Алтайдын Чолмоны

Кӱзендердиҥ тӱӱкизине тайанган јеҥӱ

29.11.2024

Кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Москва башка-башка укту калыктарды катап ла бойына кычырган. Бу тушта Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ тилдерине учурлалган текшироссиялык билим-практикалык конференцияда тӧртӧннӧҥ ажыра туружаачы тӧрӧл тилиле колбулу курч сурактарды ла оныҥ ӧзӱмин, учурын шӱӱшкен.

Конференцияныҥ ижиле јилбиркеп, туружарга кӱӱнзеген улуска ВКонтакте соцсеть ажыра чике колбуга чыгары јарадылган. Анайып, јетеннеҥ кӧп кижи видеоколбу ажыра учурлу сурактарды шӱӱжеринде турушты.

Кажы ла туружаачы конференциядаҥ бойына тузалу јетирӱ алды дезе, јастыра болбос. Модератордыҥ ижин «Национальная родительская ассоциация социальной поддержки семьи и защиты семейных ценностей» деп координационный советтиҥ каруулу качызы Алексей Гусев бӱдӱрген. «Биледе алган таскамал бӱткӱл калыктыҥ культуразыныҥ ӧзӱмине ле ӱредӱликке, јаҥжыгуларына, тилине ле Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ ичкери ӧзӱмине чике камаанын јетирет» — деп, ол уткуулду сӧзинде темдектеди.

Туулу Алтайдыҥ Урлу-Аспак јуртынаҥ Айтана ПЯСКОВСКАЯ билениҥ генеалогический шиҥжӱлериниҥ XI текшироссиялык кӧрӱ-маргааныныҥ «Моя родословная» деп адалган ууламјызында туружып, јеҥӱлӱ јанды. Ол керегинде бойы мынайда куучындады:
– Эксперттердиҥ докладтарында тилди чеберлеери ле чӱм-јаҥдарды орныктырары биледеҥ башталганы чын јол деп айдылды.

Мен орус ӱлгерлик ажыра Россияда јаткан ӧскӧ тилдӱ албатыныҥ тилдерин јарандырарыныҥ учуры керегинде јетирӱ эттим. Анайда ок алтайлардыҥ тойдо ӧткӱрип турган чӱм-јаҥдары керегинде куучындагам. Ого ӱзеери, калганчы јылдарда интернеттиҥ бӱктеринде апарып јаткан «Тубалар. Алтай» деген сообществоныҥ ижи-тожыла таныштырдым. Мениле кожо Алтайдаҥ Анджела Сеулекова тубалардыҥ кеп-кийимин кӧргӱзип, оныҥ кӧктӧлгӧниниҥ ээжизи ле бӱдӱми керегинде куучындады.

Бойым кӱзендер отогынаҥ чыккан туба укту кижи. Тубалар Россияныҥ ас тоолу калыктарыныҥ бирӱзи деп чотолот. Чыккан-ӧскӧн кичӱ тӧрӧлин сӱӱп, оныҥ тӱӱкизин шиҥдеерин кажы ла кижи бойыныҥ угы-тӧзинеҥ баштаганы чын деп сананадым.

Бир-эки јыл кайра ӧҥ-сӱри чыгарга једип калган эски јуруктарды талдайла, канайып та чеберлеп аларга болуп, сканер ажыра ӧткӱртип алгам. Эски, озогы фотојуруктарда кемниҥ сӱри салылганын билерге кӱӱнзеп, јаан улустыҥ билерин угуп, бичип баштагам.

Республикан эл библиотекада ӧбӧкӧлӧрдиҥ тӱӱкизин шиҥдеер амадула тӧзӧлгӧн «Тазыл-тамыр» биригӱниҥ баштаҥкайыла быјыл «Моя родословная» деген республикан кӧрӱ-маргаан ӧткӧн. А. Пясковская анда 418 тӧрӧӧн-тууган кижиниҥ ады-јолынаҥ турган ижиле туружала, экинчи јерге чыккан.

Канча ӱйениҥ улузыныҥ ады-јолын јураган агаштыҥ будактарына «илерге» Айтана Сергеевна чылазыны јоктоҥ кӧп иштенген. Ол Бӱлӱлӱниҥ јурт администрациязыныҥ кӧмзӧзинде 1954-1966 јылдарда темдектелген ээлем бичиктерле иштеп, озогызын коскоргон. Эмери (Александровка) јуртта јуунадылган кӧмзӧдӧ кӧп јаан учурлу документтер ӧрттиҥ шылтузында јоголып калганы ачымчылу. Чамал ла Чой аймактардыҥ кӧмзӧ бӧлӱктерине аткарган баштану бичиктер турулта јок арткан деп, ол айтты.

Республикан кӧмзӧдӧҥ чыккан јетирӱ-лердеҥ јууга атанган Сулеков Маркитон (Макит) Малаевич, Сулеков Тимофей Павлович, Мекишкин Садучи Санашевич, Микишкин Михаил Санашевич деп тӧрӧӧн улус керегинде бичиктер чыккан. Калганчы бичилген ӱч кижиле канайып тӧрӧӧн болгонын эмди тургуза јартап аларга келишпеди. Је Айтана Сергеевна база ла бедиреништӱ иш ӧткӱрип, јартына чыгарга иженет.

– Анайда ок јилбилӱ иш деп, туба алба-тыныҥ аттарын јууганымды темдектеер эдим. Эр улустыҥ аттары: Аднаш, Акчымай, Аҥчы, Байрам, Балачак, Батыр, Бардим, Канакуш, Кару, Кӧзӱйке, Кӱндей, Кӱреш, Малай, Москоп, Садак, Санай, Санат, Санкаш, Сапый, Сопрок, Тогор, Тӱкеш, Тыйынчы, Чоконок, Чуучыл, Чынат, Јардаш. Ӱй улустыҥ: Айана, Айтана, Ануш, Байданаш, Канат, Камдачак, Кандыкчы, Кудачы, Кучынчы, Кымыс, Кыстан, Морок, Паланка, Серенчи, Сыргачы, Јарганат, Чечек.

Угы-тӧзим канча кире калыҥ болгонын билип аларга јаанам Мария Ярдашевна Сеулекова болушкан. Шак ол кижиниҥ эске алыныштары, азыйгы јылдарды санаазында јакшы алып јӱргени ырап-таркап калган угы-тӧзимниҥ улузын ойто бирге тизип, «будактарга илип» алар арга берди.

Бистиҥ билелик тӱӱкиле јилбиркеген ле кем де керексип јуунатпаган оок-тобыр јетирӱлерди бириктирерине камаанын јетирген Лидия Андреевна Тадыкинага јаан быйанымды айдадым. Анайда ок Бланат Пратова ла Юлия Табаева болушты.

Мынайда иштенгени, јӱк ле бойыныҥ билезиниҥ канчанчы ӱйеге јетире билерге сонуркаганы кичӱ тӧрӧлиниҥ тӱӱкизин база шиҥдеер арга берет. Оныҥ учун кажы ла кижини мындый солун ла тузалу ширтӱ иштерге кычырадым.

Ыраак јолго, конференцияга барып келерге јӧмӧлтӧни М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада ӧбӧкӧлӧрдиҥ тӱӱкизин шиҥдеер амадула тӧзӧлгӧн «Тазыл-тамыр» биригӱ ле Адалардыҥ республикан соведи јетиргенин темдектеп, алкыжымды јетиредим.

Конференция ӧйинде «Моя кочевая семья» деген кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачыларыныҥ озолондыра белетеген презентациялары кӧргӱзилген ле оныҥ турултазы аайынча јеҥӱчилдер кайралдалган. Анайда ок кӧчкӱн албатыныҥ балдарын јӧмӧӧрине ууламјылалган методикалык иштер ортодо текшироссиялык кӧрӱниҥ турулталары јарлалды.

Мынайып, конференцияныҥ туружаачыларыныҥ докладтары ас тоолу ӧс албатылардыҥ келер ӧйине, олордыҥ ичкери ӧзӱмине бирлик иштиҥ тӧзӧлгӧзи болорында алаҥзу јок.

Марина ЯБЫКОВА
Айтана Пясковскаяныҥ фотојуруктары