Алтайдын Чолмоны

Мӧҥкӱлер алдында јыргаган бир той

18.11.2024

Тана ла Комуна Тайтаковтор

Эзеним

Ол тужунда бис јиит болгоныс…
Ончо ло уулдар эр болгон эт.
Толгон айлу тайганыҥ бажында
Той эткениҥ санаама кирет.

Ӧлӧҥ ижи башталып калган,
Ӧзӧккӧ дӧ тӱжер ӧй јок болгон!
Мӧҥкӱлер алдында јыргаган јалаҥыс
Мӧҥӱн чечектер јыдыла толгон.

Кожо јуртайтан ӱйиҥди келиндер
Кожоҥдоп, коштой јелгилеп экелген.
Алтай јеримниҥ јаражын, улузын
Алаҥ кайкап, ол тушта билгем.

Бай эмес те болзо тойыҥа болужып,
Бары-јогын тӧрӧӧндӧр экелген.
Тоормошты минип, суу кечеле,
Тогузон јашту Тошпок то келген.

Ачынба, нӧкӧр, бу јарыкта
Алтын да тӧгӱлген тойлордо болгом…
Тоолоп кайдар! Јаҥыс ла мен
Тойдыҥ учурын тойыҥда оҥдогом.

Јаркынду оттор јок то болзо,
Јалаҥда столысты ай јарыткан.
Эттеҥ-курсактаҥ тутак та болзо,
Эткен тойыҥды јон јараткан.

Мӧрӧйчи баштаган келиндер кожоҥы
Мӧҥкӱлер бажында шыҥырап туратан…
Тоҥгылай-тоҥгылай, таҥ атканча
«Тойлобой!» дежип, тышкары туратан.

«Бурайныкту чай ичип…» деген
Бу кожоҥды сен бойыҥ баштагаҥ.
Оныҥ кийнинде нениҥ де учун
Ол кожоҥды меге јарбыгаҥ.

Буурыс талганча каткырган каткыбыс
Буурайган јеристе шыҥырап ла калды…
«Бурайныкту чай… » – деп чӱмдеп,
Бу алтайда јуртап ла калдыҥ.

Ӧзӱп јаткан балдарыҥды качан
Ӧлбӧй јӱрзем – кӧрӧрим, нӧкӧр.
…Тузы да јокко кайнаткан чайыҥды
Туштажып келзеес, ичерим, нӧкӧр.
                                  Эзенимле КОКЫШЕВ

Той

Теректӱниҥ туу-сындарынаҥ јайылып тӱшкен тайгалардыҥ койнында Ак-Јул деген кеен ӧзӧктӧ ӱлгерге кирген бу той туй ла 70 јыл мынаҥ кайра болгон.

Кайырлык јуртта јаткан Тайтаков Комуна деген јиит Јолодо јуртаган Кудачинова Тананы бу ла јайгыда качырып, тойлоор деп бек сананып алган. Јаан изӱ ай, ӧлӧҥ ижи башталып калган. Бутту-колду ончо улус коно-тӱне кобы-јикте ӧлӧҥ чапкан, оны обоолоп-бугулдаган. Малчылар, уй саачылар јайгы турлуларда. Јуртта той болзо, улус аракыдаар, иш туруп калар, тойды Ак-Јулдагы турлуда эдер шӱӱлтени Кайырлыкта «Јаҥы јол» колхозтыҥ председатели Елена Ивановна Упаева айткан. Бу јерде сааган уйлардыҥ ӱч ӱӱри бой-бойынаҥ ыраак јок турган, јуугында малын јайлаткан малчылар да ас эмес.

Той болотон кӱнде ӧлӧҥдӧ иштеген улусты, уй саачыларды јарым кӱнге иштеҥ божодып ийген. Тӧрӧӧн-тӧркин де, айылчылар да ас эмес болгон. Олордыҥ тоозында Москвада Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱренген студенттер, јиит поэттер Аржан Адаров, Лазарь Кокышев ле Эркемен Палкин, олор Ак-Јулга абралу једип келген (А. О. Адаровтыҥ «Аржан» деп аданган ады ол ӧйлӧрдӧ јаҥжыкпаган, јерлештери оны чыгарда адаган адыла Букабай ла деп адайтан). Аржан ла Эркемен Тана Кудачиновала оогошто Јолодо школдо кожо ӱренген улус болтыр, Комунага да тӧрӧӧн, најы уулдар. Тойго најызы Лазарь Кокышевле кожо келгенинде кайкаар неме база јок.
Тананы качырар деп темдектеген кӱнде оны Јолодо эне-адазыныҥ айлына тӱжерге бригадир божотпогон. Оныҥ учун иштеген Алтыгы-Карасуу деген јердеҥ таҥ атту 6-7 кире келин Кайырлык јаар качырып апарган. Ак-Јулда малчы кижиниҥ айлына отургызып, тойлу јерге кожоҥду экелген.

Ол ӧйдӧ јӱрген јаан јашту улустыҥ куучындаганыла, јууныҥ кийниндеги јылдар јуу да ӧйинеҥ јеҥил эмес болгон: кийим-тудум да, аш-курсак та јанынаҥ. Эмдиги чилеп, јурт тӧзӧгӧн уулга да, келинге де аҥылу кеп кӧктӧбӧйтӧн. Аргазы јеткенче, кийим-тудумын бойлоры ла белетеп алатан. Је чӱми-јаҥын калык тӱҥей ле јаҥдаган.

Тананыҥ чачын ӧрӧр тушта кӱӱнзеген эки келин экијандай отурып аларда, Елена Ивановна Упаева олорды токтодып, бу јарабас, чачты той эткен уулдыҥ ла качырып келген кыстыҥ јеҥелери, Комуна јанынаҥ тӧӧлӧс кижиниҥ ӱйи ле Тана јанынаҥ кергил кижиниҥ ӱйи ӧрӧр јаҥду деп айткан эмтир. Бу улусты тургуза табып, чачын јеҥелери јарган. Келинниҥ тулуҥыныҥ учына јаҥы лента ӧрӧри јокту ол ӧйдӧ сурулу ла учурлу болгон ошкош. Тананыҥ чачыныҥ учына кызыл лента ӧргӧни эмдиге ундылбаган.

Тойго бир кой сойгон, кӧчӧгӧ арбаны колло соккон. База бир койды белкенчекке, јӧӧгӧн келинниҥ энезине апарарга белетеген. Курут-быштакты уй саачылар артыгынча экелген.

Алтай аракыны Сӱрӱлов Табылдыҥ энези Кӱјей јаанак эртеледе јууган, бу кату кылык-јаҥду кижи болгон деп айдыжар, оныҥ шылтузында канча фляга аракы белетелип турбай.
Ӱлгерде айдылган тогузон јашту Тошпок ӧрӧкӧн керегинде – чын ла, карган бу кижи тойго једип келген. Ак-Јулдыҥ суузын кечире јараттагы јоон тытты јыгып салган болтыр.

Байагы Тошпок ӧрӧкӧн оны кечип јадала, тыттыҥ будактарына јаргак штаныла илинип калган. Ээчий келген улус карганакты «јайымдап», тойго јетирген. Бу тойдо «бууры талганча» каткырган учуралдардыҥ бирӱзи болгон…

«Бурайныкту чай…» болбогон эмтир.

«Акыр ла, база бир јолуксам, бурайныкту чайды качан ичкенимди сураарым оноҥ» – деп, Комуна Эшевич Тайтаков эзен јӱрерде айдып туратан. Је олор онойдо ло јолукпаган.

Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ «Эзеним» деген ӱлгери «Алтайдыҥ Чолмонында» 1970 јылдыҥ јайгы куран айыныҥ 13-чи кӱнинде јарлалган. Беш јылдаҥ, 1975 јылдыҥ кӱӱк айында, поэт јеткерге учурап божогон.

Мӧҥкӱлер эдегинде той эдип, биле тӧзӧгӧн Тана Ырысовна ла Комуна Эшевич Тайтаковтор ырысту јаан јӱрӱм јӱрген. Тӧрӧл Кайырлык јуртында јажына јуртап, олор алты бала азырап чыдаткан. Баркаларыныҥ тоозы 11, олордыҥ балдары 18-ке јеткен.

Эш-нӧкӧри јада каларда, Тана Ырысовна он јылдаҥ ажыра Кайырлыкта јаткан, оноҥ Оҥдойго, балдарыныҥ јанына келген. Бу ла кӱчӱрген айда ӧрӧкӧнгӧ 92 јаш толуп јат. Санаа-сагыжы јарык: ӧткӧн јылдарды, болгон керектерди, кожо ӱренген, иштеген улузын чокум-јарт куучындап отурат.

Јууныҥ балдары

– Мен ӱч классты ӱренип божодорымда, Каракол-Оозында лагерьге амырадып ийген. Бисле кожо Јолодоҥ Толкочоков Элен деп уулчак болгон. Бу ла ӧйдӧ Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Лагерьдиҥ ижин токтодып, бисти јандырган. Адамныҥ Оймондо јаткан бир карындажы ла Кайырлыкта јуртаган эки карындажы јууга атанган. Адам 1942 јылда барган. Олордыҥ бирӱзи де Алтайына ойто јанбаган. Энем колында ӱч балалу арткан – деп, Тана Ырысовна куучындайт.

Эр улус Тӧрӧлин корыырга атана берерде, иштиҥ ле јадын-јӱрӱмниҥ ончо јӱги карган-тижеҥдерге ле балдарга тӱшкен. «Бис школдо ӱренип, оноҥ, уроктор божозо, јуртта айылдардаҥ кӱлди јууп, кыраларга тӧгӧрис, аш салган јерлерди арутап, будактарды, таштарды јуурыс. Кырада аш ӧзӱп келзе, оны одоорыс. Эмди сананзам, ол кандый кӱч ӧйлӧр болгон. Јадын-јӱрӱм коомой, ӧдӱк-тон, курсак-тамак уйан. Бригадада одырма деген курсак берип турар, ол – буудайдыҥ куру кабыгы. Эмдиги одырманы кӧрзӧҥ, аштаҥ эткен не, оны јиген кижи јара семирип калбай. Биске бергенин кайнатсаҥ, мӱни борорбос то, кабыгы тӱбине тӱжӱп калар.

Јылдыҥ ла Јеҥӱниҥ байрамында орооныстыҥ башчызы В. В. Путиннеҥ јууныҥ балдарына уткуул келип јат. Бистиҥ јӱрген јӱрӱмис ондо кандый чын бичилгенин кайкаарым – деп, Тана Ырысовна айдат. – Је кандый да кӱч болзо, улус нак, эптӱ-јӧптӱ јаткан. Кожоҥбыла иштеген. Ол ӧйдӧги уй саачылардыҥ кожоҥы эмди ле кулагыма угулып тургандый…»

Јолоныҥ школыныҥ эски туразын Кайырлыктаҥ экелгенин кайкап уктым. Оныҥ јанында јаан школ болгон. Балдар ӱренер эки школды коштой тургузып, јуртта 10 класс ачарга тургандар. Је јурттыҥ школы, ӧрт чыгып, кӱйӱп калган. Бир канча балдар, ол тоодо Тана, Караколго, оноҥ Оҥдойго ӱренип барган. Оноҥ ары Горно-Алтайскта рабфакка да ӱренип барар арга болгон. «Букабай ла Эркемен јӱре берген. Јаш кар јаайла, оныҥ кийнинеҥ јаҥмырлап турган. Бис дезе бычкак ӧдӱктӱ. База кийер ӧдӱк јок. Јаҥат Палкинала экӱ Јолодӧӧн јанып ийгенис» –деп, ӧрӧкӧн эске алат.

Је шыраҥкай кыс 15 јаштуда Оҥдойдо ветсанитарлардыҥ јарымјылдык ӱредӱзин божоткон. Оноҥ Кеҥиде мал ӱрендеечилердиҥ курстарында ӱренген ле кижиге барганча тӧрӧл јуртында бу иштерди бӱдӱрген. Мындый ӱредӱлерге јуукта јаткан аймактардыҥ улузы база келип ӱренетен эмтир.

Јеҥӱниҥ кӱнин санаагарга кирет пе деп сурадым. «Бис школдо ӱренип турганыс. Кичинек кара кӧлӱк кӧзнӧктиҥ алдыла маҥтап, школдыҥ јанына тура берген. Оноҥ эки ӱй кижи ле бир эр кижи чыккан. Ӱредӱчилерис балдарды чыгып, стройго турзын деген. Турзабыс, байагы улус јуу токтогон, јеҥӱ бистиҥ деп айткан. Сӱӱнип каткырган да, ыйлап та турганыс бар. Је ол улус ӱч кӱнге јаан табыштанбазын деп јакыган, бу ӧй ӧтсӧ, оныҥ кийнинде ӱзе јакшы болор деп. Ол кӱн бисти ӱредӱдеҥ божодып ийген…»

Тана Ырысовнаныҥ куучынын база бир учуралда башка бичиир керек деп санандым. Ӧрӧкӧнди толуп јаткан јаан јажыла уткуп, бала-барказына баш болуп, су-кадык, эзен-амыр јӱрзин деп кӱӱнзейдим.

Светлана Кыдыева