылдарыныҥ кӧрӱ-презентациялары, јарлу журналист, фотосогоочы Виктор Келюевтиҥ фотојуруктарыныҥ «Бистиҥ тӧрӧл аймак» деп адалган фотокӧрӱзи, «Бастыра неме биледеҥ башталат» деген конкурс ӧткӧн. «Омбо» деп этно-культуралык комплекстиҥ јеринде 100 чаал отургузылган.

Маргаандар керегинде айдар болзо, ат јарышта 1000 метр дистанцияда баштапкы јерди Юрий Матвеев, экинчи јерди Амаду Арбаков ло ӱчинчи јерди Роман Чегиров алгандар. Эки јашту аттарла 1600 метрге јелиште баштапкы јерди Судур Саламов аларда, Максим Кулеев экинчи болгон. Бу ок дистанцияда эки јаштаҥ ӧрӧ аттарла јелиште јеҥӱчил болуп Вадим Амыров чыгарда, экинчи ле ӱчинчи јерлерди Адой Унутов ло Эркей Кабин ӱлешкендер.

Ӱч јашту аттарла 1600 метрге јелиште баштапкы јерге Максим Ботников чыккан. Экинчи јер Адой Унутовто ло ӱчинчи јер Марат Ногоновто.

1200 метр дистанцияда Вадим Амыров баштапкы, Алексей Дулатов экинчи болгондор.

Ӱч јашту аттарла 1600 метрге јарышта баштапкы јерди Алексей Дулатов алган, Айан Меркидов экинчи болгон. 1600 метрге јоргодо јеҥӱни Максим Јыргалов, экинчи јерди Максим Ботников ло ӱчинчи јерди Евгений Боровин алгандар.

1600 метр дистанцияда Алексей Белоусов баштапкы, Руслан Качкышев экинчи болгон.

2400 метрге јарышта јеҥӱни Юрий Матвеев алган ла сыйга 40 муҥ салковойло кайралдаткан (спонсор аймактыҥ јааны Р. В. Кокушев). Экинчи јер алган Эрчим Казакпаев сыйга ээр алган. Ӱчинчи јер Ердан Акчаловко келишкен.

Бу байрамда ӧткӧн ат јарышта эҥ узун дистанция 4800 метр болгон. Мында јеҥӱчил болуп Алексей Дулатов чыккан ла мотоциклле кайралдаткан. Бу сыйды аймактыҥ заготовительдери тургускан эмтир. Экинчи јер алган Юрий Матвеевке сыйга генератор табыштырылган. Оны Г. А. Челтугашев тургускан. Ӱчинчи келген Ойрот Трыхманов ээрле кайралдаткан. Бу сыйды С. А. Головин тургускан.

Камчыда эҥ артык Карчага Тобошев болордо, экинчи јерди Вадим Амыров алган ла ӱчинчи јерге Руслан Муйтуев чыккан.

Тебекте эҥ талдама турултаны Николай Стасиков кӧргӱскен. Экинчи јер Ойрот Трыхмановто ло ӱчинчи јер Елемисовто.

Кӧдӱрге ташта Алексей Мажлаев јеҥӱчил болуп чыгарда, экинчи ле ӱчинчи јерлерди Шуну Байрышев ле Ардан Тюлентин ӱлешкендер.

Алтай кӱрешле ӧткӧн маргаандарда командалар бой-бойыла кӱрежер (стенка на стенку) керек болгон. Мында Кырлыктыҥ спортчылары баштапкы јерди ал соккон. Экинчи јер Экинурдыҥ бӧкӧлӧринде ле ӱчинчи јерге Мӧндӱр-Сокконныҥ командазы чыккан. Абсолюткада Амыргы Пупыевке једери јок болгон. Темирей Тохтомысов экинчи ле Анатолий Ядрушкин ӱчинчи.

Кан-Оозы аймакта кандый бир байрам ӧткӧндӧ, трактористтердиҥ конкурсын ӧткӱретени јакшынак јаҥжыгу боло берди. Бу да учуралда ол кӧп кӧрӧӧчилер јууган. Мӧрӧйдӧ бастыра 26 тракторист турушканын темдектеер керек. Олордоҥ экӱзи Андрей Таксанов ло Виктор Молтулаев аҥылу јуучыл операцияныҥ туружаачылары. Уулдарга быйанду сӧстӧр айдылып, ключтердиҥ наборы табыштырылган. Мында баштапкы јерди Мечин Иртаев алган. Экинчи јерге Эркин Тоедов чыгарда, ӱчинчи јерди Кӧксуу-Оозынаҥ Дмитрий Басаргин ал соккон. Јеҥӱчилдерге баалу сыйлар, ол тоодо косилка да табыштырылганын темдектеер керек.

Байрамга келген улус ортодо лотерея да ойнолгон. Мынайып, Кан-Оозы аймак тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын бийик кеминде темдектеп салды. Аҥылу јуучыл операцияда јерлештерис јеҥ јастанып јыгылып турарда, мындый байрамдарды не ӧткӱрер деген куучындар эл-јоныс ортодо ӧдӱп ле турбай. Тӧрӧлисти корып турган талдама уулдарыс короп турганы сӱрекей ачу, бистий тоозы ас албатыга јаан јылыйту. Ӧштӱ бистиҥ кӱӱн-санаабысты јаба базарга, јӱрӱмге јилбӱбисти јоголторго, кӧзистиҥ чогын ӧчӱрерге умзанат. Туйуксынып отура берзебис, там ла кӱч болор. Оныҥ учун јӱрер, уур-кӱчтерди јеҥер, јуучыл јерлештеристи јӧмӧӧр керек. Оныҥ да учун тергеебисте мындый керек-јарактар ӧдӧт. Кажызында ла уулдарысты эзедедис.

Бу јол-јорукка барып, байрамныҥ ӧткӧн аайын кӧрӱп, бир кезек шӱӱлтелерге келдим. Озо ло баштап ајару эткеним ол Кан-Оозы јуртта јаҥыртулар. Јуртты јарандырары аайынча эдилип турган иш иле кӧрӱнет. База бир ајару эткеним ол аймактыҥ јааны Рустам Кокушевтиҥ айткан сӧстӧри. Меге тергеебистиҥ ӧскӧ дӧ аймактарында мындый ла мынаҥ да ӧскӧ байрамдык керек-јарактарында болорго, кӧп тоолу јамылулардыҥ айтканын угарга келишкен. Олордыҥ кӧбизи мындый учуралдарда чаазынга бичилген бичимелди ле кычырып ийет. Рустам Кокушевтиҥ айтканы байа кӧксинеҥ келип турган деп иле сезилет. Сӧстӧри де тереҥ учурлу. Албатызы, калыгы учун санааркап турганы иле. Мыны бойыма јаҥыс катап эмес темдектегем деп айдарым. Аймактыҥ јаанына кичӱ тӧрӧлиниҥ ӧзӱмине ууламјылалган иште јаҥыс ла јаан једимдер кӱӱнзеери артат.
База бир ајару эткеним, сӱӱнгеним — ол Кан-Оозы аймакла барып јатсаҥ, јалаҥдарда мал-аштыҥ, рулондордыҥ кӧбизин. Ондый ла болзын, оноҥ до артык болзын!

Кырчын ЯШЕВ
«Кан Чарас» газеттиҥ ӧмӧлиги берген ле интернеттиҥ телкемдеринеҥ алылган фотојуруктарда:
Байрамдык керек-јарактар ӧдӧр тушта