Алтайдын Чолмоны

Кайкал јери Китай

07.10.2024

2024 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде Кыдат Албаты Республика тӧзӧлгӧнинеҥ ала 75 јылдыгын темдектеген. Учурал келижип, бу ок кӱнде мундус сӧӧктӱ Александр Сергеевич ТРИЯНОВЛО эрмек-куучын ӧткӱргенис. Кем билбес, Александр јирме јылдаҥ ажыра Китайда јадат.

— Бӱгӱн Китайда јаан байрам…

— Эйе, кыдаттар канча јылдарга улай государство јок јӱрген. Гражданский јуу, хаос болгон. Оныҥ да учун бойыныҥ башкараачыларыныҥ, Мао Цзедунныҥ шылтузында толо государственность алганы олорго сӱрекей јаан учурлу. Мен бойым узак јылдардыҥ туркунына Китайда јаткан кижи, бӱгӱн кыдат нӧкӧрлӧримнеҥ кӧп уткуулдар алдым.

— Александр, бис экӱ таныш, Слерди республика ичинде билер де улус ас эмес, је ондый да болзо, бойыгар керегинде айдып ийзеер.

— Мен 1974 јылда Горно-Алтайскта ак-јарыкка чыккам. Ӧскӧн-чыдаган јерим керегинде айдар болзо, јаш тужымныҥ кӧп сабазы Шабалинде ӧткӧн. Школды ондо ло божотком. Кийнинеҥ бистиҥ пединститутта тӱӱкиниҥ факультедин ӱренип божодоло, Иван Итулович Белековтыҥ ла Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ болужыла Москвадӧӧн кыдат тил ӱренерге баргам. Ондо МГУ-дагы Азияныҥ ла Африканыҥ ороондорыныҥ институдында кыдат тилге ӱренгем. 2000 јылда ӱредӱмди тӱгескем.

Бойым оогоштоҥ ло ала Ыраак Кӱнчыгышла, кыдат культурала, Японияла јилбиркейтем. Всеволод Овчинниковтыҥ Китайла јоруктаганы керегинде бичиктерин кычыратам. Ол тушта Китайда бистеҥ кӧп улус болбогон. Оныҥ учун ол бичиктерди кычырары сӱреен јилбилӱ болотон. Кыдаттардыҥ иероглифи, кухнязы кандый неме, бу ороонныҥ провинциялары кандый јаҥду болгонын ол ло бичиктердеҥ кычыргам. Бӱгӱнги кӱнде Китайда Россиядаҥ, ӧскӧ дӧ ороондордоҥ барган улустыҥ тоозы ӧткӱре кӧп. Эмди ол бичиктерле кемди де кайкадып болбозыҥ.

Китайга барып, кыдаттардыҥ ӧзӧгинде јадып турган кижиге ле ары иштеерге барган ла офистеҥ чыкпай турган кижиге Китай эки башка болор. Мен Китайда 2000 јылдаҥ ала. Бу ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына кыдаттарла кожо общежитиеде јадып иштеерге келишкен, эш-нӧкӧрим де кыдат. Оныҥ учун бу албатыны, ороонды эмеш тереҥжиде билерим деп айдарга јараар.

Китайга баштап ла 2000 јылда, ӱредӱмди божоткон кийнинеҥ, баргам. Јарым јыл јӱреле, Алтайыма јангам. Ол јарым јыл меге экзотика болгон деп айдарым. Самолет Пекинниҥ аэропортына отура берген. Оноҥ ары једер јерге таксилӱ барып јадала, паркта тайцзицюань гимнастиканы эдип турган јаан јаштуларды кӧрӱп, коркушту кайкагам. Пекинниҥ туралары, оромдоры, велосипедтӱ улузы, мыныҥ бастыразы меге культуралык шок болгон. Мен озо ло баштап Китайдыҥ тӱштӱк јанында Хайнань провинцияда иштегем.

Хайнаньдӧӧн келеримде, ондогы ар-бӱткен, пальмалар, талай меге сӱрекей јилбилӱ болгон. Јарым јыл туризмде иштегем. Јербойыныҥ краеведческий литературазын орус тилге кӧчӱргем, турфирма тузаланзын деп. Хайнаньныҥ географиязы, тӱӱкизи, административный бӧлӱништери ле оноҥ до ӧскӧ јетирӱлерди кӧчӱрерге келишкен. Ол јарым јылдыҥ туркунына билип алганым ол ло Хайнаньда јадып турган тегин кижиниҥ билеринеҥ кӧп боло берген болор. Ортолыктыҥ кеми, ондо канча суулар агат, кандый кырлар бар ла оноҥ до ӧскӧ јетирӱлерди толо билгем. Јарым јыл ондо иштейле, јанып ийгем.

Алтайда иш таппай, ойто Китайдӧӧн баргам. База ла Хайнаньда токтогом. Бу учуралда гид болуп иштегем. Ол тушта Харбиннеҥ келген орус тил билер гидтер иштеп баштаган. Харбинде орус тил ӱренетен школ болгон. Кыдаттарда 50-60 јылдарда орус тилди ӱренген улус кӧп, бир канчазына јолуккам да. Олор орустап чокум, јарт айдып ийетен.

Кыдаттарга орус тилди ӱренгенде, кӱч болуп турган неме ол сӧсти айдары (произношение). Телекейде ӱренерге эҥ ле кӱч тилдер ол кыдат ла орус тилдер деп уккан эдим.

Бойыма да кыдат тилди ӱренери сӱрекей кӱч келишкен. Кыдат тилге ӱредип турган профессионал преподавательдер сӱрекей кату ла некелтелӱ болот. Группа јайалталу ла јайалталу эмес деген эки бӧлӱкке тӱрген бӧлӱне берет. Слерде мындый сурактар, слерде дезе мындый деп, олор чикезинче айдып ийгилеер. Кыдат тилди јаантайын ӱренер керек, бир де токтобозынаҥ. Не дезе, тоозы чыҥдыйга кӧчӧ берет деген неме мында. Мениҥ кыдат тилди ӱренгеним шак ла ондый болгон. Баштапкы курста бу тилди ӱренип болбозым деген санаалар да болгон. Ол тушта мени преподавательдердеҥ Ольга Анатольевна Машкина деген кижи тыҥ јӧмӧгӧн. Ӱредӱмди тӱгезеримде, ол Хайнаньда компанияга «мындый уул бар, иштедип кӧрзӧгӧр» деп баштанган. Китайдагы јолым шак ла оноҥ башталган эди. Оныҥ учун бу кижиге јаантайын быйанду јӱредим.

Баштапкы јылда иероглификаны ӱренгенис. Ондо ло сӧстӧрди канайда чын айдарына јаан ајару эдилген. Бир ле сӧс кату, јымжак, орто јымжак, орто кату айдылар аргалу ла кажызыныҥ ла учуры башка болор. Оныҥ да учун иероглифтер байа бир аргадаачы агажак болуп јат. Олор јогынаҥ неме болбос. Нениҥ учун дезе диалекттер кӧп. Диалекттерде дезе произношение чек башка. Латин таныкла бичиген произношение ӧскӧ диалекттерде чек башка болор аргалу.

Улус јаҥы ла Америкадӧӧн барарда, ондогы албаты «хаварю?» деп сурайт. Орустап «как дела?» дегени. Је ол слердиҥ керектерер кандый деп јилбиркеп турганы эмес, «привет» дегени, «јакшы» дегени. Кыдаттарда дезе «чифань ла ма?» деер. Орус тилге «ты покушал?» деп кӧчӱрилет. Ол сени ажанарга кычырып турганы эмес. Сен ажанып алган болзоҥ, сенде курсак болгон, сенде ӱзе јакшы деген оҥдомол. Ол алдынаҥ бери келген оҥдомол.

Ӧскӧ ороондордоҥ келген ле кыдат тилдиҥ диалекттериле куучындап турган улус сӱрекей ас. Ого јаҥыдаҥ ӱренер керек, ол база башка тил. Менеҥ кандый диалекттер билериҥ деп сурагылайт. Мен диалекттер билбезим деп чикезинче айдарым.

— Диалекттер керегинде ээчий туштажуда куучындажалы. Байа иштеген ижигер керегинде айттыгар, бӱгӱнги кӱнге јетире база кандый бӧлӱктерде иштеерге келишкен?

— Баштап тарый туризмде иштегем. Бу иш меге чала јуук болгон деп айдар керек. Нениҥ учун дезе ол география ла тӱӱки. Чындап, арга келижерде, ГАГУ-ныҥ тӱӱки факультедине јаан быйаным айдып салайын. Ол ӧйдӧ меге јакшы билгирлер берген. Москвада ӱредӱм экинчи бийик ӱредӱм деп чотолгон ло ондо база тӱӱкини ӱренгенис.

Китайдыҥ тӱӱкизин такыптаҥ ӱренерге керек јок болгон. Оныҥ учун экзамендерди автоматла табыштыратам. Улус мынаҥ озо кайда ӱренгенимди сурайтандар.

Туризмде иштеп турганчам, Москвадаҥ «Сантехкомплект» деген компания мени олордыҥ Китайда чыгартулу кижизи болуп иштезин деп сураган. Бу иште мениҥ алдымда мындый амадулар турган: Китайдыҥ заводторында байа Москваныҥ компаниязы јакыган эдимдерди чыгарарын тӧзӧӧри, олор чыҥдый эдилип турган ба деп шиҥдеери, продукцияны Москвадӧӧн аткарар логистиканы тӧзӧӧри. Ол тушта меге база башка Китай — индустриальный Китай ачылган. Мен Хайнаньнаҥ Чжецзян провинцияга баргам. Ол Шанхайдаҥ тӱштӱк јаар провинция болор. Оныҥ јериниҥ кеми Алтай Республиканыҥ јеринеҥ бир ле эмешке јаан. Бисте 92 муҥ квадратный километр болзо, олордо 100 муҥ квадратный километр. Эл-јоныныҥ тоозы дезе 67 млн кижи. Бу провинцияны телекейдиҥ заводы деп айдадылар. Телекей ӱстинде 500 муҥ бӱдӱм продукция (бичиктер, компьютерлер, запчастьтар, бӧстӧр лӧ оноҥ ӧскӧзи) бар дежет. Бу 500 муҥ бӱдӱмнеҥ 350 муҥ бӱдӱми шак ла бу Чжецзян провинцияда чыгарылат. Кажы ла уезд кандый бир чокум эдимди эдип чыгарат. Ол ло сууныҥ насосторыныҥ 90 процентин бир ле уезд эдип чыгарар аргалу. Бу уездти бир ле саатка эбиреде маҥтадып келерге јараар. Бир уездтке эҥирде фуралар маҥтап барат. Ондо дезе, Китайда садылып турган чечектердиҥ 90 проценти чыгарылат. Јайылгалак чечектер фураларга коштолып аткарылат. Тӱрген маҥтаар поездке отурып, ӧскӧ провинцияга једип барзаар, ондо кӧлӱктерге запчастьтар эдип чыгарадылар. Запчастьтар дезе телекейде бар бастыра кӧлӱктерге эдилет.

Мен иштеген јерде сантехника эдилет. Сӱрекей кӧп кеминде, кандый ла бӱдӱмдӱ, ассортимент деген неме коркуш јаан. Бастыразы латуньнаҥ. Эмди ле айлыгардагы батарея эмезе сууныҥ краны база ондо эдилген болордоҥ айабас.

Чжецзян провинцияда сантехника аайынча иштеп турала, ӧскӧ продукцияларга кӧчӱп баштагам. Меге, бу провинцияны јакшы билер специалистке чилеп, баштангандар. Кемге де эжиктер керек боло берген. Оноҥ улам мен база бу ок провинцияныҥ Юнкан калазында иштеп баштагам. Ол ӧйдӧ Россиядӧӧн сӱрекей кӧп эжиктер аткарылган. Латинский Америкала да бир кезек ӧйгӧ иштеер арга болгон. Белоруссиядаҥ Парагвайдӧӧн кӧчкӧн кижиле кожо иштегенис. Ары база эжиктер аткаргам.

Бир катап меге таныштары ажыра Оманнаҥ кижи чыккан. Ого балыктаарында тузаланып турган керептер керек болгон. Тогус кереп садып аларга кӱӱнзеген. Чжецзян провинцияда ондый керептер эдип турган јерлер бар болгоны меге сӱрекей јаан кайкал болды. Бу ла провинцияда Иу кала бар. Кем де ондо болгон болор. Ондо сӱрекей јаан саду-рынок бар. Оныҥ кеми 120 муҥ квадратный метр. Бийиги тӧрт кат, узуны канча километрге чӧйилет. Китайда эдилип турган бастыра товарларды бу саду-рынокко экеледилер. Эмди ле айлыгарда калаш кезип турган бычагар Китайда эдилген болордоҥ айабас. А ол бычактардыҥ 90 процентин Янцзян калада эдип чыгарадылар. Кыдаттар нени-нени эдердеҥ озо бастыра јанынаҥ шӱӱп кӧрӧт. Оныҥ да учун производствоныҥ логистиказы сӱреен эптӱ. Ол ло јуук турган заводтор бой-бойына болужып ийер аргалу.

Кандый бир продукцияны чыгарала, ого колболотон продукцияны эдип турган заводко јетире апарарга, ал-камык километр јол ӧтпӧй јадылар. Оноҥ болгой, он километр узак деп чотолот. Озолодо бастырајандай шӱӱп салгандар.

Иудагы саду-рыноктоҥ башка Кацяо деген саду-рынок бар. Ондо телекей ӱстинде бар бӧстӧр садылат. Китайдыҥ текстили ол база башка куучын болзын. Китай текстиль чыгарып турган тӧс јер деп бойын јебрен ӧйлӧрдӧ кӧргӱзип салган. Ол тушта кезик албатылар тындулардыҥ терезин јабынган ине. Текстиль дезе улусты байыткан ууламјылардыҥ бирӱзи болгон. Мен эжиктердеҥ бӧстӧргӧ кӧчкӧм. Россиядӧӧн бӧстӧр аткаргам, ол бӧстӧрдӧҥ Россияда пуховиктер кӧктӧйтӧндӧр.

Профильный ӱредӱ албаган да болзоҥ, бу ууламјыларда иштеп тура, бастыра производствоны бойыҥ кӧрӱп, шиҥдеп, јакшы специалист боло бередиҥ. Эмезе билбеген ууламјыда кандый бир специалистти табып ийериҥ. Эмди мен эки-ӱч компанияла быжу иштейдим, арткандарына консультанттыҥ јеткилдештерин јетиредим. Кайда ла иштееримде, улусла ак-чек болорго кичеенгем. Мынызы кийнинде база бойыныҥ тӱжӱмдерин экелет. Улус баалайт.

— Кыдат албаты ол кандый албаты, кылык-јаҥы кату болгодый?

— Кыдат албаты керегинде айдардаҥ озо Китай сӱрекей јаан деп айдар керек. Ондо јаткан албатылардыҥ јадын-јӱрӱми, кылык-јаҥы аайынча специалист болорго, бир јӱрӱм јетпес. Мениҥ јаткан јерде — Чжецзян провинцияда Китайдыҥ бастыра бар провинцияларынаҥ, национальностьторынаҥ улус болгон. Китайдыҥ албатызыныҥ 90 проценти ол этнический кыдаттар. Арткандары национальный меньшинстволор. Олор тоозыла 15 миллионноҥ ала канча да јӱс кижиге јетире болор аргалу. Текши алар болзо, кыдат албаты јакшы кӱӱн-санаалу, кӱндӱзек, санаа-кӱӱни бийик, эпчил, тапкыр албаты. Тӱӱкини ӱренеримде, мыны коллективный культура дейтен. Ӧмӧ-јӧмӧ иш олордо арга келишкенче кижиниҥ јаманын кӧрбӧй, јакшызын кӧрӧр кылык-јаҥды тӧзӧгӧн.

Кыдат государствого беш муҥ јыл. Кыдат тӱӱкиле јилбиркеп турган улус мыны билер учурлу. Ол ло Улу кыдат стенени ӧштӱлердеҥ коркып туткан эмес. Ол экономикалык, логистикалык учурлу тудум. Кыдат албатыга байлык — ол государство, байлык токуналда, аайлу-тӧӧйлӱ болорында. Олорго государственностьто турумкай айалга болоры јаан учурлу. Оныҥ учун олор сепаратизмди, популизмди чек јаратпайдылар. Кыдат Албаты Республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱни олорго јаан байлык. Кижиде токуналду јӱрер арга, токуналду иштеер ырыс бар болгоны јаан учурлу. Кыдаттар ороонында јадып турган ӧскӧ нацияларга билезиниҥ кижизине чилеп кӧргӱлейт. Бастыразы теҥ-тай, сен оогожы, бис јааны деп айтпас. Ол бистиҥ кижи дежер. Кыдаттыҥ тӱӱкизин ӱрензеер, ондо Кыдаттыҥ тӱӱкизи ол тӧс калыктыҥ тӱӱкизи эмес, Кыдатта јаткан бастыра албатылардыҥ тӱӱкизи, бистиҥ билениҥ текши тӱӱкизи деп айдылат.

Китай турган јериле ортолык ошкош. Тӱндӱкте Гоби чӧл, тӱштӱкте ӧдӱп болбос джунглялар, Кӱнбадышта Тибеттиҥ кырлары, Кӱнчыгышта талай. Оныҥ да учун мындагы албатылар качан бирде биригип, бир государство тӧзӧӧр керек болгон. Је ого јетире кӧп јуу-согуштар болгон, канча улустыҥ каны тӧгӱлген. Учы-учында канча ӧйлӧргӧ ӧштӧжип келгендер мынаҥ ары ӧштӧжӱ неге де экелбезин оҥдоп, бир государство тӧзӧгӧн. Мао Цзедун Кыдат Албаты Республика тӧзӧлгӧнин јарлаарда, сӱӱнчи тыҥ болгон. Оныҥ учун сепаратизм олорго чек јарабас неме болуп јат. Кандый укту кижиле биле тӧзӧӧргӧ тургаҥ, тӧзӧ. Канныҥ арузы деген оҥдомол олордо јок. Кыдаттарга ӧскӧ калыктаҥ јуук нӧкӧр бойыҥныҥ калыгыҥнаҥ таныш эмес кижидеҥ баалу.

— Јарт. Александр, кыдаттар орооныс ӧткӱрип турган аҥылу јуучыл операцияга канай кӧрӧдилер деп сурабас аргам јок.

— Китайдыҥ албатызыныҥ кӧп сабазы СВО-до Россияны јӧмӧйт. Олор Россия бойын корулаарга мындый алтамды эткен деп оҥдоп јадылар. Кӱнбадыш Украина ажыра ороонысты бузарга умзанганын кыдаттар сӱреен јакшы оҥдойт. Олор аайлабай турганы — нениҥ учун Украина США-га јуук болорго албаданганы. Бойыныҥ государствозын бойлоры башкрынардыҥ ордына, нениҥ де учун кемге де кӧдӧӧчи болорго, кем де учун канын тӧгӧргӧ албаданып тургандарын чек оҥдобойдылар. Бойыҥныҥ јӱрӱмиҥле јӱр. Кандый да НАТО-го не кирер? Олор Россияга агрессия эдилген деп билер.

— Александр, ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын. Китайды бастыра билерге, чындап та, бир јӱрӱм јетпес. Мениҥ сураарга турганым, айса болзо, бу ороон керегинде бир тизӱ бичимелдер белетеерис. Кычыраачыларыска да јилбилӱ болгодый.

— Шӱӱлтегерди јӧмӧйдим. Колбуга чыгып, берген сурактараарга карууларды јандырарым ла. Китай керегинде учы-куйузы јок куучындаарга јараар.

— Айдарда, јӧптӧжип алдыс.

— Эйе.

Кырчын ЯШЕВ куучындашкан