Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Чын Чагаа ба, јастыра ба?»

30.01.2025

Чагаа байрамды быјыл тергеебисте республиканыҥ башчызыныҥ јарлыгыла кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде темдектеери јарлалган. Орооныстыҥ калмык, бурят, тува калыктары кочкор айдыҥ 28-чи кӱнинде чагаалаар. Кыдаттардыҥ Јаҥы јылы кӱнчыгыш јылтоолошло чаган айдыҥ 29-чы кӱнинде кирип јат.

«Бурят-калмыктарла кожо бир ӧйдӧ чагаалап туратан јогыс па, алтайлар катап ла аза-тозо берген…», «Чагааны кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде темдектеерин кем тапкан?», «Чагаа бистиҥ байрамыс эмес, алтайлардыҥ Јаҥы јылы – Јылгайак» — мындый сурактарды ла шӱӱлтелерди бу кӱндерде ула-йын угарга келижет. Олордыҥ аайы-тӧӧйине чыгып кӧрӧктӧр.

Озо ло баштап, Чагаа байрамды Алтай Республикада кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде темдектеери канайда јӧптӧлгӧнин сурап уктым. АР-дыҥ культура министерствозыныҥ ишчизиниҥ айтканыла, бу јанынаҥ суракту бичик ӧткӧн јылдыҥ учында республиканыҥ ончо аймактарыныҥ јаандарына аткарылган. Келген карууларга, анайда ок калада јаткан јаан јашту улустыҥ айтканына тайанып, Чагааны темдектеер кӱн јӧптӧлгӧн. Горно-Алтайскта Чагааныҥ чӱм-јаҥын јаантайын ӧткӱрип турган Таукен Тазымаевч Яйтыновтыҥ јартаганыла, кӱнчыгыш јылтоолошло Јаҥы јыл киргени чаган айда ай јаҥырганынаҥ ала чоттолып јат. Быјыл ай чаган айдыҥ 29-чы кӱнинде јаҥырган. Республиканыҥ байрам ла кереес кӱндери керегинде јасак аайынча, Чагаа-байрам бу кӱннеҥ 4-чи, 6-чы эмезе 8-чи кӱнинде темдектелип јат. Мынайда чоттоп келзе, Чагааны кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде темдектеер деп јӧптӧгӧнинде јастыра јок.

Кӱнчыгыш јылтоолошло быјыл Јаҥы Јылан јыл киргенин буряттар, калмыктар, тувалар ла монголдор кочкор айдыҥ 28 кӱнинеҥ тулаан айдыҥ 1-кы кӱниндӧӧн темдектеп јат. Бис кандый да јылдарда олорло кожо бир ӧйдӧ чагаалап, кандый да јылда башкаланып јадыбыс. Кӱнчыгыш, ол тоодо алтай јылтоолошты шиҥдеген билимчилердиҥ айтканыла, бӱгӱнги бистиҥ булгалыш кандый кӱнтизӱни (календарьды) тӧзӧлгӧ эдип алганысла колбулу.

Бистиҥ тургуза ӧйдӧ текши тузаланган окылу кӱнтизӱни, григориан календарьды, Россия 1918 јылдаҥ ала тузаланып баштаган. Бу ок ӧйдӧ церкве байрамдарын ла кереес кӱндерин мынаҥ озо болгон юлиан кӱнтизӱге тайанып ӧткӱрген. Јаҥы јылды јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде темдектегениле коштой Эски Јаҥы јылды темдектеер јаҥжыгулар мынайда башталган.

Алтайлар јыл-ай киргенин теҥериде јылдыстардыҥ, айдыҥ јоругынаҥ кӧрӱп чоттойтон. 1928 јылда Ойрот автоном область Туулу Алтайдыҥ ӧс калык-јонын григо-риан кӱнтизӱге кӧчӧр кычыру эдип, «Ойрот календарь» деп бичик чыгарат. Ондо јылдардыҥ ла айлардыҥ аттары алтайлап бичилип, је озогыда чылап, айды-кӱнди айдыҥ јаҥырганыла тоолойтоны јастыра, јер ӱстиниҥ албатызыла кожо тӱҥей кӱнтизӱлӱ болоры айдылат.

Совет јаҥныҥ јылдарында эл-јон эмдиги григориан кӱнтизӱге текши кӧчкӧн дӧ болзо, алтай улус чӱмин-јаҥын айдыҥ јаҥызын-эскизин кӧрӱп јаҥдаарын таштабаган. Теҥериде айды ла јылдыстарды кӧрӱп, кандый ай киргенин чоттоп билер улус ӧткӧн чактыҥ 70-80-чи јылдарына јетире болгон. Олордыҥ тоозында Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында јаткан Јыргал Майманович Шалтаев, Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртында јаткан Петек Эчишевич Ойношев ле о. ӧ. болгон. Айса болзо, мындый, билер улус эмди де бар.

«Мениҥ адам ла энем айды-јылды јылдыстарды кӧрӱп чоттоорын сӱрекей јакшы билер улус болгон – деп, Петек Эчишевичтиҥ уулы, филология билимдердиҥ кандидады Василий Петрович Ойношев куучындайт. – Эмдиги улус айдыҥ јаҥырганын беленинче орус кӱнтизӱни кӧрӱп, ого келиштире чоттойт».

Ай јаҥырган кӱннеҥ ала ойто јаҥырарына јетире 29,5 кӱн болуп турганын, кӱн дезе – 30 кӱн болгонын айдар керек. Мыныҥ бажында јылда кӱнниҥ кӱндери 365, айдыҥ кӱндери 354 болуп јат ла бу келишпести теҥдештирерге кӱнтизӱге 13-чи ай кожулып јат. Бистиҥ булгалыштар тӧзӧгӧзи шак бу високосный деген јылдарла колбулу.

Алтай улус јаҥы јыл киргенин, чаган ай јаҥырганын Мечин јылдыс Айдыҥ алдыла ӧткӧнинеҥ кӧрӱп-билип турган болгон (бу јылдыс бисте анайда ок Ӱкер јылдыс деп адалат, орус ады – созвездие Плеяды).

«Мечин јылдысты сооктыҥ јылдызы деп айдып јат. Ол јылдыҥ соок ӧйинде кӧрӱнип, јайдыҥ јылу айларында кӧрӱнбей барат – деп, Василий Ойношев айдат. – Мечин јылдыс Айдыҥ алдыла 12 јаҥызында ӧдӧрдӧ, чаган ай киргенин билип јат. Кочкор айда ол Айдыҥ 10 јаҥызында, тулаан айда 8 јаҥызында, кандык айда 6 јаҥызында ӧдӱп јат ла оноҥ до ары. Оноҥ јайгыда теҥериде кӧрӱнбей, ойто јайгы куран айдаҥ ала кӧрӱнип келет, бу айда ол Айдыҥ алдыла 2 јаҥызында, сыгын айда — 4 јаҥызында, ӱлӱргенде — 6 јаҥызында ла мынайда кышкы куран айга јетире чоттолып јат. Јаантайын јылу болзын деп, тууныҥ бажында тоҥмок сууда уйуктап јаткан Мечин јылдысты јоголторго ат ла уй ченешкени керегинде алтай чӧрчӧк бар јок по?»

Уй оодо базарда, Ӱкер чук турган оок јылдыстар болуп калган деп, Таукен Яйтынов куучындаган. Бу јылдыстыҥ Мечин деген ады монгол тилдеҥ, Ӱкер дегени тӱрк тилдеҥ келген эмтир.

Тӱӱки билимдердиҥ докторы Светлана Петровна Тюхтенева — тургуза ӧйдӧ бистиҥ тергееде кӱнчыгыш, ол тоодо алтай јылтоолош аайынча эҥ јаан билимчи. Оныҥ темдектегениле, эмдиги ӧйдӧ текши тузаланган григориан кӱнтизӱ астрологтордыҥ чотогоныла Москвада белетелип јат. Ол јер-телекейдиҥ кӱнбадыш талазында Айдыҥ ла јылдыстардыҥ аайын кӧрӱп тургузылган.

Кӱнчыгыш таланыҥ кӱнтизӱзи, јаткан јерибис, кӧргӧн теҥерибис, јылдыстардыҥ турганы башка болгоны учун, эмеш аҥыланып јат. Оныҥ учун, Чагааны темдектеери Айла колбулу болордо, биске Улан-Удэниҥ, Улан-Батордыҥ јуракайчы-астрологторыныҥ чотомолдорына тайанганы чын болор. Билимчиниҥ айтканыла, Ӱйттӱ-Кайаныҥ бажында телескопту шоу-кӧргӱзӱлер эткен бистиҥ ГАГУ-ныҥ физик-математиктерине алтай калыктыҥ Айдыҥ, Кӱнниҥ, јылдыстардыҥ јӱрӱжин чоттогон јаҥжыгуларын билип, мындый чоттошты эдеринде кӱч неме јок.

Јылгайак база болгон

Чагаа бистиҥ эмес, кыдат-монголдыҥ байрамы. Бистиҥ Јаҥы јылыс – Јылгайак деп, бӱгӱн кезик бӧлӱк алтайлар айдат. Бу керегинде билимчилердиҥ шӱӱлтезин угуп ийели.

Светлана Тюхтеневаныҥ айтканыла, кандый ла кӱнтизӱ калыктыҥ јаткан јериниҥ айалгазыла, бӱдӱрген ижи-тожыла, јадын-јӱрӱминиҥ јаҥжыгуларыла колбулу. Јебренде јыл эмдигидий 12 айлу эмес, јылу ла соок ӧйгӧ бӧлӱнген деп, ол куучындаган. Јылдыҥ јылу ӧйи башталган, јер ажы бӱтсин, мал-аш тойынзын деп алкыш сураган «Јажыл бӱр» ле соок ӧйдиҥ башталганын темдектеген, Алтайына быйанын айткан, кышты јеҥил ӧдӱп чыгарга быйан сураган «Сары бӱр» деген мӱргӱӱлдер озогыда јыл башталганын темдектеген байрамдар болгон.

Тӧс Азияныҥ кӧчкӱн калыктарына јылды кӱскиде эмес, кышкыда баштаар, јыл 12 айга бӧлӱнер јаҥыртуны, кыдаттардыҥ кӱнтизӱзине тайанып, Чингис-каанныҥ барказы Кубулай (Хубилай) 1260-чы јылдарда эткен. Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, Тӧс Азияныҥ кӧчкӱндериниҥ ортозында 12 јылдык тоолу календарь 3-4 муҥ јыл мынаҥ кайра табылган.

Јаҥы јылды темдектеген байрамдар кӧп болгон. Јылгайак – «јылдыҥ айагы», учы (билимчи Клара Эргековна Укачинаныҥ темдектегениле) Алтайыста база темдектелген. Оны орус калыктыҥ Масленица байрамыла (День весеннего равноденствия) тӱҥейлегени чынга база келишпей јат, не дезе, кӱнтизӱзин Айла чоттогон калыктар байрамын ай јаҥырганда ӧткӱрип турган, Масленица дезе ай эскиде де, оныҥ аразында да болор аргалу. Василий Ойношевтиҥ јаан јаштулардаҥ укканыла, Јылгайакты озодо улус тулаан айда айдыҥ ак толунында темдектеп туратан болгон. Оныҥ шӱӱлтезиле, бу байрам, айса болзо, бистиҥ кандый да ӧбӧкӧлӧрис Алтын-Ордодо јаткан ӧйлӧрдӧҥ келген.

Ӧбӧкӧлӧрис деп айдарыста, бу јанынаҥ солун темдекти Светлана Тюхтенева куучындаган. Оныҥ айтканыла, «суу» деген оҥдомолды темдектеген сӧстӧр алтай тилде, билимчиниҥ чотогоныла, јетидеҥ ажыра. Ол тоодо, «јул» (Балыктујул, Акјул), «кем» (Ак-Кем, Кара-Кем), «чуй» (Чуйдыҥ суузы), «усун» (Чаган-Узун), «урсул» (Урсул суу) ла о. ӧ.
Бу бистиҥ јети башка тилдӱ ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ арткан сӧстӧр, олор суулардыҥ аттарында арткан. Бис эмди текши тилле «сууны» суу ла деп айдып јадыс. Байрамдар да ондый ок, ӧйлӧ кожо олор кубулып, кезиги јоголып, је калыктыҥ эземинде артып калган.

Јастыҥ «Јӱс кучыйак суу ичер» деген байрамы керегинде јетирӱлер шиҥжӱчилерде база учурайт. Бу не байрам деп Василий Ойношевтеҥ сураарымда, бодогондо, ол – «Агару Евдокияныҥ кӱни» деп айткан. Ичкери јаткан алтайлар белгелӱ бу кӱнди «Абдайканыҥ кӱни» деп темдектеп туратан эмтир. Кресттӱ јаҥ Алтайга келип, кӧп байрамдарын ӧс калыкка келиштирген. Мынайып бисте Моколо байрам, Чечектиҥ кӱни (Троица) табылган. Јаҥыс та кудай јаҥыла эмес, је текши јер-телекейде болуп турган ар-бӱткендик јаҥыртуларла колбулу кӱндер бар. Олордыҥ тоозында Крещение деген байрамды адаарга јараар. Бу учурлу кӱнде кресттӱ јаҥды јаҥдабай да турган улус суу алып јат.

Јасак аайынча качан амыраарыс?

Алтай Республиканыҥ байрам ла кереес кӱндер, юбилейлик байрамдар керегинде јасагында Чагаа байрам иштебес байрам кӱн деп бичилген. Је бу байрам республикада темдектелген 20 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ бир де катап иштеер кӱнде темдектелбегенин ле јаантайын суббот эмезе воскресен кӱндерге кӧчӱрилип турганын айдар керек.

Быјыл да Ай окылу кӱнтизӱле чаган айдыҥ 29-чы кӱнинде јаҥырып, Чагаа байрамды кочкор айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӱрери темдектелген. Мыныла колбой јасак бузулганы керегинде угузузын «Ак Сӱмер» кӱреениҥ јарлыгы Солтой Тугудин интернеттиҥ «ВК» бӱгинде јарлаган. Сӧс келижерде, Бурятия Республиканыҥ башчызыныҥ јакааныла, Чагаа байрам бу тергееде ӱч кӱнге (амыраар кӱнди кӧчӱргениле) темдектелип јат. Тыва Республикада Чагаа байрамды темдектеген кӱн республиканыҥ јаҥдарына, бюджет организацияларга ла оныҥ ишчилерине, Тувада окылу чотто турган ӧмӧликтерге амыраар кӱн болуп јат. Бу тооломго федерал башкартулардыҥ тергеедеги тӧзӧмӧлдӧри кирбей јат.

Бистиҥ республикада Чагааны амыраар кӱн деп јарлап турарда, юстицияныҥ министри болгон Пиунов Россияда амыраар кӱндӱ мындый байрам јок, оныҥ учун
республика эл-јонына амырайтан кӱн эдер табы јок деп угускан эмтир. Ол ӧйдӧҥ бери республиканыҥ јаҥдары Чагааны амыраар кӱн эдеринеҥ озолодо ло јалтанып, оны јаантайын јуугындагы суббот-воскресен кӱндерге келиштирип баштаган деп, культура министерстводо иштеген ле эмди амыралтада кижи куучындаган. Республиканыҥ эмдиги јаҥдарына Чагааны јасакта бичилгени аайынча амыраар кӱн деп темдектеер эмезе јасактаҥ бу ээжини чек алып салар керек. «Чагааны ай јаҥырган кийнинде 4-чи, 6-чы эмезе 8-чи кӱндерде темдектеер» деп јасакта бичилгени булгак эдип, байрамды канай ла кӧчӱрип турарга арга ачат. Эмдиги ӧйдӧ ай јаҥырганы керегинде јетирӱни јаҥыс та теҥерини кӧрӱп билер эмес, интернеттеҥ кандый ла ӧйдӧ билип аларга јараар.

Бӧлӱнип эмес, биригип

Чагаа байрам јанынаҥ 20 јылдаҥ ажыра ӧдӱп келген эш-кереги јок блааш-тартыжуны кӧрӱп-угуп, меге ачу болуп јат. Республика тӧзӧлип турарда, бис бир эл тергеелӱ калык, тилис, чӱми-јаҥыс, јаҥжыгуларыс, ӧдӱп келген тӱӱкилик јолыс бисти бириктирет деп јарлаганыс.

Совет јаҥ да ӧйинде јаҥын таштабай, саҥын салып, ӱӱчезин чечип, калыгыныҥ јылтооложыла Јаҥы јыл киргенин – Чагааны јажынып темдектеген Кош-Агаш аймак јозок кӧргӱскен. Чагаа байрам республикада башталып турарда, оны качан да темдектебеген тӱндӱк аймактардыҥ, санаазында бу байрам эс-бос арткан ла эмезе билбеген тӧс аймактардыҥ эли-јоны кеп-кийимин орныктырып, кӧчӧ-казанын кайнадып, озогызын ойгортып, эртенгизин кичееп, бирлик калык болгон. Акар тондорын кӧктӧп, албатыны кайкаткан Кулады јурт, малын сойып, казы-картазыла јонын кӱндӱлеген Сугаш, элиниҥ кебин орныктырып кийген Аба јыш, угы-тӧзин ойгортып, билгирлериле маргышкан Чамал эмди кайда? Чагаа байрам бистиҥ бе, јок по деп алаатыган отурат. Адааркашка, ачынышка, бӧлӱнишке јолды бойыс јӧмӧйдис.

Башкабысты кӧрӱп, бӧлӱнип эмес, тӱҥейисти танып, биригип билеристеҥ ийделӱ ле ӧзӱмдӱ калык болорыс камаанду. «Мениҥ канымда јӱс калыктыҥ каныныҥ шылырты, мениҥ эрмегимде јӱс калыктыҥ эрмегиниҥ шымырты бар» деп, бойыныҥ ӧйинде ойгор ӱлгерчибис Борис Укачин айткан эди. Чагааны да, Јылгайакты да бистиҥ, текши алтай калыктыҥ байрамы деп кӧрӧргӧ буудакты кем эдип турган?..

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым