Алтайдын Чолмоны

Сӱрлӱ бычкак бӧрӱгис

14.01.2025

Алтай кижи азыйдаҥ ла бери бойыныҥ тудунган-кабынган эдимдерине, кийим-кежегине јаан учур салып, олорды баалап ла байлап јӱрген. Алтай кеп-кийим – ол тегин ле кийим эмес, ол кумран чактардаҥ келген тӱӱкибистиҥ, культуралык энчибистиҥ ле јаҥжыгуларыстыҥ темдеги болуп јат.
Аҥылу јерде БЫЧКАК БӦРӰК бӧрӱк турат. Оны бис тегин де кӱнде, байрам да кӱнде кийип, «мен алтай» деп аҥыланып кӧргӱзедис.

Эмдиги ӧйдиҥ јашӧскӱримин тилин ундып бараткан, јаҥжыгуларын билбес деп айдып турганын кажы ла кӱн угарга келижет. Је бычкак бӧрӱгин кийип, алтай калыгыныҥ чӱм-јаҥдарыла јилбиркеп турган јашӧскӱрим кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп турганы сӱӱндирет. Эмдиги ӧйдиҥ јашӧскӱримин тилин ундып бараткан, јаҥжыгуларын билбес деп айдып турганын кажы ла кӱн угарга келижет. Је бычкак бӧрӱгин кийип, алтай калыгыныҥ чӱм-јаҥдарыла јилбиркеп турган јашӧскӱрим кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп турганы сӱӱндирет. Бӱгӱн биске «Таҥдак» этномастерскойдыҥ тӧзӧӧчизи ле башкараачызы Светлана БАСАРГИНА келип, бычкак бӧрӱк керегинде бойыныҥ билгирлериле ӱлешти. 

– Јакшылар, Светлана Михайловна! Элдеҥ озо Слерди Јаҥы јылла уткуп турум.

 – Јакшылар! Јаан быйан. «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ кычыраачыларын јаҥы јылла уткуп, су-кадык, амыр-энчӱ, ырыс-кежик кӱӱнзейдим.

– Светлана Михайловна, тергеебисте «Таҥдак» этномастерской керегинде билбес кижи јок болбой. Алтай јарангыштар, эдимдер садып алар, олорды эдерине, кеп-кийим кӧктӧӧрине ӱренип алар јакшынак арга берген јер ачылганына сӱӱнип, оморкогон улуска кӧп туштагам.

 – «Таҥдактыҥ» ачылганынаҥ ала кӧп ӧй ӧтпӧгӧн дӧ болзо, ондо 2 муҥга јуук кижи ӱренип, бойыныҥ узын бийиктеткен ле јилбӱзин ачкан. Кӱӱнзеген улус ондо кийистеҥ, кажагайдаҥ, јинји-ӱркенедеҥ эдимдер эдерине, калыгыстыҥ кийген кеп-кийимин, башка-башка бӱдӱмдерлӱ бӧрӱктер кӧктӧӧрине ӱренет. 

Бӱгӱнги кӱнге јетире алтай албатыныҥ кийим-тудумын эдериниҥ эп-аргалары керегинде јетирӱлер толо бичилбеген деп айдарга јараар. Јӱк ле Анохинниҥ, Швецовтыҥ ла база бир канча билимчилердиҥ билим иштеринде ас айдылган. Оныҥ кийнинде алтай кеп-кийим кийбес, оны «пережитки прошлого» деп ӧртӧп турган ӧйлӧр болгон – тулуҥдар кезилген, шаҥкы-шалтырактар ундылган…

Тургуза ӧйдӧ јаандарыстаҥ олордыҥ билерин угуп, чарактап јууп алзабыс, ол јаан энчи болуп артып калар деп иженедим. 

Кӧп сабазында бис тилис ундылып јат деп айдадыс. Мениҥ санаамла болзо, бойыныҥ кеп-кийимин кийген, чӱм-јаҥын билип, от-очогын кӱндӱлеп отурган кижиниҥ угы-тӧзи ӱзӱлбес. Олордыҥ бала-барказы тилине тартылып, тӱӱкизиле, тазыл-тамырыла јилбиркеп баштаар, јаандарыныҥ билгирлерин оноҥ ары улалтып апарар.

«Тандактыҥ» аҥылузы – ол бу ла јаандарыстыҥ тудунган-кабынганын, јаҥыс ла белен эдимди садып алар эмес, је оны бойы колыла эдип ӱренер аргалу. Оныҥ учун бистиҥ этномастерской јаан учурлу иш апарып јат. 

– Светлана Михайловна, бистиҥ алдыста сӱрлӱ бычкак бӧрӱк јадыры. Кезик улус бычкак бӧрӱкти от-очокко, чачактары турунга тӱҥей деп айтканын угарга келижет. Слер ол керегинде бойыгардыҥ санаа-шӱӱлтегерле ӱлежип ийзегер?

– Эйе, мен мынайда бичилген јетирӱге база туштагам. Чынын айтса, ол меге чек јарабаган. Этномастерскойдо бычкак бӧрӱкти кӧктӧӧри аайынча ӱредӱ баштаардаҥ озо, оныҥ тӱӱкизиле јилбиркеп, шиҥжӱчилердиҥ иштерин, кӧмзӧлӧрдӧ, библиотекаларда јетирӱлерди шиҥдегем. Је байлу бӧрӱгисти мынайда айтканын кулактыҥ кырыла ӧткӱрип отурып калзабыс, бир канча ӧйдӧҥ алтай бычкак бӧрӱк кийерге кӱӱнзеген кижи оныҥ тӱӱкизин билерге бедиренип, мындый јетирӱге учураза, ол јастыра болор. Оныҥ учун бӱгӱнги кӱнде бӧрӱгистиҥ чын учурын айдып салар керек.

Бис, алтай бӧрӱк кӧктӧп турган устар, Ватсапта ӧмӧлик тӧзӧйлӧ, ондо ӧрӧги айдылган шӱӱлте керегинде бой-бойыстыҥ санааларысла ӱлешкенис. Ӧмӧликтиҥ 15 кижизи (Кан-Оозы, Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш аймактардыҥ устары) кем де байлу бӧрӱгисти мынаҥ озо от-очокко, чачактарын турунга тӱҥейлегенин укпаган.

– Алтай албатыда јаҥыс ла бычкак бӧрӱк эмес, оныҥ бӱдӱмдери кӧп. Олорды да кийбей, учурын ундып баратканыс деп айдарга јараар ба?

– Алтай албатыда тӱлкӱ бычкак бӧрӱктеҥ ӧскӧ сырынтулу, килиҥ, онойдо ок суузардыҥ, тийиҥниҥ ле шӱлӱзинниҥ терезинеҥ кӧктӧлгӧн, кийис бӧрӱктер бар. Бу да бӧрӱктердиҥ бойыныҥ учуры бар. Темдектезе, кижи чечектӱ алтайга атана берзе, тырмакту аҥныҥ терезинеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱк кийдирерге јарабас. Шӱлӱзин бӧрӱкти, темдектезе, бай кижи кийер ле оны јӱрӱминде ӱч катап солып кийер, эпши кижиге мындый бӧрӱкти кийерге јарабас. 

Бӧрӱкти айдыҥ јаҥызында, алканып кӧктӧп баштаар. Кӧктӧп јаткан тужында айлына туура кижи кирип келзе, јажырып салар. Бӧрӱкти аҥтара салбас, чачпас, ӧскӧ кижиниҥ бӧрӱгин кийбес. Бир сӧслӧ, оныҥ байы јаан. 

Оныҥ да учун «Тандактыҥ» мастер-класс-тарына келип ӱренип турган эпшилерге «Алтай албатыныҥ кеп-кийиминиҥ учуры ла тӱӱкизи слердиҥ колдороордо. Бӱгӱн кӧгӱспек болзын, платье болзын оны карындаш калыктардыҥ кулјаларын јаба кӧктӧп салзагар, тӱӱкиде ол онойып ла артып калар» деп јаантайын айдадыс. 

Алтай албаты сӱрекей тереҥ шӱӱлтелӱ, ойгор кӧгӱстӱ. Јаандарыстыҥ анчада ла јарды јыртык кийим кийбес деп айтканын лаптап уксагар — кижиниҥ эки ийнизинде јайаачылары, угы-тӧзи отурат. Божогон кижиниҥ кийиминиҥ јаказын ӧнӧтийин јыртып салат, је бу јӱрӱмде кижи бӱдӱн, бӱткӱл јӱрер учурлу. Оныҥ учун кажы ла эпши кижи ийне, учук тудуп, кӧктӧнип билер керек.  

– Эмди кычыраачыларыска тӱлкӱ бычкак бӧрӱгистиҥ чын учурын јартап берзегер? Оны кӧктӧӧриниҥ эп-аргаларыла, јажыттарыла ӱлежип ийзегер?

– Мен оогош тужымда бычкак бӧрӱк керегинде јартап куучындаганын угуп, ол бӱткӱл философия деп санаа-шӱӱлтеге келгем. 

Бӧрӱкти ӱстинеҥ кӧрзӧ, ол Кӱнге тӱҥей. Айландыра кӱреезиниҥ учуры – ол Алтайдыҥ кутук суулары, алтын-мӧҥӱни, ар-бӱткендик байлыгы. 

Бӧрӱкти айландыра салынган камдуныҥ терези Алтайдыҥ аҥ-кужыныҥ байлыгын кӧргӱскени деп айдып јадыбыс. Камдула колбулу бойыныҥ чӱм-јаҥы база бар. Оны адып алган кийнинде, камдуныҥ тумчугын кезеле, сууга салып ийер, эмезе меелейин сууга ычкынып ийген кижи болуп, камдуны алала, «меелейимди алдым» деп айдынар. Камду толынтылу тынду, оныҥ учун оны айылга кондырарга јарабас. 

Бӧрӱктиҥ ичиндеги кураанныҥ ак терези айыл-јурттыҥ азыраган ак малын кӧргӱскени болуп јат.

Бычкак бӧрӱкке тагылган чачактар эштӱ болор учурлу — ол ада ла эне јанын керелегени. Чачактыҥ узуны кижиниҥ јарындарыныҥ алдына јетире болотон јаҥду. Онойдо ок чачактар кижиниҥ ийиндериндеги јайаачыларын баалап, јажырып турганы. 

– Бӧрӱктеги бычкактардыҥ ӧҥинеҥ бӧрӱкти кийип алган кижи кажы аймактыҥ деп јарт оҥдоп ийер дезер?

– Эйе. Темдектезе, Эре-Чуйдыҥ эл-јоны бычкактардыҥ ӧҥи ӧткӱре кызыл болзо, јаратпайдылар. Тӧмӧнги аймактарда јӱрген тӱлкӱниҥ бычкактарыныҥ кып-кызыл ӧҥдӱ. 

Бӱгӱнги кӱнде бычкактарды Дагестаннаҥ ла чӧлдӧҥ экелип тузаланадыс. Олор эмеш тас деп кӧрӱнет. Байла, јылу јерде јӱрген аҥ-куштыҥ тӱги кыска болор јаҥду. 

– Тергеебистиҥ јаандары ӧскӧ тергеелердеҥ келген башка укту кижиге алтай бычкак бӧрӱгисти сый эдип кийдирип турганын кӧп улус јартпай јат. Ол керегинде Слердиҥ шӱӱлтегер кандый?

– Мен сананзам, бир јанынаҥ, ӧскӧ укту кижиге алтай бӧрӱк кийдиретени ол јастыра. Оны сыйлап турала, калыктыҥ бажын табыштырып берген деп айдадыс. Оныҥ учун калыгыста башчы јок, калыгыстыҥ бажын кажы ла тарый сыйлап бередис деген куучындар база угулат. Экинчи јанынаҥ алза, сыйды алган кижи оны тооп ло баалап кийип јӱргенинде јаман неме кӧрбӧйдим.

– Светлана Михайловна, куучын-эрмегистиҥ тӱп-шӱӱлтези кандый болды?

– Эмдиги элбек технологиялардыҥ ӧйинде алтай бӧрӱгис — албатыныҥ ойгор кӧксиниҥ темдеги. Ол кажыбысты ла келер ӱйелерге нени энчилеп артыргызарысты санандырат. Бычкак бӧрӱкти кийип, јаҥыс ла соокко тоҥбоско эмес, је онойдо ок калыгыстыҥ јаҥжыгуларыла, Алтайыстыҥ ар-бӱткениле тудуш ла бек колбуда јӱретенисти керелейт. 

– Алтай албаты от-очогын байлап, оны кӱндӱлеп јӱрет. Ол ок ойдо мындый тереҥ учурлу алтай бычкак бӧрӱгисти от-очокко тӱҥейлегени чек јастыра деп јартына чыгып, аайлап куучындап бергенигерге јаан быйан, Светлана Михайловна!   

Виктория БАДАКИНА куучындашкан