Алтайдын Чолмоны

Айлардыҥ аттары: нениҥ учун онойдо адалган

14.02.2025

«Кош казанду кочкор ай, кызыр бееде јуу артты, кыс балада эмчек артты. Соогыҥды тыҥыт ла, тыҥыт» – деп, Чаган ай барып јадала Кочкор айга айдар деп, азыйда јаандарыс айдатан.
Айлардыҥ алтай ады, тергеебистиҥ ӧс калык-јонында олор нениҥ учун мынайда адалганы керегинде тӱӱки билимдердиҥ докторы Светлана ТЮХТЕНЕВА куучындайт.

– Кажы ла айдыҥ адын кӧрзӧгӧр, оныҥ тӧзӧгӧзинде улустыҥ јаткан јериниҥ аайы, ар-бӱткениниҥ кубулганы, эл-јонныҥ бу ӧйдӧ бӱдӱрген ижи кӧрӱнет – деп, Светлана Петровна куучындайт. – «Кош казанду кочкор ай» деп, сооктордо очоктогы казанла коштой оттыҥ јанында изӱ суулу база бир казан тургузатан учун айткан. Кыштыҥ бу айын кочкордыҥ (аркардыҥ) тӧрӧйтӧн ӧйи болгон учун Кочкор деп адаган.

Туба улуста бу «чель/чиин ай» (салкынныҥ айы), чалкандуларда база «чель ай» (салкынду ай).

– Тулаан – јастыҥ айы. «Тулуҥду кижи ӱйде отурбас, туйгакту мал чеденде турбас тулаан ай» деп айдып турган эмес пе?

– «Тырмакту неме ичеенге јатпас». Тулаан айда «Јердиҥ јети сокоры уйкудаҥ ойгонып јат» деген сӧс бар.

– Ол «сокорлор» не тындулар?

– Азыйда јаан јаштулардаҥ укканымла, «јердиҥ јети сокоры» – борсук, момон, айу, јылан, тарбаган, ӧркӧ лӧ бака.

«Туйгакту мал чеденге турбас» — ол кар кайылза, ӧткӧн јылдаҥ арткан ӧлӧҥди отоорго мал кобы-јикке чыгып отогоны. «Тулуҥду кижи ӱйге отурбас» дегенин эмдиги улус ӱй улус айылдаары кӧптӧгӧн деп оҥдойт.

Је, бодогондо, кочкор-тулаан айларда ӧс калык Јаҥы јыл киргенин темдектеп, ӱӱче чечип турган. Ӱӱче – ол кӱскиде, сооктор башталза, кӱчи кирген, эди чыҥдый малын согумга сойып, карда-тошто оролойло, тоҥырып салатан ӱкпек. Кожо сӱттеҥ эткен ле ӧскӧ дӧ тамзыкту аш-курсагын тоҥуратан. Оноҥ, аш-курсак астаган ӧйдӧ, јылулар келзе, карда кӧмӱп салган аш-курсак каксып-ӱрелип калбазын деп, ӱӱчени чечип, эдин-кӧчӧзин кайнадып, тӧрӧӧн-тууганын, айылдаштарын кӱндӱлеп, ӱлежип јийтен. Сооткыш јок ӧйлӧрдӧ улус ӱӱчени ончо јерлерде белетеген. Энем «ӱӱчезин чечип», кайнаткан эдин-кӧчӧзин јаан айакка уруп, айылдаш јаткан «ол јаан кижиге, бу јаан кижиге апарып бер» деп, бисти ийетен эди.

«Ӱӱче чечери», Чагаа-Байрам, Јылгайак – ончозы јаҥы јылдыҥ байрамдары.

– Сӱмелӱ тӱлкӱнек балазы јок карганактарга бала болуп суранала, олордыҥ кичӱ, орто, јаан ӱӱчелерин уурдап јигени керегинде чӧрчӧк санаама кирди.

– Эйе, соок ӧйдӧ јиирге улус бир канча ӱӱче эдип туратан болгон.

– «Тулаан» дегени не сӧс, Светлана Петровна?

– Атту-чуулу тюрколог, Москвада 1947 јылда кепке базылган «Ойрот-орус сӧзликтиҥ» тургузаачызы Н. А. Баскаковтыҥ шӱӱлтезиле, беш јашту малды, уйды эмезе атты тулаан деп айдып турган.

Мен сананзам, тулаан ай «дулаан» – «јылу» деген монгол сӧстӧҥ бӱткен. Ай-кӱн эмештеҥ јылып баштаган ӧй. Сибирьде ле Кӱнбадыш Монголияда јаткан ӧс калыктардыҥ кӱнтизӱзи јӱзӱндеш болгонын кӧп шиҥжӱчилер темдектейт. Озо чактарда бу телкемде јаткан тӱрк ле монгол элдердиҥ этнокультуралык колбуларын ајаруга алза, мында кайкаар неме јок. Темдектезе, Чаган ай «цагаан» – «ак» деген сӧстӧҥ бӱткен. Ак кар јерди бӱркеген кыштыҥ айы. «Чаккан сооктордыҥ айы» деп база айдып јат.

Республикабыстыҥ башка-башка аймактарында јаткан улус тулаан айды башка адаганын айдар керек. Бу база ла јаткан јердиҥ аайыла, ар-бӱткениле, јадын-јӱрӱмиле колбулу. Чалкандулар тулаан айды «ажиг ай», тубалар «кӧрӱк ай» деп адап јат.

Јастыҥ экинчи айы – кандык ай, кар кайылып, кандык кӧрӱнип келген ӧй. Оны анайда ок «чоокыр ай», «эреҥис ай», «тӧгӱнчик ай» деп адап јат. Айдыҥ башка-башка ады база ла јердиҥ јаткан аайыла, кӱни-айыла колбулу. Темдектезе, Чамалда кӱнниҥ кӧзи јылый ла берзе, кар кайылып, јерге шиҥе берет, кумак јер не. Турачактыҥ эки метр кары бу ӧйдӧ ол ло бойы јум јадат. Оныҥ учун «чоокыр», «эреҥис», «тӧгӱнчик» деп адаган: тӱште јылу, тӱнде соок, тӱште јас, тӱнде кыш ӧй. Кандык айдыҥ 15 кӱни јастыҥ, 15 кӱни јайдыҥ деп, телеҥиттер айдыжат. Эмдиги григориан кӱнтизӱле тулаан ла кандык айлар чалкандуларда «кӧрӱк ай» эмезе «тарыг ай» (јер кыралаар ай), тубаларда «наус ай» (јаҥы ай) эмезе «тарыг ай» деп адалат.

Јастыҥ учы – јайдыҥ бажы Алтайдыҥ тӱштӱк талазында јуртаган, мал-аш туткан улуска јаан учурлу ӧй болгон: малын јайгы одорлорго кӧчӱрер, јерди кыралап, аш салар. Тӱндӱк аймактарда бу ӧйдӧ балык белетейтен. Койдыҥ тӱгин кыркып, оноҥ кийис, кийим-тудум эдер. Сааган сӱт кӧптӧгӧниле оноҥ узакка једер курут, аарчы, сарју эдип јат. Бу иштердиҥ кӧп сабазы келер кышка белетенериле колбулу.

Кыштыҥ учы – јас Алтайыстыҥ ӧс калыгына јаан учурлу ӧй болгон: улустыҥ айылда азыраган мал-ажыныҥ ла јердиҥ аҥыныҥ тӧрӧгӧн, балдарын телчиткен ӧйи. Бу ӧйдӧҥ ала кӱс башталарына јетире аҥдаарга јарабас болгон. Улус кыштаҥ чыкканына, јылу ӧй келгенине сӱӱнип, айылдажып, јаҥы јыл башталган байрамдарын ӧткӱрип туратан.

– Кӱӱк айды башка эдип адаганы бар ба?

– «Кӱӱк ай» дегениле коштой бу айды «бӧбӧлјин», «ӧлјин» деп адап, јастыҥ эҥ ӧткӱн ӱндӱ, кӧскӧ иле танылу куштардыҥ адыла адап турганы учурайт. Чалкандулар бу айды анайда «ӧӧнӧк ай» (ӧӧнӧк деп ӧлӧҥниҥ адыла) эмезе «тарыг ай» деп адап јат, тубалар – «јаа щабар ай» (ӧлӧҥ чабар ай) эмезе «кыра щабар ай» (кырада ӧлӧҥди чабар ай).

Ай јаҥырганыла кӱӱк айдыҥ бажында јут-јулакай кӱндерди «Кӱӱктиҥ јадазы» деп айдатан. Теҥери баштапкы катап унчукса, кӱкӱрттезе, кышкыда «тоҥуп калган» Теҥери «ачылып», «ӱнденген» деп чоттойтон. Бу ӧйдӧ арчын кӱйдӱрип, одын азырап, Јалкын ээзинеҥ, Кӧк Теҥеринеҥ билезине ле мал-ажына алкыш сурап јат.

Јайдыҥ бажында алтай улус «Јажыл бӱр» деп адалган јаан мӱргӱӱлин ӧткӱретен, ол кыштаҥ чыктым деп, Алтайына алкыш-быйанын айткан мӱргӱӱл.

Ээчий јайдыҥ айлары – «кичӱ изӱ» ле «јаан изӱ» айлар барып јат. Нениҥ учун мынайда адалганы јарт, кӱн јылыган ла кызыган айлар. Улаганныҥ телеҥиттеринде јаан изӱ айды «кӱчӱрген ай» деп адаганы учурап јат, алтайларда «кӱчӱрген» — кӱстиҥ ноябрь айы. Туба ла чалканду улус кичӱ изӱ айды «от айы» (чӧп ӧлӧҥниҥ айы) деп адап јат. Алтай улус малы јайгы одорлордо ӧлӧҥди тойо јигенин «аттыҥ кӧзин ӧлӧҥ сайган» деп айдатан.

Тубалар јаан изӱ айды «јииттыг ай» (јытту ай), чалкандулар – «улуг ай» (улу/узак ай) деп адайдылар.

– Јайгы куран айга једип келдис.

– Бу – куран маҥгаган ай. Тубалар бу айды «сыгын ай», чалкандулар – «пичен щабар ай» (ӧлӧҥ чабар ай) деп адап јат.

Ай јаҥырган кийнинде болуп турган јаашту эмезе карлу јут-јулакай кӱндерди «Куранныҥ јадазы» деп адайдылар. Алтай улустыҥ айтканыла, куран айдаҥ ала кӱкӱрттер токтоп јат, не дезе, «теҥери ӱнин сыгынга берет», оныҥ ӱни угулат. Куран айда теҥериде Мечин јылдыс кӧрӱнип келет, ол аҥдаар ӧй јууктап келгениниҥ темдеги. Оныҥ учун бу айды «малдыҥ терин соодор ай» деп база айдып јат. Аҥныҥ маҥы ӧдӧ берзе, иркектерине аҥдаарга јараар. Куран айдыҥ кийнинде сыгын ай келип јат, бу сыгын маҥтаган ай.

– «Сары бӱр» деп мӱргӱӱлди кандый ӧйдӧ эдип турган болгон, Светлана Петровна?

– Сыгын айдыҥ учында – ӱлӱрген айдыҥ башталарында, суулар јаактап тоҥголокто, ай јаҥырган ӧйгӧ келиштире.

«Јажыл бӱр» ле «Сары бӱр» – текши эл-јон турушкан эҥ јаан мӱргӱӱлдер болгон. Мынаҥ башка биле, јаҥыс сӧӧктӱ улус, тӧрӧӧн-тууган биригип, билезиндеги эмезе тӧрӧӧн-тууган ортодо учурлу керектерле колбой кичӱ мӱргӱӱлдерин ӧткӱрип туратан.

– Эмдиги улус кӱски «ӱлӱрген» ле «кӱчӱрген» деген айлардыҥ адын, бу не дегенин оҥдобой јат.

– Октябрь, алтай улуста ӱлӱрген – «улу ӱрген» (јаан салкынныҥ айы), тубаларда – «щана ай» (чананыҥ айы), чалкандуларда – «ӱрьтун ай» (мажакты кӱйдӱрер ай).

Кӱчӱрген – «кичӱ салкынныҥ айы» эмезе «сооктор кӱчине кирген ай» деп, алтайлар айдып јат. Тубалар бу айды «улу кырлащ/кырлач ай» (јаан сооктордыҥ айы), чалкандулар – «куртынак ай» (карганактардыҥ айы) деп адап јат. Бу айда кӱнниҥ кысказына карган улуска курын да курлаарга ӧй јетпей јат деп айдар.

– Блаашту јаҥар ай керегинде.

– Алтай улуста ол «кышкы куран ай» деп адалган, куран маҥтаган ӧй. Тубалар бу айды «кичӱ кырлач ай» (кичӱ сооктыҥ айы), чалкандулар «улу кырлащ ай» (јаан сооктыҥ айы) деп адап јат. Декабрьды јаҥар деп адаары, айса болзо, алтайлардыҥ кандый бир бӧлӱгинде болгон ло алтай кӱнтизӱге кирген.

– 1980-чи јылдардыҥ учында — 1990-чы јылдардыҥ башталарында «Алтайдыҥ Чолмоны» газет айлардыҥ адын алтайлап бичип, алтай кӱнтизӱлер чыгып башталарда, бу јанынаҥ ӧткӧн блааш-тартыштар санаама кирет. Декабрьды кышкы куран ай деп адаары учун ол ӧйдӧ кӧбизинде јаан јаштулар турган. Је кӱнӱҥ сайын тузаланган кӱнтизӱбисте «куран» деген эки ай («јайгы куран ай» ла «кышкы куран ай») болоры булгалышка экелер, эби јок ло бичиирге узун, оныҥ учун «јаҥар» деген ат артык деп, экинчи јаны айткан болгон.

«Јаҥар айдыҥ соогына
Јаагым тоҥот, кайдайын.
Јаба јӱрген ӱӱреге
Ичим ачыйт, кайдайын.

Кочкор айдыҥ соогына
Колым тоҥот, кайдайын.
Кожо јӱрген ӱӱреге
Ичим ачыйт, кайдайын» –
деген алтай кожоҥды ол тушта уккан эдим.

Бодогондо, оноҥ бери ӧткӧн ӧйгӧ айдыҥ бу ады јаҥжыга берген. «Јаҥар» деген алтай чӧрчӧктиҥ де ады-чуузы чыгып келген. Је кӱӱнзеген улуска декабрьды «кышкы куран ай» деп адаарында кандый да токтоду јок деп бодойдым. Бир аймактыҥ ичинде де јаткан улус тудунган-кабынган эдимдерин башка база адап јат ине.

– Айларды, ӧрӧ адалганыла коштой, анайда ок јылдыҥ ӧйин темдектеп адап туратан болгон. Темдектезе, «кӱстиҥ бажы ай», «кӱстиҥ ортозы ай», «кӱстиҥ куйрук айы». Иван Васильевич Шодоевтиҥ 2014 јылда чыккан «Мӱркӱтпей» деп бичигиниҥ кире сӧзинде јаш тужы керегинде бичип, ол ӧйди чоттоорыныҥ эки башка аргазын тузаланып турганы кайкамчылу. Темдектезе, бистиҥ јаныста јаткан Танну-Туваныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш ла кӱнбадыш јанында јаткан эл-јон, бир јанынаҥ тӧрӧӧнис те, бир јанынаҥ айылдаштарыс та, айларды бис чилеп чоттобой јат. Олор кыштыҥ айларын «кыштыҥ башкы / бажы айы», «кыштыҥ ортаа айы», «кыштыҥ адак айы» деп айдып јат.

Је, текши алар болзо, Сибирьде угы-тӧзиле тӧрӧӧн лӧ тӱӱкизи бирлик элдер кӱнтизӱлеринеҥ, Айды-Кӱнди, јылдыстар-ды чоттогонынаҥ танылу. Айлардыҥ алтай аттарына шорлордыҥ, хакастардыҥ, тофалардыҥ, тувиндердиҥ, анайда ок барабинский ле чулым татарлардыҥ айларыныҥ аттары анчада ла јуук.

– Јаҥы јыл башталарында баштаган бу куучыныс улалып, кычыраачыларыс олордыҥ јаткан јеринде алтай аттар, олорло колбулу кеп ле тӱӱкилик куучындар керегинде бичимелдерин газетке ийер деп иженедис.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы