Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

14.01.2025

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында

Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт.

– Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны былтыр кӱчӱрген айда чыккан. Ол аайынча республиканыҥ культуралык ла ӱредӱлик учреждениелеринде, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧткӱретен керек-јарактар темдектелген.

Чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде Горно-Алтайскта Чорос-Гуркинниҥ кереес сӱри турган јерде јаҥжыкканы аайынча кӧдӱриҥи ӧдӧр. Ол Чамал аймакта Онос јуртта јурукчыныҥ јаткан јурты, эмди музей болгон јерде улалар.

Бистиҥ музей республиканыҥ ӱредӱлик ле культура министерстволорыла кожо кажы ла беш јылдыҥ бажында Чорос-Гуркинге учурлалган балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ јайаан иштериниҥ конкурсын ӧткӱрип турган. Ол кӧрӱ бу чаган айда Эл музейде ачылар.

Быјыл кичӱ изӱ айда республикада текшироссиялык «Г. И. Чорос-Гуркин ле эмдиги ӧй» деген билим-практикалык конференцияны ла «Оностогы туштажуларды» ӧткӱрери темдектелген. Ондо туружарга кӱӱнзегендердеҥ бичиктер јаҥыс та бистиҥ ороонныҥ билимчи-шиҥжӱчилеринеҥ эмес, је ӧскӧ дӧ ороондордоҥ келип јат.

Чорос-Гуркинниҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзин Барнаулдагы краеведческий ле Красноярсктагы Суриковтыҥ адыла адалган музейлер ӧткӱрерге јат. Бистиҥ музей анайда ок Гуркинниҥ јуруктарыныҥ (репродукцияларыныҥ) кӧчӱп иштеген кӧрӱзин бастыра аймактарда кӧргӱзерин темдектейт. Ол, байла, јайгыда, Кӧксуу-Оозы аймакта ӧдӧтӧн «Родники Алтая» байрамнаҥ башталар. Кӧрӧӧчилер Григорий Ивановичтиҥ 80 кире иштериле таныжар аргалу болор.

Јурукчыныҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгына учурлалган јайаан эҥирлер, кӧрӱлер, кычырыштар, туштажулар, музейдиҥ урокторы јыл туркунына ӧдӧри темдектелген.

– Римма Михайловна, кандый ла юбилей кандый бир јаан ишле темдектелип јат. Ондый иштердеҥ нени аҥылап темдектеер эдигер?

– Ӧткӧн јылдыҥ јайында АР-дыҥ башчызыныҥ молјуларын ол ӧйдӧ бӱдӱрген Андрей Турчак ла АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова республикан музейде ле оноҥ Оносто јурукчыныҥ јаткан јурты болгон јерге барып јӱрген. Чорос-Гуркинниҥ ХХ чактыҥ башталарында бойы туткан туразы, агаш айылы, мастерскойы бӱгӱнги кӱнде тергеелик учурлу кереес болуп јат. Оны орныктырып јазаары – эҥ курч турган сурак. 1990-чы јылдарда республиканыҥ культуралык ла тӱӱкилик энчини корыыры аайынча агентствозын (АКИН) Александр Суразаков башкарган ӧйлӧрдӧ лӧ оныҥ да кийнинде бу тудумдарды чыныктап јазаар иштер эдилген болгон. Је ӧйлӧ кожо агаш чирип, ӱрелип јат. Тургуза ӧйдӧ јурукчыныҥ јаткан туразыныҥ јӱк стенелери, потологы ла полыныҥ кезиги арткан. Јабынтызы чириген, орныктырар арга јок. Ӱч јыл мынаҥ кайра мен агашла иштеген лицензиялу реставратор алдырган болгом ло оныҥ эткен тӱп-шӱӱлтелерин бистиҥ культура аайынча министерствого јетиргем.

Гуркинниҥ туразын ла јуртын орныктырары аайынча бистиҥ айтканысты республиканыҥ башчызы јилбиркеп уккан ла 0,5 млн салковой акча чыгарар сӧзин айткан. Бу акча јурукчыныҥ јаткан айылына тудунар-кабынар эдимдерди јазадарга берилген. Бис Гуркинниҥ туразыныҥ ичин ол ӧйгӧ келиштире, бодоштыра јазаган тудунар-кабынарла толтырар аргалу. Мындый ченемел ӧскӧ музейлерде бар. Темдектезе, Красноярскта Суриковтыҥ адыла адалган музейде бу јурукчыныҥ јаткан айылыныҥ ичин ӧйине келиштире јазаган тудунар-кабынарла толтырганын кӧргӧм.

1937 јылда Гуркинди тӱрмелеерде, оныҥ айлы-јуртында ончо бар-јок неме конфискацияга барган. Оносто ол ӧйдӧ Кировтыҥ адыла адалган колхоз болгон. Гуркинниҥ айылыныҥ тудунган-кабынган не-немези–орындары, шкафтары, отур-гуштары ла о. ӧ. садуга тургузылган. Јурукчыла кожо уулы Геннадий ӱйиле јаткан. 1950-чи јылдарда, Гуркинди ак-чек адын јандырган кийнинде, келди бу јуртка мен бойымныҥ јӧӧжӧмлӧ келгем, оны ойто јандырыгар деп кӧп бичиген. Је оноҥ неме болбогон. Мен бу јанынаҥ база суру бичик бичигем ле ол јӧӧжӧ јандырылбас деген каруу алгам.

– Гуркинди тӱрмелеерде, оныҥ јуруктарыныҥ салымы кандый болгон?

– 1944 јылда бистиҥ областьтыҥ музейине НКВД-ныҥ архивинеҥ 484 ӧҥдӱ јурук ла 20 альбом келген. Бодогондо, бу јурукчыны тӱрмелеп турарда айрыган иштер болгодый.
Оноҥ, 1945 јылда, депутаттардыҥ Алтайский краевой совединиҥ бӱдӱреечи комитеди Ойротский областьтыҥ музейинеҥ Гуркинниҥ 300 јуругын Алтайский крайдыҥ музейине тургузарга табыштырзын деп јакаан чыгарат ла бу ишти бӱдӱрерин Ойротский облисполкомго молјоп јат. Крайдыҥ музейине берилген иштердиҥ тооломынаҥ кӧргӧмдӧ, 227 ӧҥдӱ картина ла 12 альбом берилген. Ол альбомдордыҥ ичинде 2198 графика јуруктар.

1949 јылда бистиҥ музейге крайдаҥ, ойто ло бодоштыра, 153 ӧҥдӱ јуруктар јандырылган.

1952 јылда областьтыҥ музейиниҥ директоры Зоя Ерофеевна Панова облисполкомныҥ ол ӧйдӧ председатели болгон Тухтубаевке удурумга алган Гуркинниҥ 87 јайаан ижи музейге јандырылбаган деп самара бичигенин тапкам.

Гуркинниҥ јайаан энчизин Алтайына јандырары керегинде суракты тергеебистиҥ јондыгы јаантайын кӧдӱрет. Мен бу јанынаҥ РФ-тыҥ культура министерствозына баштанарымда, музейлер ортодо бой-бойына беришкен-алышкан экспонаттар аайынча мындый учуралдар ла адааркаштар улайын болуп јат ла оны кӧдӱрерге јарабас деп айткандар.

– Тургуза ӧйдӧ республиканыҥ Эл музейинде Гуркинниҥ канча кире јайаан иштери бар, Римма Михайловна?

– Музейдиҥ кӧмзӧзинде 600 кире живопись иштери ле 900-теҥ ажыра графика јуруктары бар. Гуркинниҥ јуруктары музейдиҥ тӧрт залында јаантайын кӧрӱге тургузылган.

– Быјыл, улу Чоростыҥ юбилейлик јылында, ол керегинде куучыныс база да ӧдӧр деп сананадым. Келер туштажуга јетире јакшы болзын.

Кӧмӱрчи Петешева

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым