Алтайдын Чолмоны

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

14.01.2025

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында

Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган.

«ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы Спасский церквениҥ 1870 јыл аайынча метрический бичигинде оныҥ чыкканы керегинде бичимел јок» – деп, АР-дыҥ юстиция министри Ольга Антарадонова айткан.

Јурукчыныҥ чыкканы керегинде бичимел Алтайский крайдыҥ Государстволык архивиниҥ јӧмӧлтӧзиле табылган.

Эмдиги Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы (Черный Ануй) јуртындагы Троицкий церквениҥ 1870 јылдагы метрический бичигинде 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде Улалу јурттыҥ крестке јаҥы тӱшкен инородецтери Иван Прокопьевич ле Параскева Ивановна Тыдыковтордо Григорий деп уул чыкканы темдектелген. Оны 1870 јылдыҥ 11-чи кӱнинде Алтайдагы духовный миссияныҥ Чаргы-Оозындагы бӧлӱгиниҥ миссионери игумен Акакий крестеген эмтир.

Кийнинде Григорий Иванович ӧбӧкӧзин Тыдыковтоҥ, Кӱрке таадазыныҥ адыла, Гуркинге солыган, оноҥ ого сӧӧгин «Чорос» деп кошкон».

Бу јетирӱ АР-дыҥ башкарузыныҥ окылу сайтында јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде чыккан.

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнин тергеебистиҥ јондыгы чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде темдектегени 30 јылдаҥ ажа берген.

Нениҥ учун бу кӱн јурукчыныҥ чыккан кӱни деп чотолгонын јартап ийели.

1990 јылга јетире Г. И. Гуркинниҥ чыккан кӱнин тергеебистиҥ јондыгы билбес болгон. Баштапкы алтай јурукчыныҥ јӱрӱмин ле јайаан ижин эҥ баштап ла эҥ толо шиҥдеген билимчи Владимир Иванович Эдоков 1967 јылда Алтайский крайдыҥ бичик чыгартузында кепке баскан «Г. И. Гуркин. Жизнь и творчество» деген јаан эмес бичигинде ле кийнинде, 1984 јылда, бу ок издательстводо чыккан «Мастер из Аноса» деген бичигинде Гуркинниҥ чыккан кӱнин чокум бичибей јат. Божогоны да керегинде јӱк «1937 јылдыҥ ӱлӱрген айында корогон» деп айдылат.

Алтайыныҥ магын чыгарган, калыгыныҥ адаанын алып јӱрген атту-чуулу уулы 1930-чы јылдардыҥ политикалык кысташтарында актуга буруладып ӧлтӱрткенин 1956 јылда јаргы јартап, ак-чек адын јандырган да болзо, оныҥ кийниндеги 30 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ бу кижи керегинде ачык-јарык айдарын јаҥдар јаратпайтан. Јӱк 1994 јылда искусствоведение билимдердиҥ кандидады В. И. Эдоковтыҥ Горно-Алтайскта кепке базылган «Возвращение Мастера» деген бичиги чыгарда, улус бу кижиниҥ јӱрӱмиле танышкан.

Орооныстыҥ «јаҥырта тӧзӧш» деген ӧйи башталганыла мынаҥ озо «бӧктӱ» болгон документтерле таныжар арга ачылган. 1990 јылда, узак ӧйгӧ чӧйилген јӧптӧжӱ-куучындардыҥ турулталарыла, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ албаты депутаттары Владимир Кыдыев ле Владимир Торбоков, Горно-Алтайсктыҥ тӱӱки, тил ле литература аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрер институдыныҥ билим ишчизи Эжер Челоков, областьтыҥ музейиниҥ јайаан бӧлӱгиниҥ башкараачызы Римма Еркинова ла областьтыҥ радиокомитединиҥ журналисти Зинаида Торбокова 1930-чы јылдардыҥ политикалык кысташтарга кирип корогон тергеебистиҥ јарлу улузыныҥ: И. С. Алагызовтыҥ, М. А. Борисов-Кочубеевтиҥ, Г. И. Гуркинниҥ, Н. Ф. Ивановтыҥ, С. С. Сафроновтыҥ, П. С. Хабаровтыҥ Алтайский крайдыҥ КГБ-зыныҥ кӧмзӧзиндеги шылу керектерле таныжар јараду алган.

Шак бу иш јорукта Григорий Иванович Гуркин бойыныҥ колыла бичиген документте («Анкета арестованного») ол 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде чыкканы јарталган. Адалган улустыҥ шылу керектери аайынча јетирӱлер «Эне Тил» јондык биригӱниҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгына учурлалган аҥылу газединде јарлалган болгон. Ол ӧйдӧҥ бери јурукчыныҥ чыккан кӱни чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде темдектелип башталган.

Григорий Ивановичтиҥ јаш тужы Улалуда ӧткӧнин, адазы аттыҥ ээр-ӱйгенин ле ӧскӧ дӧ јепселин эдер ус, энези Березовка јуртта јаткан крестьян улустыҥ балазы болгонын Гуркин јаш тужын эске алынып бичигени арткан. Мында ок ол 8 јаштуда миссионерлердиҥ школына ӱренерге кирген…

Јурукчы 1903 јылда эмдиги Чамал аймактыҥ Онос јуртында туразын тудуп, билезиле мында јуртап, балдарын чыдадып, Оносты тӧрӧли деп чотоп јӱрген. 1937 јылда оны шак бу јурттаҥ, јуртаган туразынаҥ айду-кыйынга апарган.

«Алтай јурукчы Г. И. Гуркин калыҥ јурты Томский губернияныҥ Кузнецкий уездинде Кичӱ ле Јаан Бачатты јакалай ла ортоктой Ойротский областьтыҥ Бийский уездинде Майма, Себи ле Чаргы суулардыҥ ӧзӧгинде јуртаган чорос сӧӧктӧҥ чыккан – деп, јурукчыныҥ нӧкӧри этнограф Андрей Анохин 1924 јылда бичиген. – Туулу Алтайга телеуттар ӧткӧн чактыҥ 20-зинчи јылдарында Бачаттаҥ кӧчӱп келген. Г. И. Гуркинниҥ улдазы (адазыныҥ адазы) Тыдык Бачаттаҥ кӧчӱп келеле, озо баштап Кадынныҥ јанында Кокшодо јаткан (телеуттарды «кокшолор» деп чолологоны мынаҥ), кийнинде адазы Улалуга кӧчкӧн». Гуркин деген ӧбӧкӧни ол улдазы (адазыныҥ адазы) Кӱрке деп кижиниҥ адыла бичиткенин ол темдектеп јат.

«Григорий Иванович Гуркин – чорос сӧӧктӱ алтай. Оныҥ улдазы, бачаттыҥ телеуды, Бачат јурттаҥ Улалуга кӧчӱп келген баштапкы кижи, мында кийнинде миссионерлердиҥ стан-турлузы тӧзӧлгӧн. Адазыныҥ адазы Гурке болгон, Григорий Иванович ӧбӧкӧзин оныҥ адыла бойы бичип алган» деп, 1911 јылда «Сибирская жизнь» журналда этнограф, публицист Александр Адрианов бичиген.

Ӧс калыкты крестке тӱжӱрерде, орус ат берип турганын билерис. Айдарда, Прокопий Тыдыков деген кижиниҥ ады Кӱрке болгон болор.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ада-ӧбӧкӧзи, јӱрӱми, јайаан энчизи керегинде јаҥы јетирӱлер табылып, јарлалып та турган болзо, јартына чыгатан сурактар эмди де кӧп. Ол тоодо јурукчыныҥ энези ле адазы баштапкы балазы, Григорий, энедеҥ туулып чыккан ӧйдӧ нениҥ учун Кан аймактыҥ Чаргы-Оозы јуртында јаткан? Канча кире ӧйгӧ ондо болгон?

1990-чы јылдардыҥ учында бистиҥ областьтыҥ культура башкартузыныҥ јааны болгон, Горно-Алтайский пединститутта кӧп јылдарга преподаватель болуп иштеген Валерий Иванович Чичинов эзен јӱрерде, «Гуркин мундус сӧӧктӱ кижи, бис карындаш улус» деп айдып туратан. Је оныҥ куучынын, тӧрӧӧн болгон јигин јазап сурап угарга керексибегенис ачу. Гуркинниҥ адазы Иван Прокопьевич Тыдыков мундус сӧӧктӱ кижи болгон деп куучынды да угарга келишкен.

Оны, бир шылу керек аайынча бурулаткан нӧкӧрлӧрин кайда адып ӧлтӱргени, олордыҥ сӧӧги кайда јатканы эмдиге јетире база јарты јок артканча.

Светлана КЫДЫЕВА