Алтайдын Чолмоны

Јылдар соҥында база ла кӱреште

11.10.2024

Ӱлӱрген айдыҥ 6-чы кӱнинде тергеебисте ады јарлу политикалык ишчи, спортчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Юрий Михайлович ЯРГАКОВКО алтан јажы толгон.

Бӱгӱнги бичимелистиҥ геройы Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында чыккан. Адазы саал сӧӧктӱ Михаил Севастьянович Яргаков, энези тӧӧлӧс сӧӧктӱ Мария Севастьяновна Петпенекова деген улус болгон. Биледе Юрий Михайловичле кожо сегис бала чыдаган. Энези балдары јаш ла тужында божоп каларда, Михаил Севастьяновичке сегис балазын јаҥыскан чыдадып, бутка тургузарга келишкен. Ол бастыра јӱрӱмине Балыкчыда киномеханик болуп иштеген. РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи.

— Бистиҥ биледе сегис бала болгон. Јаан эјем Аля, экинчи эјем Надя, оны ээчий Лазарь акам, Валя эјем, мен, Витя карындажым, база бир карындажым Володя ла сыйным Алла. Кожо ло чыдап, бар-јок иштерди кожо бӱдӱргенис. Јаш тушта Кызыл-Тал совхозтыҥ бригадазында иштейтенис. Акамла кожо бугул тартарыс, ӧлӧҥ чабарыс. Кезикте совхозтыҥ јайлузында эјем иштеген уйлар саар фермада уй саачыларга болужатаныс. Бозулар кабырып, эмбезин деп кӱдӱп јӱретенис. Оогош тушта балыктап турганыс санаамда јакшы артып калган. Чолушман ичинде коркышту амтанду аламалар ӧзӧтӧн, маала ажы јакшы тӱжӱм беретен. Алтын-Кӧлгӧ барарыс. Онойып ырысту јаш тужым ӧткӧн — деп, эске алат.

Юрий Михайловичтиҥ темдектегениле, олордыҥ ӧбӧкӧзи баштап тарый Тринихиндер болгон.

— Кийнинде, 1993 јылда, адам бойыныҥ адазыныҥ Яргаков деп ӧбӧкӧзин алган. Ол тушта мен база ӧбӧкӧмди Яргаков деп кӧчӱртип алгам. Адамныҥ адазы Кунја Яргаков бойыныҥ ӧйинде экинчи Чуйский волостьтыҥ старшиназы болгон. Ол јайзаҥ кижи болгон учун Чолушманда бастыра Яргаковторды бурулап, кемизин де тӱрмелеген, кемизин де адып салган, кемизи де айдуга аткарылган. Оныҥ учун Улаганда Яргаковтор ас. Бу јуукта улдам керегинде Сергей Иванович Тадыкин белетеген бичик чыкты. Карлагаш Ельдепова «Јогылбас истер» деп бичигинде база адамныҥ адазы керегинде бичиген. Улдам, Аргымай Кульджинле кураа уулдар, јылкы мал ӧскӱрген, аҥныҥ мӱӱзин садып, аш, таҥкы ӧскӱрген, аргалу-чакту јаткан — деп, юбиляр куучындаган. Чындап, Юрий Михайловичтиҥ эјези Сурайа Сартакованыҥ «Эрјине» деп бичигинде Кунја ӧрӧкӧнди айдуга апарар деп тударга келерде, ол ичин јара кезинип божогон деп бичилет. Ого ол тушта 71 јаш болгон.

Юрий Михайлович Чолушманныҥ школында 4-чи класска јетире ӱренген. Кийнинде, ол ӧйдиҥ кӧп тоолу балдары чылап, областной национальный школго ӱренерге барган. Мында ол кӧп нӧкӧрлӧрлӱ, таныштарлу боло берген. Бойыла кураа уулдарла кожо физкультурала, спортло тазыктырынып баштаган. Ол тушта Александр Поликарпович Манзыров классический кӱрештиҥ (эмдиги грек-рим кӱреш) тазыктыруларын ӧткӱретен. Ого школдыҥ ӱренчиктери Аҥчы Самтаев, Аржан Мюсов, Аргымак Ечешев, Илья Майманов ло оноҥ до ӧскӧлӧри јӱрген.

Школдыҥ ырысту ӧйлӧри ӧткӧн кийнинеҥ Юрий Михайлович черӱчил молјузын бӱдӱрерге барган. Ол погранчерӱде болгон. Бир кӱн олордыҥ бастыразын јууп, самболо маргаандар ӧдӧр, ондо туружар керек дешкен.

— Самболо кӱрежип турган уулдардыҥ тоозы ас болордо, мени, классический кӱрешле тазыктырынган кижини, маргаанга апаргандар. Кем јок кӱрешкем учун тазыктыраачылар Тихоокеанский пограничный округтыҥ окружной спорт командазына артыргызып салгандар. Онойып спорттыҥ бу бӱдӱмиле тазыктырынып баштагам. Тазыктыраачыларым спорттыҥ телекейлик классту узы Владимир Халанский ле СССР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Александр Полукаров деген улус болгон. Спаринг-партнерым дезе СССР-дыҥ канча катап чемпионы, телекейдиҥ эки катап јеҥӱчили Нурислам Халиулин деп татар уул болгон. Оныла кӱрежип ӱренгем — деп, Юрий Михайлович ол ӧйлӧрин эске алды.
Черӱдеҥ келеле, ол Горно-Алтайсктыҥ пединститудыныҥ тӱӱки факультедине ӱредӱге кирип, классический кӱрешле де, самболо до кӱрежерин улалткан. Удабай самболо СССР-дыҥ спортыныҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрген. Ю. М. Яргаков Улаган аймакта самболо СССР-дыҥ спортыныҥ баштапкы узы, республика ичинде бежинчи бе, алтынчы ба кижи болор. Ол ӧйдӧ спорттыҥ узы болотоны јаан једим ине. Не дезе, совет ӧйдӧ бу једимге јединетени сӱрекей кӱч болгон.

24 јаштуда Юрий Михайлович ӱредӱзин тӱгезип, Улаган аймактӧӧн иштеп барган. Јиит уул тӧрӧл аймагында спорт школ ачар, јииттерди кӱрешле тазыктырар, Улаганда спортты ӧскӱрер деген амадулу болгон. Удабай спорт школды ачып, оныҥ баштапкы директоры болуп иштей берген. Бир кезек ӧйдӧҥ баштапкы једимдер башталган. Кӧп уулдар Алтайский крайдыҥ јеҥӱчилдери ле призерлоры боло берген. Олор бастырароссиялык маргаандарда да туружып баштаган.

Кийнинеҥ, билелик айалгалардаҥ улам, Яргаковтордыҥ билези Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган јуртына кӧчкӧн. Юрий Михайлович студент ӧйинде Кан-Оозы аймактыҥ Јабаган јуртынаҥ таҥды сӧӧктӱ Марина Михайловна Балинала биле тӧзӧгӧн. Бу јуртка келип, баштап тарый тӱӱкиниҥ, физкультураныҥ ӱредӱчизи, кийнинеҥ школдыҥ директоры болуп иштеген.

— Бӱгӱн республикада бийик једимдерге јеткен спортчылар — ол Улаган ла Кан-Оозы аймактардыҥ уулдары. Бу эки аймактаҥ телекейдиҥ чемпиондоры ла призерлоры чыккан. Јабаганнаҥ Виталий Уин, Валера Сороноков јаан једимдерге јеткен. Виталий менде кӱрежип баштаган, је бир кезек ӧйдӧҥ билезиле каладӧӧн кӧчӧ берген. Валераны узак ӧйгӧ тазыктыргам. Спортивный самболо Валерий Сороноков эҥ титулованный спортчылардыҥ бирӱзи деп айдар керек. Ол он беш јылдыҥ туркунына Россияныҥ јуунты командазына кирген. Россияныҥ беш катап чемпионы ла кӧп катап призеры. Телекейлик маргаанда тӧрт катап призер болгон. Телекейлик кубоктыҥ маргаанын эки катап ойногон, Европаны јеҥген. Је телекейдиҥ чемпионы болорго келишпей калган, салымы ондый болбой. Оныҥ учун ол бир ӧйдӧ јуучыл самбого кӧчӱп, бу бӱдӱмде телекейдиҥ чемпионы болорго кӱӱнзеген. Ол тушта мен оныҥ мындый шӱӱлтезин јӧмӧгӧм. Је тазыктыраачылар јӧптӧжип, спортивный самболо телекейдиҥ јеҥӱчили престижный болор, бу бӱдӱмле јеҥер керек деген шӱӱлтеге келген. Спортивный самболо телекейдеҥ болгой, Россияны да ойноп алатаны сӱрекей кӱч керек. Конкуренция сӱрекей јаан — деп, Ю. Яргаков айдат.

Юрий Михайловичтиҥ ӱренчиктеринеҥ Амаду Мякишев јуучыл самболо Европаныҥ чемпионы, Эдуард Алчаков Телекейлик кубоктыҥ ла Россияныҥ призеры, Карчага Тукешев кӧп тоолу маргаандардыҥ јеҥӱчили ле призеры болуп јат. Олор бастыразы спорттыҥ устары. Улаганныҥ уулдарынаҥ эҥ јарлу ӱренчиги — Эжер Енчинов. Ол јуучыл самболо телекейдиҥ призеры, Европаныҥ чемпионы. Спорттыҥ телекейлик классту узы. Валера Сороноков ло Виталий Уин Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ устары.

«Бир ӧйдӧ башкараачы иштерде, Улаган аймактыҥ јааны да болуп иштеген эдигер. Башкараачы болор кылык-јаҥ Слерде кемнеҥ тӱшкен, канайда тӧзӧлгӧн?» деген сурагыма Юрий Михайлович мындый каруу јандырган:
— Башкараачы иштер ол јиит ле ӧйимнеҥ башталган. Озо Улаганныҥ спорт школыныҥ директоры болуп иштейле, Јабаганга барарымда, школдыҥ директоры болгом. Ол ӧйлӧрдӧ директорды ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлиги талдайтан. Бойым тыҥ ла кӱӱнзебегем, не дезе, балдарла иштеерге тартылатам. Кийнинеҥ Улаган аймакта ӱредӱ бӧлӱктиҥ јааны болгом, аймактыҥ администрациязын Илья Семенович Куюков башкарып турарда.

2008 јылда талдаштарда јеҥӱ алып, Улаган аймактыҥ јааны болуп иштегем. Аймактыҥ ижи кӧп, сурактары да кӧп. Улаган аймак кӱч аймак: суулар јаандап, јараттарынаҥ ажынар, кӧчкӧлӧр тӱжӱп, јолдорды да бӧктӧп ийер, кар да јаан јаар. Кӧп кӱчтерди ӧткӧнис. Улаганда ла Акташта школдор тутканыс. Акташтыҥ јуу ӧйинде тудулган јылу берер трассазын солыганыс. Ол тушта республиканыҥ башчызы болуп Александр Бердников иштеген. Бу кижи керегинде јаман айдып болбозым, аймакка кӧп болушкан. Кӱрлер тудулган, Паспартыныҥ школын программага кийдиргенис. Эмдиги некелтелер ондый ине: тударга јазанган объекттиҥ ӱлекерин белетеп, экспертизага берер. Экспертиза јараду берген соҥында, ол объект программага кийдирилет. Оноҥ ӧйи келзе, акча чыгарылып, тудулып баштайт. Кӧп объекттер кийнинде де тудулган болзо, је олордыҥ ӱлекерлерин белетеери, программаларга кийдирери мен иштеп турган ӧйдӧ эдилген. Јолдор јазаары, телефонныҥ колбузын ӧткӱрери аайынча иштегенис. Паспарты, Каракујур, Саратан, Јазулу, Балыкчы јурттарда телефонло колбу јок болгон, оны ӧткӱргенис. Јурттардыҥ оромдорында јарыткыштар тургузары аайынча иштер эдилген. Эмди бастыразын тоолоп то болбозыҥ. Је командабысла аймагыстыҥ ӧзӱмине албаданып иштегенис.

Улаган аймактыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайскка келип, Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы болуп иштегем. Мениҥ молјуларыма школдор ло садиктер тударыныҥ, тилдиҥ, балдарды тартарында јеткер болдыртпазыныҥ ла оноҥ до ӧскӧ сурактар киретен.

Министерствоныҥ кийнинеҥ «Туулу Алтай» ГТРК-да иштегем. Ондо база чек башка солун иш болгон. Оны ээчий Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри А. П. Манзыровтыҥ јӧпчизи болуп иштеерге келишкен. Ол иш база сӱрекей јилбилӱ болгон деп айдарым. Бу иштиҥ кийнинеҥ былтырга јетире АР-дыҥ эл-јонды ишле јеткилдеер тӧс јериниҥ директоры болуп иштегем.

Эмди спортко кайра јандым деп айдарга јараар. Былтырдаҥ ала «Ирбизек» спортшколдо балдарды самболо тазыктырадым. Ондо каладаҥ тӧртӧн кире бала тазыктырынат. Олордыҥ кӧп сабазы республикан гимназияныҥ ӱренчиктери.

Оогоштоҥ ала спортло тазыктырынганым мени дисциплинага, јана баспас кылык-јаҥга, берген сӧзине турарына таскаткан. Мыныҥ бастыразы кийнинде кандый ла иште иштееримде, бойыныҥ камаанын јетирген эмей. Оныҥ да учун болчомдорго, јииттерге физкультурала, спортло тазыктырынар деп јаантайын айдадым.

Юрий Михайлович эш-нӧкӧри Марина Михайловнала кожо эки кыс чыдаткан. Јаан кызы Ай-Тана юристтиҥ ӱредӱзин алган ла эм тургуза «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ редакциязында иштейт. Экинчи кызы Сынару база юрист. Ол театрда Санаттыҥ тӧс јеринде иштейт. Юбиляр јети јашту Санат ла тӧрт јашту Байдар баркаларын самбоныҥ тазыктыруларына кожо апарат. Эр кижи тудужып билер учурлу, чемпион болбос то болзо, су-кадыкка јарамыкту. Айылда телевизордыҥ алдында телефон тудунып отурганча, барып јӱгӱрип, кыймыктанып алганы артык эмей.

Юбилярдыҥ айтканыла, ол тайга-ташка аҥдап-куштап јӱрбейт. Ӧскӧ ороондорго барарын сӱӱбес. Јайгы амыралтада билезиле Кан-Оозы эмезе тӧрӧл Улаган аймактӧӧн, Балыкчы, Чолушман јурттарга барарын јакшызынат.
Юрий Михайлович тургуза ӧйдӧ Чолушман јурттаҥ экинчи катап аймактыҥ депутады болот. Оны бу јамыга тӧрӧл јуртыныҥ улузы јӧмӧгӧн. «Былтыр талдаштар ӧйинде карындажым божогон. Оноҥ улам агитациялык иш ӧткӱрбегем де. Је јерлештерим мени талдап салган эмтир. Албаты-јон јӧмӧп турганына тыҥ сӱӱнедим. Депутат ижимде јерлештериме болужарга кичеенедим» — деп, ол айткан. Аймактыҥ депутады болуп тура, ол Чолушманныҥ «Айучак» садигине ноутбук, принтер, мебель, јурттыҥ јииттерине самбо кӱрештиҥ курткаларын, клюшкалар, футбол, волейбол ойноор мячтар, формалар, сеткалар алып берген. Мынайып арга-кӱчи јеткенче јерлештерине болужат.

Тӧрӧл аймагыныҥ албаты-јоны керегинде сананып турганы иле сезилет. Калганчы јылдарда туризм ӧзӱм алынып турганыла колбой мыныҥ јакшы да, јаман да јаны бар деп айдат. Јакшы јаны — јолдор јазалат, асфальтталат, јербойыныҥ кезик улузы акча иштеп алат. Јаман јаны дезе — ол сӱрее-чӧп. Бу сурактыҥ аайына чыгар керек. «Мынаҥ ары аймактыҥ бюджедине туризмнеҥ кирелтелер келип баштаар эмес пе?» — деп, ол айдат.

Юрий Михайлович јылдар соҥында балдар тазыктырарына бурылганына сӱӱнедис ле база да келер ӧйдиҥ чемпиондорын белетеп салар деп бир де алаҥзыбайдыс. Юбилярга су-кадык, билезинде амыр-энчӱ, ырыс, ижинде једимдер кӱӱнзейдис!

Кырчын ЯШЕВ