Алтайдын Чолмоны

«Бала-баркамнаҥ туулып чыгарым»

29.11.2024

Кайчы Марков Шалбааныҥ чыкканынаҥ ала 135 јылдыгына учурлалган «Калыкка кару кайчыбыс» деп адалган туштажу кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында ӧткӧн.

Кайчы, албатыда ады јарлу тудучы-сыймучы Марков Шалбааныҥ эземине учурлалган кӧдӱриҥи бу ӧйгӧ јетире болбогонын айдар керек. Оныҥ учун туштажуны тӧзӧп ӧткӱрген улуска: Коркобыда јурт клубтыҥ јааны Алефтина Савинага, Јолодогы музейдиҥ јааны Клара Амыевага ла јурт јеезениҥ ле аймактыҥ олорды јӧмӧгӧн культура ишчилерине јаан быйан. Туштажуга Марков Шалбааныҥ тӧрӧӧн-тууганы, јерлештери, оны эзен јӱрерде кӧргӧн-билген улус келген.

«Таадамныҥ ады качан бирде чыгарын билип ле јӱргем» – деп, Шалбаа ӧрӧкӧнниҥ Оҥдой аймактыҥ Озерное јуртынаҥ келген барказы Вера Поштоева Яндакова айткан.

Улу быйанду ӧрӧкӧн

Туштажуда улустыҥ кӧп сабазы Теедей ӧрӧкӧнниҥ (Марков Шалбааныҥ бай ады, јурттыҥ улузы оны Теедей ле деп адайтан, бис оогошто бу кижиде ӧскӧ ат барын билбейтенис те — авт.) сынык-бычык тудар јаан јайалтазын эске алып, бойыла, таныштарыла болгон учуралдарды куучындаган. Эмди Јолодо јуртаган Светлана Јӧптӱновна Течинованыҥ айтканыла, Теедей ӧрӧкӧн — Коркобыныҥ канча балдарыныҥ ойноп јӱрӱп сынган колы-будын бӱдӱндеген, чыккан бажын кийдире туткан кижи. Бу чып-чын, олордыҥ бирӱзи мен болгом.

Ол ыраак 1960-чы јылдарда јурттыҥ балдары кӧдӱрези конекту јыҥылайтан. Мен школго ӱренип барарымда, адам Оҥдойдоҥ «снегурочка» деген конек садып экелген. Оны агашла тамандап, чичке кайыштарла пыймага канайда буулайтанын кӧргӱзип берген. Эртезинде конекторымды тудунып, тошко јеткен ле. Оныла јыҥылаарга ӱренер керек деп санаада да јок: кийип ле алза, бойы маҥтай беретен неме деп бодогон болбойым. Тебинип ле ийеле, тошко јиткемле «меч» ле эткем. Айлыма канайда јеткеним санаама кирбейт, кузуп ла тургам. Адам кучактанала, Теедейге апарган. Ол кижи бажымды чичке кайышла кемјийле, стаканныҥ тал-ортозы кирези кызыл аракы берип, ичсин деген.

Мойножып туруп ичкен ле. Тудуп турарда, кӧзи-бажым айрыланып, ордынаҥ чыга берерге тургандый билдиргени санаамда арткан. Је јаш кижиге не болзын, оору-сыс ундылган, јыгыла-јыгыла, конекту јыҥылап ӱренип алгам.

Бу учуралды јеенис Гутя Атарова — эмди Оҥдойдо јаткан Августа Николаевна Ялбакова куучындаган. Ол јети јашту киреде ӱсти-ӱстине салып койгон тоормоштордо аказыла кожо ойноп турарда, бир тоормош тоолонып, будын балбарып салган. «Бут чек јалбак, сӧӧк сынган болор, оорузы да сӱреен» – деп айдат. Адазы балазын кучактанганча байа ла Теедей ӧрӧкӧнгӧ барган. «Ол јерге терени јайала, бир кичинек кабак аракыны ичирип, будымды узак ла сыймап туткан. Бир канча ӧйдӧҥ оҥдолып јазылгам.

База, колым улай ла ӱйезинеҥ чыга берер болгон. Бир кӱн Теедейдиҥ айылыныҥ јуугында ойноп јӱреле, ташты шыбалап таштаарымда, колым катап ла ӱйезинеҥ чыга берген. Ыйлап турарымда, Теедей: «Кел, балам, кӧрӧйин» – деген. Колымды кийдире тудуп берген. Кол чыгыш деген чак оныҥ ла кийнинде ундылган» – деп, Августа Николаевна эске алат.

Оҥдой аймактыҥ эмчилигинде кӧп јылдарга хирург, баш врач болуп Борис Сергеевич Донских деген кижи иштеген. Јаан јашту улус оны эмдиге ундыбаган. Ол Теедейди билетен эмтир. Бир катап Оҥдойдыҥ эмчилигинеҥ кӧлӱк келип, Теедейди апарган. «Алтай уул аттаҥ јыгылган ба кандый, бастыра бойы оодылып калган. «Тынын экӱ аргадап аларыс па?» – деп, эмчи сураган. Бу уулга наркоз берип, мен сынган сӧӧктӧрди ордына салып, ол чыккан ӱйе-сӧӧктӧрди кийдире тудуп, коркышту ла иштенгенис. Оноҥ ол уулды рентгенге апарып кӧрӧлӧ, «ӱзе јакшы» деген, гипс салган. «Је, дед, сен – хирург, мен – хирург» – деп айдып, медицинский спирт урган» – деп, Шалбаа ӧрӧкӧнниҥ куучындаганын Вера Поштоевна Яндакова туштажуда эске алган.

База бир учуралды эмди Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында јаткан барказы Экемел Петровна Чадаева куучындаган: «Бу јиит хирург Ередеев мединститутта ӱренип турала, Оҥдойдыҥ эмчилигине практика ӧдӱп келген ӧйлӧрдӧ болгон — кийнинде атту-чуулу хирург Василий Михайлович Ередеев. Ол «тӱрген болуштыҥ» кӧлӱгиле келип, таадамды апарган. Јурттыҥ балдары, Мызаев Аркаш баштагандар сӱӱнип, ол кӧлӱкти айландыра јӱгӱрижип турганыс.

Апарган ла, ӱч кӱнге јок. «Бу канайып калган, апарган болзо – экелбес» – деп, энем арбанып турган. Оноҥ ол ло кӧлӱк таадамды јетирип келген. Колында 3 литр банкада спирттӱ. Јаан оору кижи келерде, оны тудуп-јазып, реанимациядаҥ чыкканча сакыган эмтир. Таадам бойы аракы ичпес кижи болгон, улус экелген аракыны сынык-бычыкту улуска, оорузын астадарга ичиретен. «Донскихле аракы ичкем, база јиит Ередеевле» деп айдып туратан».

Шалбаа Марковты «колы быйанду ӧрӧкӧн» деп айдатандар. Оныҥ эмдеп болушкан улузы кӧп. Бир кайкамчылу учурал керегинде бичимел 2020 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте чыккан. Оны Улаган аймакта јаткан Р. Н. Адыкаева бичиген.

«Бу керек 1952 јылда Коркобыда болгон. Ол ӧйдӧ јӱрӱм кӱч, иштеер улус ас. Оныҥ учун јаш келиндер балдарын ясляга артырып, бойлоры тӱни-тӱжи совхозтыҥ ижинде иштеген. Кышкыда мал-аш кӱдер, јаскыда мал тӧрӧдӧр, кой кайчылаар, јайгыда ӧлӧҥ ижинде, кӱскиде аш јуунадышта.

Энем мынайда куучындаган: «Баламды ясляга кондыра-тӱндӱре табыштырып ийеле, бойым иштеп ле јӱретем. Бир кӱн элчи келген, «балаҥ божоп калган» деп. Келзем, кызычагымды, эки јашту немени, бӧскӧ оройло, кладовкага чыгарып салтыр. Эне кижи кандый эди, балазын кучактап алала, ыйлап ла турбай. Тутсам, баламныҥ эди сообогон немедий. Кызычагымды кучактанып, Шалбаа ӧрӧкӧнгӧ ыйлай-сыктай јеттим.

Ӧрӧкӧн баланы сыймап кӧрӧлӧ: «Бу бала тирӱ эмтир не» – деп айдала, ороп салган бӧзин чечип, сыймай берди. Кӧрӧр болзо, баланыҥ бажы чыгып, оорып, канча ӧйгӧ ажанбай, торолоп, божоорго једип калган. Јӱк ле тынду јаткан эмтир. Ол ӧрӧкӧн эмес болзо, баламды тирӱге ле сӧӧктӧп салар эдис. Шалбаа ӧрӧкӧн баламды сыймап, тындандырып салган. Бажын ӱч кӱн сыймап туткан, балам кӧзин ачып, ажанып баштаган. Оноҥ эмештеҥ аайланып, кижи болгон».

Эјем эмди 71 јашту, балдарыныҥ ортозында омок-седеҥ базып јӱрӱ. Бойы эмди ле каткырар: «Теедей ӧрӧкӧн эмес болзо, туку ла качан курт-коҥыска јидирип салар эдим» – деп.
Коркобы јуртка, ӧрӧкӧнниҥ айлына, оору-јоболду, сынык-бычыкту улус кайдаҥ ла келетен. Бис ол тушта оогош. Улустаҥ ла угуп турбай. Келтей јаны кыймыктанбай турган кижини аттыҥ чанагына јаттыргызып алала экелген деп, јаан улус айдышкан. Та кажы јердиҥ кижизи болгон. Бир канча кӱнниҥ бажында ол кижи бойы будыла базып, јазылып јанды деген. Эмди сананар болзо, ол кижиде, айса болзо, инсульт болгон, келтей јаны парализовать эдип салган ошкош. Ол ӧйдӧ эмдигидий эмчилер, эмдер бар эмес, оныҥ учун Шалбаа ӧрӧкӧндий улус канча кижиге болушкан.

Мен ол тушта 8 јашту болгон ошкожым, эмди 70 јашка јууктап отурым. Будымныҥ јаан сабары чыккан, ый-сыгыт, калак болбой база. Энем магазиннеҥ бир шил кызыл аракы, чай, конфет садып алала, Шалбаа ӧрӧкӧнгӧ бардыс. Мен тайакту, јӱк ле арайдаҥ базып баргам. Апарган аракыны ачала, кичинек кружказына урала, меге «ичип ий» деп айткан. Мен мойноп турарымда, «сыска чыдабазыҥ, ич!» деп адылган. Канайдар, ичип ле ийдим. Бир эмеш ӧй ӧдӧрдӧ, сыймап турала, сабарымды кийдире тартып ийген. Колы јымжак, тыҥ сыс та сеспегем.

Јанганым сагыжыма кирбейт. Айылда улус мени шоодып, каткырыжып туратан: «Бу бала барып јадарда, тайакту, ыйлап туруп барган. Јанып јадарда, тайак јок, сыр каткыда келген». Оныҥ кийнинде мечик ойноп турала, колым чыгарда, ойто ло Шалбаа ӧрӧкӧнниҥ айлына барып турбай. Бис ӧскӧ кайдӧӧн барарыс…»

Улустыҥ сынык-бычыгын канайда тудуп баштаганы керегинде Шалбаа Марков бойы мынайда куучындап туратан эмтир. Оныҥ баштапкы ӱйи Сырга деп келин болгон. Балдары оогош. Олордо бир уй болгон, сӱттӱӱ. Оныҥ буды сынган. Курсак-тамак јетпес кӱч ӧйдӧ уйы карам эмей. «Тудуп кӧрзӧм, уйдыҥ будыныҥ сынган јери иле билдирип турган. Ол сыныкты агашла шакшактап салгам». Балдарына, Јакшылай ла Јакшы деп кыстарга, ӧлӧҥ экелип азырагар, суу экелип сугарыгар деп јакыган эмтир. Уй та канча да кире јадала, оноҥ турала база берген. Оныҥ кийнинде улустыҥ сынык-бычыгын тудуп баштагам» – деп, Теедей айдар. Кемге де барып келген, ол кижи кӧндӱктирген деп, Вера Яндакова куучындаган.

Кайчы

Шалбаа Марков кай чӧрчӧкти куучындап айдар кижи болгон, бу эп-арганы «речитатив» деп айдып јат.

Оныҥ «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧгин 1964 јылда «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген М. Соколов деп кижи бичиген эмтир. Ол 1966 јылда «Алтай баатырлар» деген тизӱниҥ 5-чи томында кепке базылып чыккан. 8700 ӱлгерлик јолдыктардаҥ турган бу чӧрчӧкти билимчилер алтай калыктыҥ «Маадай-Кара», «Алтай-Буучай» ла о. ӧ. јаан чӧрчӧктӧрине кожуп јат.

Ээчий «Алтын Мизе» деген чӧрчӧгин јиит поэт Аржан Адаров бичип алган ла ол 1967 јылда «Алтай баатырлардыҥ» 6-чы томында кепке базылган.

«Бар-Чоокыр атту Байыҥ-Коо» кай чӧрчӧкти 1969 јылда кайчыдаҥ билимчи Нина Шатинова угуп бичиген, «Ак-Чабдар атту Алтын-Бӧкӧни» – билимчи Клара Укачина. Бу чӧрчӧктӧр 1972 ле 1973 јылдарда «Алтай баатырлардыҥ» 7-чи ле 8-чи томдорында кепке базылган. Билимчилер Шалбаа Марковтыҥ чечен јараш тилин, укканын ундыбас санаа-сагыжын аҥылап темдектейдилер.

Ол бойы чӧрчӧктӧрди оогошто Сабалин Айры, Мамаков Сыгыр, тӧӧлӧс сӧӧктӱ Аднаш деп кайчылардаҥ укканын айдып туратан. Теедейдиҥ бойыныҥ айтканыла, кай чӧрчӧк айдар јайалта ого эне јанынаҥ, иркиттердеҥ тӱшкен.

Кай чӧрчӧктӧрлӧ коштой ол тегин кӧп чӧрчӧктӧр билер кижи болгон, бу чӧрчӧктӧр оноҥ бичилгенин-бичилбегенин билбей турум. Теедей ӧрӧкӧнниҥ шыбап салган агаш айылы Урсул сууныҥ јарадында тӧҥдӧ турган. Ондо баштапкы класстаҥ ала школдо кожо ӱренгем ӱӱрем Люда Яйканарова карганактарла кожо јаткан. Ол Теедейдиҥ ӱйиниҥ тӧрӧӧни болгон. Эне-адазы турлуда јадып, койдо иштеерде, школго барган балазын јуртта бу улуска јаттыргыскан.

Тереҥ јууканы кечире салган кӱрди сыр јӱгӱрӱкле кечип, Теедей-эшке јаантайын барып туратаным санаама кирет. Айылдыҥ ортозында печкеде от кӱйетен, орындарга тере тӧжӧктӧр јайып салган, кышкыда бу айылда јаантайын јылу болотон. Теедейдиҥ кожо јуртаган эш-барааны, бир колыныҥ сабарлары јок болчок Шӱӱлеҥи деген јаанак, кара кулурдаҥ јаш балдардыҥ јудуругындый јаан пелмендер кайнадып туратан. Бис чӧрчӧк айдып берзин деп чӧрчӧктӧйтӧнис ошкош. Не дезе, Теедей кандый да бир «уйатту» чӧрчӧкти айдайын ба ла дезе, бис «јок, јок» дежип, чыгара јӱгӱрерис. Ол чӧрчӧктиҥ геройыныҥ јараш адын ундып салгам, је чӧрчӧктиҥ бойы сагыжыма јакшы кирет.
Јурттыҥ карган улузы олордыҥ айлына јаантайын јуулар. Бир Кандык деген јаанак ол кӱрдеҥ јыгылала, јалмажыныҥ сӧӧги сынган, ойто турбас болбой деп айдыжып турган. Оноҥ база берерде, улус кайкаганы санаамда арткан.

Сананзам, јерлештери Теедейдиҥ «Алтайдыҥ баатырларында» кепке базылган чӧрчӧктӧрин кычырып турган. Ол ӧйлӧрдӧ алтай бичиктер ас чыгып туратан. Улус аймактыҥ тӧс јуртына, Оҥдойго, барза, ондо бичиктер саткан магазинге кирип, чыккан јаҥы бичикти садып алатан. «Алтайдыҥ баатырларын» биске, балдарга, эҥирде јаагыс талганча кычыртар, јаан улус отурып угар. Јаан улус киного барза, бистиҥ эҥ кичинек карындажыс Эркинди ле айылдажыстыҥ Шоҥкор деген оогош уулчагын ойнодып, бӧскӧ салала, «Эркин-Коо, Эркин-Коо» деп јайкап туратанын сыйным эске алат. База бир карындажыс Сергейдиҥ оогошто чоло ады Ӧлӧштӧй болгон, оныҥ бажыныҥ јитке тужында ӧлӧ јер болгон. Эркин-Коо ло Ӧлӧштӧй Шалбаа Марковтыҥ «Ӧлӧштӧй» деген кай чӧрчӧгиниҥ тӧс геройлоры болгонын эмди јаҥы сананып турбай.

Угы-тӧзи

Шалбаа Марковтыҥ угы-тӧзи, јӱрӱми керегинде јарлалган јетирӱлер толо эмес ле олорды чокумдаар, јартаар керек.

Темдектезе, кезик јетирӱлерде Шалбаа Марков 1890 јылда Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Абай јуртында, кезиктеринде – 1889 јылда бу ок аймактыҥ Саксабай јуртында чыккан деп айдылат. Оныҥ јууда турушкан бичигинде 1902 јылда чыкканы керегинде бичилген. Кайчыныҥ адазы айду-кысташка кирип корогоны керегинде јетирӱлер база алаҥзулу.

Шалбаа ӧрӧкӧн эзен јӱрерде, ада-ӧбӧкӧзи керегинде куучындаган кыска бичимел «Алтайдыҥ Чолмонында» чыккан болгон. Ондо айдылганыла, Шалбааныҥ эҥ јаан ӧбӧкӧзи богускан сӧӧктӱ Ноому деп кижи Кайсында јаткан, јайзаҥ болгон. Качан Ойрот каандыкта јуу-чак чыгарда (1740-1750 јј.), ол Чарасты тӧмӧн ырбап барган. Оноҥ ары кайдаар барганы јарты јок.

Ноомуныҥ уулы Качык Кан ичинде јуртаган. Качыктыҥ уулы Чычканак ла Чычканактыҥ уулы Ырбай Шиберти деп ӧзӧктӧ јаткан. Ырбайдыҥ уулы Јыланак Абайга кӧчкӧн. Ол јети уул ла эки кыс азыраган. Јыланактыҥ бир уулы – Маркоп, Маркоптыҥ уулы – кайчы Шалбаа Марков.

Богускан сӧӧк алтай калыкта ас туштаган сӧӧк. «1897 јылда алтай улусты сӧӧктӧри аайынча тоолоордо, богускан сӧӧктӱ улустыҥ тоозы 49 кижи болгон. Бу сӧӧктиҥ улузыныҥ кӧп сабазы (30 кижи) тодоштор јуртаган 3-чи тӧчинге кирген, артканы (19 кижи) 1-кы мундустардыҥ тӧчининде болгон. Јаткан јери аайынча кӧрӧр болзо, богускандар Окол (19 кижи), Абай (13 кижи), Јалаҥай (7 кижи) деп ӧзӧктӧрдӧ јуртаган» – деп, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Николай Екеев бичиген. Билимчиниҥ темдектегениле, Ойрот каандык ӧйинде богускан сӧӧктӱлер алдынаҥ бойы јайзаҥду болгонын ајарза, арбынду улусту сӧӧк болгон. Је јууныҥ-чактыҥ ӧйинде кӧп улус кырылган, бир канчазы тынын корулап, Чарасты тӧмӧн качкан. Айса болзо, Омбоныҥ, Кутуктыҥ, Кулчукайдыҥ ла ӧскӧ дӧ алтай јайзаҥдардыҥ улузы чылап, Астраханьда калмыктардӧӧн кӧчӱрткен. Јуу-чактаҥ арткан богускан сӧӧктӱлер тодоштордыҥ отогына кирип, Кан-Чарас ичинде јуртай берген.

Шалбаа Марковтыҥ билези керегинде куучындаганы билимдердиҥ кандидады Ирина Муйтуеваныҥ бичимелдеринде туштайт. Кайчыныҥ айтканыла, олордыҥ билези 500 эчки-койлу, 15 уйлу, 5 атту орто кеминде јаткан улус болгон. Биледе 7 бала болгон. «Энем иркиттердиҥ уйазынаҥ, кайчы болор јайалта меге иркиттердеҥ тӱшкен болор. Олордыҥ угы-тӧзинде кайчылар кӧп болгон – деп, Шалбаа ӧрӧкӧн куучындап туратан. – Энем адамныҥ экинчи ӱйи. Баштапкы ӱйи – байлагастардаҥ, балдар јок. Оныҥ учун улус мени байлагас сӧӧктӱ Самтак ла иркиттер угынаҥ Биле деген эки энелӱ деп айдыжатан. Мен 8 јашту болорымда, адам божогон».

Коркобыда кайчыныҥ 135 јылдыгына учурлалган туштажуда оныҥ адазы «Јӱс Курут» деп чоло атту болгоны керегинде солун эрмек уктым. Азыйда улус ыштап белетеген курудын тизип салатан эмтир, тизӱдеги курут кижиниҥ арга-чагын кӧргӱскен темдектердиҥ бирӱзи болгон.

Шалбаа Марковтыҥ адазы канайда божогоны јарты јок.

Кайчыныҥ јаш тужы керегинде сӱрекей солун бу куучынды мен 2015 јылда Теедей ӧрӧкӧнниҥ Коркобы јуртта јаткан уулы Степан Шалбанович Марковтоҥ уккам. Оны Степан ӧрӧкӧн оогош тужында адазыла кожо ӧркӧлӧп јӱреле укканын айткан. «Адам 10 јаштуда Оймонноҥ Калка јерине олјолоп апарган кӧп улустыҥ тоозында болгонын куучындаган (бодогондо, бу 1900 јыл киреде болгон керек). Ол ӧйлӧрдӧ Оймонноҥ Монголия јаар кӧнӱ јол болгон.

Олјолоткон улустыҥ ортозында Отоголдыҥ садыжып јӱреле туттурткан којойым кижизи база болгон. Бу улус Калкага једип токтоордо, 7 кижи, олорло кожо Шалбаа, олјодоҥ качып, Тува-Сойоҥ јериле Алтайына јеткен. Адам бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јерине, Оймонго, јанган. Байагы којойым та Ильинканыҥ, та Мариинсктиҥ кайлык кижизи болгон деп айдар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, ол адама бир пуд кулур ийип, келип јолуксын деп айттырган эмтир. Је адам ол ло јолугып болбой, јууга јӱре берген» – деп, Степан Шалбанович куучындаган…

Шалбаа Марковтыҥ угы-тӧзи керегинде солун бичимелди Коркобыда кайчыныҥ юбилейлик јылдыгына барып јӱрген Надежда Карамаевна Петешева ийген. Оны бӱткӱлинче јетиредим.

«2015 јылда кӧзим оорыйла, мен Горно-Алтайсктыҥ эмчилигинде јаткам. Одоштой кыпта карганак јаткан. Алтай улус кандый эди: танышса, сӧӧгин суражар. Куучындажып, угар болзо, сӧӧги богускан эмтир. «Бистиҥ јерде Марков Шалбаа деген кайчы кижи јаткан» деп айдарымда, ол мениҥ акам деген. Сонуркап, айтканын тилбек чаазынга бичигем. Ол куучындашкан ӧрӧкӧн эмди та бар, та јок. Теедей ӧрӧкӧнгӧ учурлалган туштажудаҥ јанып келеле, байагы тилбек чаазынымды бедиредим. Табылды, чек ӱлтӱреерге јеткен болтыр.

Эмчиликте танышкан кижиниҥ ады-јолы Капшаай Тасовна Тижимеева болгоны јарталды. Ол 1936 јылда чыккан. Јаткан јери Кан-Оозы аймакта Јалаҥай Бажы јурт.

«Јаанактыҥ адазы Тас деп кижи болгон, Тастыҥ уулдары – Киштей ле Эркей. Киштейдеҥ барганы – Тижимей, Эркейдеҥ барганы – Шалбаа.

Эркейдиҥ (ол айдуда болгон, айса болзо, Шалбааныҥ таадазы) балдары кӧп болгон, аттары – Чалкан, Маркоп (Марковтор), Пионер, Картошко ло о. ӧ. Та чололоп адаган, та чын аттары. Ол уулдар иштеҥкей, ус улус болгон: тереле иштеер, чылбыр-эш ӧрӧр.

Шалбааныҥ энезиниҥ тӧрӧӧндӧри Клешевтер, Кырлык јурттаҥ, Майчык деп кижи.

Пионер 100 јашка једеле, Кӧксууда божогон. Адазыныҥ адазы (Эркей?) ус кижи болгон, айак-казан эткен. Казан этсе, јаман кӧстӱ улус кӧрзӧ, бӱтпес, оныҥ учун эдимдери бӱтпегенче, кемге де кӧргӱспес. 120 јашка јетире јӱрген, башка кийис айылду болгон. Кыдат јеринде ӱч јыл јаткан. База бир аказы толып торко экелип, тон кӧктӧӧр.

Оорыырымда, акам (Шалбаа) Јабаган бажында ачылган јаҥы аржанга апарарга келген. Куйун табарган. Јолдо орус кижи учураган.

– Јуртка јурт кожулар, ойто бойым бу Алтайга айланбайтан (келбейтен) эмтирим деп айткан…»

Ол ӧрӧкӧн база куучындаган ла. Ундып турум. Бичип алганым да јарт эмес эмтир, јастыра да болордоҥ маат јок. Узак ӧй ӧдӱп калган, изӱ тарыйын, ундылбаган тушта, јазап бичип салар керек болгон.

Коркобы јуртта јылу туштажу болды. Јерлештериме, келген улуска быйанымды айдадым.

Теедей ӧрӧкӧнди мен кӧрӱп јӱргем. Оогошто карган энемле кожо барып туратаныс. Бу ӧйдӧ оныҥ кожо отурган кижизи оору болгон, ого јолугарга барып турганыс па кандый.

Адамныҥ куучындаганыла, Теедей ӧрӧкӧн ус кижи болгон, улуска агаш орындар эдип туратан. Јаан јууныҥ кийнинде албаты јоксыраган неме-эш јок ӧй болгон. Урсул сууны кечире кӱрди ол кижи баштап туткан деп айдар. Оноҥ бери ӧткӧн кӧп јылдарга Урсул суу канча кӧпшиген де, канча јайылган да, коолы да кубулган. Је Теедейдиҥ кӱри эмдиге ле бар. Айлы јаар јуука кечире кӱрди база бойы туткан.

Бериги, 60-чы јылдардыҥ учы јаар, бригадада иштеген улуска Теедей суу тартатан. Бис изӱ кӱнде оныҥ бочколорго урган суузын чачыжып, тӱгезип саларыс. Ӧрӧкӧн арбанып кыйгастанбас, ойто ло сууга тӱжер…

Теедей ӧрӧкӧнди эзедип, ого учурлалган байрамдык туштажу ӧткӱрген улуска быйанымды айдадым».

Уулыныҥ куучынынаҥ

Шалбаа Марков Урсул бажына, Јоло—Коркобы јурттарга келип турарда, бодогондо, орто јаштаҥ ажып калган кижи болгон. Оныҥ эр кемине јеткен јылдары, бу ӧйлӧрдӧ кайда болгоны керегинде јетирӱлер јокко јуук. Кайчыныҥ барказы Вера Яндакованыҥ айтканыла, кам-јарлык, «неме билер» ӧскӧ дӧ улусты истеген совет ӧйлӧрдӧ Марков Шалбаа «Кадын ичинде качып јӱргем, ол тушта кемеле јӱзӱп ӱренип алгам» деп куучындаган. Кандый јерде јӱргени јарты јок. Айса болзо, эмдиги Майма ла Чамал аймактарда богускандардыҥ арткан-калганы јуртаган јерлерде болгон.

Ол 1930-чы јылдардыҥ бажында Оҥдой аймакка келип, Тоотой ӧзӧктӧ бойынаҥ јажы јаан, ӱч балалу Сырга деп келинле јурт тӧзӧп, кожо беш бала азырап чыдаткан. Олор – Јакшы, Јакшылай, Чага, Саадак ла Пошто – ончозы Марковтор болуп јат.

Шалбаа Марков Коркобы јуртта 1933 јылдаҥ бери јуртаган дегени база чынга келишпей јат. Не дезе, Оҥдой аймактыҥ Кеҥи совхозы 1931 јылда тӧзӧлгӧн. Ол ӧйдӧ эмдиги Шибеениҥ, Коркобыныҥ, Озернойдыҥ јанындагы јалаҥ солок јерлерди кыралаарга фермалар тӧзӧлгӧн лӧ бу јаҥы јурттардыҥ баштапкы улузы кӧбизинде тракторго отурган орус улус болгон. Шибеениҥ «1-кы ферма», Коркобыныҥ «2-чи ферма» ла Озернойдыҥ «3-чи ферма» болгон ады 1970-чи јылдарга јетире адалып туратан.

Кайчыныҥ уулы Степан Шалбанович Марковтыҥ куучындаганыла, Тоотойдыҥ боочызыныҥ ары јанында јаткан алтай улусты Коркобыга 1937 эмезе 1939 јылда кӧчӱрип баштаган.

1930-чы јылдардыҥ башталары киреде Шалбаа Марков Сырга деген ӱйинеҥ айрылып, Јолодо јаткан Тадыкова Јаланы алып јат. Оноҥ Степан ла Юля деп балдарлу болгон.

«Адам Јолодо «12 лет Октября» колхозто рабкоптыҥ пекарнязы ачыларда, совхозтоҥ чыгала, ондо калаш быжыраачы болуп иштеген. Јууга Јолодоҥ барган – деп, Степан Шалбанович эзен јӱрерде куучындаган. – Энем Тадыкова Јала 1942 јылда Јолодо божогон, оны Јолоныҥ Ӧлӧтӱ деген јеринде јууган. 1943 јылда сыйным Юля оорудаҥ корогон. Мен улустыҥ айылдарында јӱргем. Адам уулымды алып алзын деп Јакшылай эјемге самара бичиген эмтир. Ол келип, мени апарган. Пошто ло Саадак акаларым Кеҥи кӧлдиҥ јанында јаткан не. Оноҥ Коркобыга кӧчкӧнис.

Адам јуудаҥ јанып келгени санаама јакшы кирет. Бис Ак-Айрыда ӧлӧҥ обоолоп турганыс: Јакшылай эјем, Бачым Мендина, слердиҥ јаанагар Јакшы Петешева. Мен бугул тартып тургам. Ак-Айрыга адам јойу чыгып келген. Шинель кийимдӱ. Колы курук, бажы бастыра јарык, тийген октордыҥ сыныктары толо чупчылбаган, буды ӱзе кӱйӱп калган болгон. Јажы јаан учун, ол кӧнӱ јууда турушпаган, је шыраны база кӧргӧн лӧ. Ленинград учун јуу ӧткӧн јерлерде болгон.

Јуудаҥ јанып келеле, ол ойто Јолого иштее-рге барган. Бис бу ла Межеликтиҥ тӧзинде јатканыс. Адам ол ӧйдӧ бир колы јок Баркина Шӱлеҥи деген кижиле јуртаган. Оныҥ јаҥыс уулы јууда божогон. Бу кижиле адам узак јуртаган».

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Шалбаа Марков ӱч катап шыркаладып, «Ленинградты коруганы учун» медальла кайралдадып јанган.

Ол ӧйдӧ јӱрген јаан јашту улустыҥ куучындаганыла, јууныҥ кийниндеги јылдар јуудаҥ да ӧйлӧринеҥ јеҥил эмес болгон. Шалбаа Марков почтаныҥ ижинде иштеген. Келген самараларды јайгыда полуторка кӧлӱкле, кышкыда чанакла јетиретен. Почтальон кижи наган колмылтыкту јӱрер. Келген почтаны нениҥ де учун тӱнде Јолодоҥ Јабаганныҥ боочызында Айатканга, оноҥ Канныҥ Кара-Суузына, оноҥ Кырлыктыҥ боочызына темдектелген ӧйинде бир тутак јогынаҥ јетиретен учурлу болгонын Степан Шалбанович куучындаган. Оноҥ Сугаштыҥ боочызынаҥ Кӧксууныҥ почтальондоры келип алар ла мынайда ок апарар. Почта јетирер јууныҥ ӧйиндеги ээжилер оныҥ да кийнинде арткан болор. Ол кӱч, торо јылдарда Јабаганныҥ боочызы ажыра јоруктаган улусты тоскон ло олорго табарган бӧрӱлер керегинде куучындар кӧп.

«1947 јылда ошкош, адам почтаныҥ адын јылыйткан. Јаскыда тӱнде уурдай бергилеген. Бее мал болгон. Адамды јаргылаган. Јууда да болгоны, шыркалу да јӱргени ајаруга алынбаган. Ӧлӧтӱниҥ Оркузук деп јеринде 300 кубометр одын белетезин деген кезедӱ эткендер.

Бир айга азыкка ас-мас кулур берип јат. Адам кол јок бабушказыла кожо кызыл колдыҥ кӱчиле агашты јыгып, кезип, одын эдип, эки јыл иштеген.

1948 јылда кезедӱниҥ ижин божодоло, Шибееге келип, Саданчиковтордыҥ койында иштегенис. Оноҥ 1951 јылда Коркобыга келгенис» – деп, Степан ӧрӧкӧн айткан.

Степан Шалбанович эш-барааны Аксинья Ивановнала кожо бу ла Коркобыда јуртап, 10 бала азырап чыдаткан.

Аксинья Ивановна, кыс ӧбӧкӧзиле Уянчинова, Алтайский крайдыҥ Чарышский районында чыккан кижи эмтир. Ол энедеҥ чыкканы бир ле ай болордо, адазы јууга барган ла Алтайына бурылып јанбаган. Энези алты балазыла јаҥыскан артып, бери Кан-Оозы аймакка кӧчкӧн.

«Мени Коркобыга 1959 јылдыҥ кӱчӱрген айында качырып келген. Оноҥ ло бери мында јуртап јадым. Балдарымныҥ адазыла 63 јыл кожо јуртаганыс, ол 2022 јылдыҥ кандык айында божогон.

42 јыл механизатор болуп иштеген. Бирӱбис тракторды сӱӱр, мен койды сӱӱрим. Мен кой ижине барзам, кайда барзын – тракторын таштайла, меге болужып келер, ол тракторына келзе, мен койды таштап, трактордо ижин јӧмӧӧрим – деп, Аксинья Ивановна куучындаган.

Јурттыҥ улузы оны «тетя Зина» ла деп адайтан. «Степан Зиназы јогынаҥ трактор-комбайнын ремонтобос» деп, улус айдыжатан.

– Бистиҥ тойыс тушта кайын адам: «Јаагыма јастык салатан, јалмажыма тӧжӧк салатан, ӧлзӧм сӧӧгим јуужатан кижи» деп айдып, байлабазын, кайындабазын деп, меге каҥза туттурган. Оны канайдарын билбей турарымда, јанында отурган јаан улус «амзайла, ойто бойына туттурып бер» деген.

Ол јарлу кижи болгон, јакшы кижи. Јаскыда кыра ижинде, јайгыда ӧлӧҥ белетеер ӧйдӧ, кӱскиде аш јуунадышта тӱни-тӱжиле иштеген улуска суу тартатан. Кожо јуртаган Шӱлеҥи деген јаанак база јакшы кижи болгон. Ол 1964 јылда јайгыда божогон. Оныҥ кийнинде таадазы Јолодоҥ Анастасия Арсентьевна Штанаковала јуртаган.

Бистиҥ јажына ӧлӧҥ эткен Широкий деген јерде, покозыста, эки айры тыт бар. Оныҥ бирӱзи – таадабыстый, экинчизи – адабыстый деп кӧрӧрим. Адалу-уулду тургандый эки тӱҥей тыт. Оны бу улустыҥ адыла адап та койзо, јастыра болбос деп сананадым».

Коркобы јурттыҥ сӧӧксалгыжында кандый ла мӧҥкӱ тудумдар бар. Бу јерди јууныҥ јылдарында Прибалтиканыҥ Коркобыда божогон улузы тӧзӧгӧн деп, адам айдып туратан.

Олордыҥ ортодо Шалбаа Марковтыҥ 1977 јылда јууган мӧҥкӱзинде кереес аҥыланат. Теедей ӧрӧкӧн сӧӧгинде тургускан кӧжӧӧ ташты јуугындагы Широкий деген јердиҥ кобы-меестеринеҥ тапкан болбой деп сананатаныс. Угар болзо, оны Кадын ичинде Ороктой деген јерге абралу барып, бойы таап экелген эмтир. Ол таадактыҥ айлына јӧлӧнӧ тургузылган, тастакка чыгарылган канча ӧйгӧ јаткан. «Сӧӧгимди чедендебезин, Алтайымла амыр учуп јӱрер кижи мен» деп оныҥ јакыганы арткан. База: «качан бирде бала-баркамнаҥ туулып, ойто келерим» деп айтканы.

Бистиҥ Теедейистиҥ, албатыда ады јарлу кайчыбыстыҥ, албаты эмчибистиҥ ады-јолы бу јарыктаҥ ол ыраган јарым чактыҥ бажында катап адалып, јарлалып чыкканына сӱӱнедим.

Светлана КЫДЫЕВА