Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Јаҥжыккан ойыныс кайра бурылат
04.02.2025
Кычыраачылар «Таҥдак» этномастерскойдыҥ башкараачызы Светлана Басаргинаныҥ белетеп кепке базып чыгарган «Агаш тазылду, кижи укту-тӧстӱ», «Чачтыҥ кееркедимдери: бӱдӱми, учуры, чӱм-јаҥы» деген бичиктерин сурулап, бедиреп алган эди.
Бичиктер тӱрген таркаганы база оморкодулу. Јаш, јиит ӱйе бойыныҥ угы-тӧзиле, ада-ӧбӧкӧлӧриле, олордыҥ таҥмаларыла, сӧӧк-тайагыла јилбиркеп, бедиренип турганы иле.
Экинчи бичикти автор алтай албатыныҥ чач-јарангыштарына учурлап чыгарган. Бичикте бала ак-јарыкка чыгып, кабайга салынганы, јети јашка, он эки јашка, эр кемине јеткен тужында чачына тагылатан байлу-чуулу эдимдери, јазалдары, јарангыштары керегинде солун јетирӱлер берилген. Эҥ јилбилӱ ле тузалу јартамалдар шалтырактыҥ, шымырактыҥ (шыҥырактыҥ), шаҥкыныҥ, тулуҥныҥ учуры, байы, бӱдӱми керегинде айдылганы деп айдарга јараар.
С. Басаргинаныҥ ак-јарыкка тизилип чыккан бичиктериниҥ бирӱзи «Табышкактыҥ куулгазын ийдези» («Волшебная сила загадки») деп адалат. Бу бичик ӧткӧн јылдыҥ учкары алтай, орус тилдерле чыккан.
Табышкактар – калык чӱмделгезиниҥ база бир јаан бӧлӱги. Албаты табышкактыҥ учурын, ийдезин јакшы билер. Ӱредӱчилерге, таскадаачыларга бу бичигеш сӱреен болушту. Балдардыҥ садиктеринде, школдордо ӧткӱрилип турган башка-башка бӱдӱм иште табышкактарла иштеери керектӱ.
Балдарды табышкактарды табарына оогоштоҥ ала таскадары – јаан иш. Мында алтай тилдиҥ, калык чӱмделгезиниҥ учуры бой-бойыла бек колбуда. Бала табышкактар ажыра ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ артыргызып салган энчи-байлыгыла таныжат. Онойдо ок сананарга, тӱп-шӱӱлте эдерге ӱренет, тилин, куучын-эрмегин байгызат, телекей, ар-бӱткен, аҥ-куш ла о.ӧ. керегинде билгирин тереҥжидет. Бойыныҥ тӧрӧл тилин баалаарга ӱренет.
Бичиктиҥ тургузаачызы табышкактарды табары биледе, садикте, школдо јилбилӱ ойын болзын деп темдектейт. Олорды орус тилге бойы кӧчӱрген. Кажы ла табышкак јурукчы В. С. Поповтыҥ јуругыла кееркедилген. Бичиктиҥ бойын Кӱнел Такаракова кееркедип јазаган.
Светлана Михайловна табышкактыҥ куулгазын ийдезин јартаарга, бала тужын эске алат: «Бис чадырда карган энемле кожо кееркеде јазап салган јараш таҥмалу темир орында. Тӱн, чадыр, тӱнӱктеҥ теҥериде јылдыстар суркураганын кӧрӧдис, оттыҥ чедиргендери тӱнӱктеҥ чыгара учат. Карган энем уйуктаар алдында отко јоон турундар салатан. Ол араайынаҥ кӱйӱп, ыжы чӧйилип јадар. Коштой орында – мениҥ акаларым. Мен јуурканныҥ алдында карган энемге јапшынадым.
Бисте «Табышкакты тап» деген ойын башталат. Ойноордоҥ озо карган энем јартамал эдет: бистиҥ кемибис те ӱч табышкакты таап болбозо, бисти «садып» јат. Бу «садудаҥ» мен коркып туратам, нениҥ учун дезе бисти карган јаанактарга, таадактарга «садып» туратан.
Саду башталат: «Сениҥ бажыҥнаҥ мен кӧӧш эдерим, мендийи эскирип калган. Кулактарыҥнаҥ – туткуш, тиштериҥнеҥ – кыргыш, буттарыҥнаҥ – тайак, ичегелериҥнеҥ – армакчы…»
«Карган энем ада-ӧбӧкӧзине јана берерде, ойын токтогон. Ӧйлӧр ӧдӱп, 1981 јылда бистиҥ јаан тӧс таай јеҥебис Клара Эргековна Укачинаныҥ «Алтай табышкактар» деген бичиги кепке базылып чыккан. Бичигине колын салып, бистиҥ билеге сыйлаган эди. Ол куулгазынду бичик болгон, колыма алып, карган энемди эске алып, табышкактарды кычырып туратам».
Автор бичигинде Алтайда алтай, орус улус ортодо јарлу Јараа деген акабысты јылу сӧстӧрлӧ эске алынганы солун болды.
Кычыраачыларды «Табышкактыҥ куулгазын ийдези» деген бичиктиҥ бир канча табышкактарыла таныштырадыс.
Јеҥнеҥ чичке, эрдеҥ бӧкӧ.
(Тужак)
***
Тӧрт учы – тӧрт мӱӱстӱ.
(Јастык)
***
Муҥ кой кабырган
Муҥулдай ӧбӧгӧн отуры.
(Јылдыстар ла ай)
***
Аркада айу буулап салтыр.
(Куйка топчы)
***
Бирӱзи барак дийт,
Бирӱзи јадак дийт.
(Суу ла таш)
***
Ач кускун эт тиштеди.
(Кыскаш)
***
Јелбер чачту јеткер уул.
(Кара-кула)
***
Теҥериниҥ уулы Тенек-Бӧкӧ.
(Јоткон)
***
Шибееде ширдектӱ.
(Айу)
***
Ай удура – ак,
Кӱн удура – кӧк.
(Агас)
***
Кааннаҥ-бийдеҥ элчи келди,
Камык албаты мӱргӱй берди.
(Салкын ла агаштар)
***
Сууга кирзе – муҥ,
Суудаҥ чыкса – бир.
(Аттыҥ куйругы)
***
Монголдоҥ келген боро бее
Мойнын сунуп суу ичти.
(Чӧйгӧн)
***
Ӱлегемнеҥ от кӧрӱнет,
Узун талдаҥ ыш чыгат.
(Казан ла соруул)
***
Эки карындаш коштой јадат,
Бой-бойын кӧрӱшпейт.
(Кӧстӧр)
***
Бойы сӱмече,
Ӱни талай кечире угулат.
(Кӱӱк)
***
Маҥдайы ойылбас
Баатыр уул.
(Оймок)
***
Таштан уул
Тал кезет.
(Койон)
***
Агаш бажында
Судур бичик.
(Кижиниҥ меези)
***
Агашка чыкса, кыйбадак,
Тӧрт таманы тайбадак.
(Тийиҥ)
***
Ӱч уул бир бӧрӱктӱ.
(Очок)
***
Бажы – айрууш,
Кийни – јалмууш.
(Уй)
***
Айры агашка кар јукпас.
(Уйдыҥ мӱӱзи)
Клара ПИЯНТИНОВА
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым