Алтайдын Чолмоны

Военкоматтыҥ, јондык мылчаныҥ туралары эски…

Туулу Алтайга, оныҥ ар-бӱткенине, јаҥжыккан чӱм-јаҥдарына, культуразына, тӱӱкизине јилбӱ јылдаҥ јылга тыҥып турганы иле.

Тергеениҥ тӧс калазы Горно-Алтайскты ыраактаҥ да, јууктаҥ да келген айылчылар, јол-јорукта јӱргендер «Јажыл кала» деп, акту кӱӱнинеҥ айдып тургандары оморкодулу да, угарга да јакшы.

Јылдыҥ тӧрт башка ӧйинде Горно-Алтайск куулгазын ийделӱ, сӱрлӱ бойы эл-јонын, айылчыларын сӱӱндирет. Тӧрт талазынаҥ тууларга курчаткан бойы кобы-јиктерле јараш чӧйилет. Туулары оны салкын-шуурганнаҥ корулайт. Калабыс јылдаҥ јылга кӧскӧ лӧ јаранат, ӧзӧт, јаанайт. Кажы ла оромдо бойыныҥ јараш, эптӱ јерлери бар. Айылчыларга, эл-јонго каланыҥ кажы ла оромын, оныҥ тӱӱкизин, тургузылган кереестерин билерге солун. Темдектезе, автобустыҥ «Родник» («тоҥмок») деген токтодузынаҥ јол кечире скверде койлорды јаан-јаш, айылчылар сӱреен јакшызынат. Тирӱ койдыҥ бойын кӧрбӧгӧн улуска солун болбой.

Горно-Алтайскта Ӱредӱчиге, кайчы Улагашевке, тергеениҥ баштапкы башчызы В. И. Чаптыновко, узак јылдарга областьтыҥ башкараачызы болгон М. В. Карамаевке ле ӧскӧ дӧ јарлу улуска тургузылган кереестер, туралардыҥ стенелеринде база ла улу улуска учурлалган ла ӧскӧ дӧ учурлу јурук-муралдар кӧсти сӱӱндирет.
Горно-Алтайсктыҥ база бир јилбилӱ јараш туразы (турган јери) азый «Голубой Алтай» кинотеатр болгон тура. Ондо эмди де кинолор кӧргӱзилет, ӧскӧ дӧ керектер ӧткӱрилет. Турган јери сӱреен јараш, эптӱ деп айдарга јараар. Бу ла микрорайондо, сууны јараттай јараш такталар, улус базар тротуарлар јазалган. Мында ок Культураныҥ байзыҥыныҥ, јанында Ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ јаҥыртылган туралары, спорттыҥ «Спартак» стадионы турат.

Је бу ла јерде военкоматтыҥ ла 1-кы таҥмалу јондык мылчаныҥ (алдында 1-кы таҥмалу болгон, је эмди калада сок ло јаҥыс мылча ине) ӧйлӧ кожо эскирген туралары турат. Тӱӱкиге бурылар болзо, военкоматтыҥ туразы ӧткӧн чактыҥ 30-чы јылдарында тудулган. Туулу Алтайдыҥ алып баатырлары шак ла мынаҥ Халкин-Голдо ӧткӧн јуу-согушка, финндерле јуу-чакка атанган ине. Кийнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга, Чечен јеринде, Афганистанда болгон јуу-чактарга јииттер мынаҥ ла атанган. Он сегис јажы јеткен јииттер Тӧрӧлин корулап, черӱчил молјузын бӱдӱрерге база ла мынаҥ барган, барат. Военкоматтыҥ эжигине канча јылдардыҥ туркунына уулдарын, баркаларын, јеендерин, јерлештерин, најыларын, сӱӱгендерин ӱйдежерге аймактардаҥ, јурттардаҥ ада-энелер, эје-сыйындар, кыстар кӧп лӧ келген. Кӧстиҥ јажы, јӱректиҥ сызы, санааркаш, карыкчалду санаалар, келер туштажуларга ижемји бу турган тураныҥ стенелерине, турган јерине ӧдӱп калган деп айдар керек. Военкоматтыҥ туразы – тӱӱкиниҥ унчукпас кереечизи… (Бойыныҥ ӧйинде кычыраачы Александр Урбанов бу суракты СМИ-лерде база кӧдӱрген эди). Военкоматка јаҥы тура керек. Бу ла турган эптӱ јерди ычкынбас керек. Мында ла јаҥы тура тудуп алза, Черӱге атанып јаткан јииттердиҥ де, ӱйдежип келген ада-энелердиҥ де кӱӱн-санаалары эмеш јарык болор эмес пе? Тӧрӧлин корулап, агару молјузын бӱдӱрерге барып јаткан јииттерге јуучыл јолыныҥ бажында мындый јаман, эски турадаҥ эмес, јаҥы, јарык ла эмдиги ӧйдиҥ туразынаҥ атанза, учурлу да, артык та эмес пе? Јада-тура Горно-Алтайск 205 эмезе 210 јылдыгын темдектеерине јетире военкомат јаҥы туралу боло берер деп иженер керек.

Военкоматка коштой каланыҥ јондык мылчазыныҥ туразыныҥ эски бӱдӱми база сӱӱндирбейт. Јаан калада сок јаҥыс ондый мылчага јакшы, чынык ла эптӱ тура не тудуп бербес? Азый ӱч-тӧрт мылча болгон, ончозы иштеген. Эмди олордыҥ тураларында ӧскӧ организациялар, компаниялар иштейт. Тышкары 21-чи чак, телекейде, ороондо, тергеебисте ле калабыста кубулталар, солынталар болуп јат. Је калага, оныҥ эл-јонына јаан учурлу ла тыҥ керектӱ организацияларга јаҥы туралар, јаҥы «чырай» база керектӱ.

Клара Пиянтинова