Алтайдын Чолмоны

Салымына быйанду эпши

14.02.2025

Кан-Оозы аймактыҥ Кöзÿл jуртыныҥ тоомjылу эпшилериниҥ бирÿзи – Алевтина ТАЙТОВА. Ол 2013 jылдаҥ бери jурт jеезениҥ депутады, 2010 jылдаҥ ала «Алтайдыҥ эпшилери» деген jондык биригÿниҥ турчызы, jурттыҥ «Ижемjи» деген jайаандык öмöлигиниҥ jаҥарчызы, СВО-до туружып турган уулдарды jöмööчи эрчимдÿ волонтёр болот.

Чындап та, Алевтина Трофимовна Кöзÿл jурттыҥ ончо керек-jарактарында, тöрööндöрдиҥ jакшы-jаманында туружар, колы арбынду, шӱӱлте-санаазы тереҥ ле ичкери кöрÿмдÿ эпши. Ол мында ла чыккан-öскöн. Мында ла кижиге барып, школдо ÿредÿчи ле библиотекарь болуп иштеген, балдар азырап, мал-аш тудуп, эш-нöкöриниҥ байаназы, курчузы болуп jÿрет.

Былтыр jайгы куран айда jаан уулы Ирбистиҥ то-йын тойлоп, албаты-jонды, эл-тöрööндöрин, нöкöрлöрин jыргаткан. Кайкамчылузы не дезе, оныҥ Нача келди – тай укту. Тургуза öйдö айыл-jурт туткан балдар Таиландта jуртайдылар.

90 jаштуда бÿткен чаҥкыр амаду

«Бир кÿн jаан уулым: «Мен карган энемди эмеш кичее-йин — ол мениҥ молjум. Кыдат jеринде ÿренип турарымда, карган энем меге пенсиязынаҥ акчаны ай ла сайын кöчÿрген. Эмди мен оны сÿÿндирейин, кöрöйин» – деп айткан эди. Оноҥ Jаҥы jылдыҥ алдында бис экÿге Пхукет jаар «кызу» тур сыйлаган. Анайып, бир неделе амыраштыҥ кийнинде мени уулым Россиядööн ÿйдежип ийеле, бойы энемди ондо кыштазын деп артызып салган – деп, Алевтина Трофимовна каткырат. – Энем кööркий jаҥы jерлер кöрÿп, бу jажында jоруктап jÿргениле, барказы андый сый эдип бергениле канайып оморкобос».

Кöрöр болзо, öрöкöн бу jол-jорукка јӱрерге сÿрекей амадаган. Былтыр гран ары барар аҥылу паспортты jазаткан. База бир jаан амадузы – талай кöрöри. Анайып, 90 jаштуда Александра Алексеевна баштапкы катап талайга jеткен, оныҥ jÿс jÿзÿн балыктарын кайкаган, Таиланд алтайдыҥ кайкамчылу öлöҥ-чöбин, курт-коҥызын кöргöн, аш-курсагын амзаган, албаты-jоныла танышкан. Керек дезе, эмди ондо кыштап jат.

Кызы энези учун сÿрекей сÿÿнет, недеҥ де тыҥ карузып jÿрет. Чынын айдар болзобыс, Александра Алексеевна – чыдадып алган энези, карындап чыгарган кижи база башка эпши. Jе Алевтина Трофимовнага, оныҥ бала-барказына бу айалганыҥ ачузы туку качан öдÿп, jок болуп кайылып калган. Болгон неме болгон ло, оноҥ бери канча суу аккан…

Адазына адаткан болчомдор

«Мен ле келтейим Альберт – ада-энебистиҥ тöртинчи карындап тапкан балдары. Бис ичте болорыста, олордо 3 бала болгон – деп, Алевтина Трофимовна акту бойыныҥ эҥ jаан jажыдын ачып, куучынды баштады. – Бис чыгардаҥ озо олор Казахстаннаҥ Алтайдööн кöчкöн. Та кандый да шылтактардаҥ улам энем барлу ла тушта олор экÿ айрылыжып калган.

Бис ак-jарыкка 1972 jылдыҥ кÿчÿрген айыныҥ 11-чи кÿнинде Горно-Алтайсктагы бала табар турада чыкканыс. Кийнинде укканысла, адам айрылардаҥ озо энеме «кыс болзо, Аля деп, уул болзо, Альберт деп адап сал» деп jакыган. Бис игис болорыста, энем ол ло аттарла адаган. Азыраган ада-энебис аттарысты, карын, солыбайтыр».

Балдардыҥ адазы Саадак билезин таштап jÿре бергени, айдары jоктоҥ, Валентинага jаан jылыйту ла сыс экелген. Байла, оныҥ да учун туйук санааларга алдыртып, jаҥы чыккан балдарын «бир jылдаҥ алаларым» деп айдала, роддомго кайра табыштырып ийген… Jе эзенде jылда келбеген, олорды öскÿс балдардыҥ Бийсктеги туразына аткарып ийген. Анайып, тирÿ ада-энелÿ балдар jок jердеҥ öскÿс-jабыс артып калган.

Бир сÿÿнчиниҥ ордына эки сÿÿнчи

«Бис азыранты балдар деп, мен баштамы школдо ÿренип турала уккам. Бу ла Кöзÿлде jадып турган эки ÿй кижи меге оны кöстöҥ кöскö, öнöтийин канча катап айткан эди – деп, Алевтина Трофимовна ачуурканат. – Мен озо баштап коркышту ыйлагам, санааркагам, jе энеме нени де билдиртпегем. Кийнинде дезе бисти азыраарга алганын керелеген бичиктер таап алгам, öскö дö улустаҥ уккам. Андый да болзо, энемди бу сурак аайынча бир де катап шылабагам. Jаан jажыттар кийнинде бойлоры ла ачылган».

Тодош сööктÿ Александра Алексеевна (кыс öбöкöзиле Шодоева) ла эш-нöкöри ара сööктÿ Трофим Байлысович Папитов 21 jылдыҥ туркунына балдар jок jуртаган. 40 jаштыҥ ичинде олор детдомноҥ бала алар деп шÿÿлтеге öмö-jöмö келген.

Анайып, 1974 jылда бир кÿн Александра Алексеевна ла эш-нöкöриниҥ сыйны Лена Бийск jаар атанган. Ленада ол тушта экзамен табыштырар кÿн болгон, jе ол jеҥезин jöмöп, jол-jорукка кожо чыккан эди.

Ол тушта эмдигидий балдарды озо интернеттеҥ кöрÿп алар, олорло таныжар эп-арга, ол ок öйдö бÿгÿнгидий кату некелтелер, камык камыс jок ине. Балдарды jÿк ле детдомныҥ бойынаҥ кöрÿп аларыҥ.

Айдарда, кöп балдардыҥ ортозынаҥ Александраныҥ кӧзине болчок чырайлу, чачында бантиктÿ кара кызычак кÿлÿмзиренип отурганы илинген. Оныла таныжып jатканча, экинчи кыптаҥ ыйлаганча бир уулчак jÿгÿрип келген. Угар болзо, бу кызычактыҥ игис келтейи.

Анайып, jаҥыс балага барган келин айылына кызычакту ла уулчакту jанган – бир сÿÿнчиниҥ ордына эки сÿÿнчи.

Аҥылу айттыру

«Кöрöр болзо, бисти азыраган ада-энем Папитовтор ло Шодоевтер келтейинеҥ башка Моты-Каракол ичинде бисте бойыстыҥ камык тöрööндöрис болгон – деп, Алевтина Трофимовна куучынын улалтат. – Чын ада-энем ле олор jанынаҥ тöрööндöрим керегинде меге азыраган энемниҥ тöрööндöри айткан эди. Jаанап келеле, мен энеме олорло таныжып турганымды угузарымда, ол бир де буудактабаган».

Бир катап Алевтинага Горно-Алтайсктаҥ саҥ башка айттыру келген – Прасковья Яковлевна Бакиянова (кыс öбöкöзиле Еркияшева) Аляны эмезе Альбертти ого jолуксын, «куучын бар» деген.

«Бис сениҥ Валентина энеҥле, кажы да jанынаҥ алза, jуук улус болорыс. Энеҥ оогошто мени бир катап Моты-Бажынаҥ кала jаар ÿйдежип, кожо барарга сÿрекей ээчиген эди. Jе мен болбогом. Бойым jаш, jаҥы ла кижиге баргам – деп, Прасковья öрöкöн айткан. —Туку кийнинде, бир кÿн айлымда Света кызымныҥ балазын алып отурганчам, турадööн Валентина кирип келген. Колында эки тÿÿнчектÿ – эки jаш балалу. Ол тушта Зарина 1 jашту, диваннаҥ тудунып, jаҥы ла базып баштаган. Энеҥ слерди ол ло диванга салып койордо, бала сонуркап, слерди колыла сыймап турганы санаама артып калган.

Чайлап куучындажып jатканчаас, Валентина кенетийин: «Мени алдында городтööн ээчитпеген болзоор, бу мениҥ балдарымды азырап алыгар» деген. Мен тургуза ла «кана-йып туруҥ, ачуга алдыртпа, балдарыҥды бойыҥ чыдадып ал, jакшы ла jÿр» деп алкап айткам.

Слерди роддомго кайра табыштырып ийген деп, бис кийнинде укканыс. Jе андый да болзо, энеҥди бир де jамандаба, оныҥ jÿрÿмин слер билбезеер».

Прасковья öрöкöнниҥ бу куучыны, байла, тузалу болгон – 2003 jылда Валентина энези ак-чечектÿ алтайына jана берди деп табыш келерде, Алевтина эш-нöкöриле кожо 40 коногына барып jÿрген. Ондо ло баштапкы катап адазына jолуккан.

Чындап, кийнинде Прасковья Яковлевнаныҥ уулы Коля «мен ончо тöрööндöрдöҥ слерди баштапкы кöргöн кижи болорым – энеҥ слер экӱни кучактанып алган келерде, эжикти мен ачкам» деп айткан. Николай ол тушта черÿге атанып jаткан тужы.

Балдары учунбек тудунып…

Папитовтор колхозтыҥ койын Кара-Суудагы Орто-Боочы деп jерде туткан. Балдар 5-6 jашка jеде берерде, адазы öскö кижи алып, бу билезин таштаган. Оноҥ ары эки балазын Александра Алексеевна колго-бутка jаҥыскан тургузып, олорды jÿрÿмниҥ jаан jолына бойы чыгарган.

Баштап тарый ыйлап-сыктап, кунугып, керек дезе, тыҥ ооруга алдыртып, келтей jаны тартылган. Jе оноҥ бек тудунып, кижиге де барбай, бастыра кÿчин Кудай берген эки энчизине берген. Александра Алексеевна кöп jылдарга интернаттыҥ башкараачызы, казанчы, садучы болуп иштеген. Ак-чек ле каруулу ижи учун кöп сыйларла, Кавказ ла Байкал jаар jол-jоруктарла кайралдаткан.

Александра Алексеевнаныҥ чыккан jери – Сугаш jурт. Угы-тöзи Монтоковтордоҥ. Энези Наталья Тыртыевнаныҥ (алтай ады Шыҥа) экинчи кызы. Шураны эки айдаҥ бери ööй адазы Алексей (алтай ады Иженер) Павлович Шодоев деп кижи чыдадып алган учун, jажына бу ла оодуга тартылып, карузып jÿрет. Ол jууга 1941 jылдыҥ jаан изÿ айыныҥ 11-чи кÿнинде атанган, 1943 jылдаҥ бери сурузы jок. Калининский фронтто jуулашкан.

Бир канча öйдöҥ Наталья Тыртыевна öскö кижиге барып, Чамал аймакта jаткан.

Эки ада

«Азыраган адабыс билеге кайра бурылбаган да болзо, оныҥ тöрööндöри, Папитовтордыҥ калыҥ jурты, бисле jажына тöрööнзижет. Мениҥ келтейим Альберт ол адабыстыҥ öбöкöзин алып jÿрет – деп, Алевтина Трофимовна айдат. – Мен оогошто эҥ ле тыҥ адалу балдарга кÿйÿнетен эдим…»

Jе, орой до болзо, Алевтина чын адазыныҥ учурлу куучынын уккан, jÿрегинде ачузын адазы да, кызы да чечкен болтыр. Казах укту тöрööндöриле колбу тудат, былтыр уулыныҥ тойына олор амадап келип, балдарды jакшынак алкаган эди.

«Саадак адам меге сÿрекей карузыыр, сыйлар белетеер болгон – деп, Алевтина Трофимовна эске алынат. – Мöҥкÿзин кöдÿрерине барарыста, сенекте толтыра маала ажын кайкап кöргöм. Айылда улустыҥ айтканыла, адам ол маала ажын амадап «Аляга» деп адап отургыскан ла кичееген. Мöҥкÿзин кöдÿрип салган кийнинде мен айлыма адамныҥ кÿски сыйын алып jангам».

Нöкöрлöр сыйлаган ОНСШ

Баштамы класстарда балдар Кöзÿлде ÿренген. 5-чи класста Аляны, кыс баланы, Александра Алексеевна областной школго аткарган, Альбертти дезе бойыныҥ jанында артызып, деремнеде ÿреткен.

«Национальный школдо ÿренгеним jаан ырыс. Бу бистиҥ калыктыҥ чындап та jаан учурлу школы ине. Ондо ÿренген кажы ла бала Алтайдыҥ кажы ла толугында камык нöкöрлÿ, таныш-кöрÿштÿ. Мында ÿренгеним – ол jаан ичкери алтам ла öрö öзöтöн тем.

Акту бойыма Плакастыҥ адыла адалган школ текши тереҥ билгирлердеҥ башка кандый ла кылык-jаҥду улусла бир тил таап, кандый ла айалгаларды jеҥил öдÿп jÿрерине таскаткан. Кару энеме мени ары ÿредип аткарганына jажына быйанду jÿредим!»

Школды Алевтина 1989 jылда божоткон. Класстыҥ башкараачызы З. В. Карамаева, интернаттыҥ jааны Г. В. Смирнова ла школдыҥ директоры озо Р. С. Алушкина, оноҥ дезе В. М. Тодогошев болгон.

Альберт оогоштоҥ ло бери jуранарын jакшызынатан. Колы ус, эпчил, jарашты илелеер уулчак болгон учун энези оны jайаандык jаар ууламjылаган – Альберт jурукчыныҥ ÿредÿзин Новосибирскте алган.

Ол кöп jылдардыҥ туркунына Горно-Алтайскта jуртап, атту-чуулу устардыҥ «Кезер» деген мастерскойында иштеп jат. Чындап, балдардыҥ Саадак адазы jурукчы, ус колду кижи болгон. Ол jайалта Альбертке jарт ла бойыныҥ адазынаҥ тÿшкен болтыр.

Эл-тöрööниниҥ быйанду алкыжы

Алевтина Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ тÿÿки факультедин божоткон. 18 jаштуда Кöзÿлдеҥ jерлежи Петр Тайтовко барган. 1990 jылда той-jыргалы болгон, бир jылдаҥ баштапкы уулы чыккан.

«Бис Ирбис деп атты эки бойыс адаганыс. Экинчи уулды, Салымды, бойым адагам. Нениҥ учун дезе jаан уулдыҥ кийнинде бисте 9 jыл бала болбогон. Салым да табыларда, эмчилер болдыртпаган, jе мен олорло jöпсинбегем – деп, Алевтина Трофимовна база бир jажыдын ачты. – Алдында школдо ÿренип турала, Оҥдой аймактыҥ Каракол ичинеҥ Тайтакова Валя деп кызычак Салым деп карындажы керегинде куучындаза, ол атты солун ла эптÿ угатам.

Экинчи уул биске эл-тöрööнистиҥ алкыжыла берилген деп айдар керек. Не дезе, 1998 jылда бис jаҥы турага кöчкöн деп чай-чуй азып, байрам öткÿргенис. Шак ол кÿн тöрööндöрис «бу турада бала чыксын» деп акту кÿÿнинеҥ алкаган. Jаан удабай бала табылган. Сакылталу балабыс Салым деп атту болор салымду болгон болбайсын».

Балдардыҥ адазы Пётр Васильевич – Горно-Алтайск-тагы эл-тергеелик университеттеги физико-математикалык факультетти божоткон. Кийнинде ÿзеери алган jер кемjиир специальностьло иштеп, бÿгÿн jаҥыс ла Кан-Оозы аймакта эмес, jе тергее де ичинде эҥ ченемелдÿ кадастровый инженерлердиҥ бирÿзи болуп иштейт. Онойдо ок ол ары jанынаҥ алкышчы кижи.

Эки уулы – эки эрjинези, оогоштоҥ ло ала öскö тилдерге jилбÿлÿ болгон. Анайып, Ирбис 8 jылдыҥ туркунына Китайда ÿренген, эмди гран ары jанында jадып, керек дезе, ондо айыл-jуртту болуп калган. Салым дезе корей тилди ÿренер амадула канча jыл Кореяда иштейт.

Ӱч эне

Алевтина Трофимовнаны бу jÿрÿмде ÿч энелÿ эпши деп айтсабыс, байла, jастыра болбос: карындап чыгарган, эмчектеген энези Валентина, чыдаткан энези Александра Алексеевна ла кайын энези Jÿгÿрÿк Мантышевна. «Мени бойымныҥ энем орус курсак азып ÿреткен болзо, кайын энем, сÿрекей иштеҥкей, колы ус кижи, алтай аш-курсак белетеп ÿреткен. Чыгарган энемди тирÿ jÿрерде кöрбöгöн дö, чырайыла тöзöбöгöн дö болзом, менде оныҥ ачык-jарык, омок, карам jок кылык-jаҥы дежет. Ол ок öйдö 2 jаштаҥ ала чыдадып алган Александра Алексеевна энемниҥ бÿгÿнге jетире jанымда эзен-амыр, jаҥы jерлерге jоруктап jÿргени – айдары jок jаан ырыс».

Алевтина Трофимовнаныҥ темдектегениле, Александра Алексеевна олорго jаҥыс ла бойыныҥ jылузын сыйлаган эмес, jе эҥ керектÿ таскамал берген – ишке ÿредип салган.

Альберт ле Алевтина энезине болужып, ÿренчик тушта колхозто иштеген. Озочылдардыҥ тоозына кирип, керек дезе Казахстандööн jол-jоруктарла да, сыйларла, грамоталарла кайралдаткан. Бÿгÿн де ол школ öйдö колхозто мöрлÿ иштегени учун грамоталары недеҥ де баалу. «Бис такаа, индюк, кас, кой-уй, эчки тутканыс, маала ажын отургысканыс, энем ончо кату-кабыр ишке ÿредип салган – деп, Алевтина Трофимовна айдат. – Бир де беленге амтажыбаганыс. Мен jаанаганча фирменный кийим де кийбегем. Байла, иженер кижи jок öскöнис учун шыраҥкай болгоныс, бойыс ла тытпактанып, колдыҥ, кара теристиҥ кÿчиле иштенип ÿренгенис».

Кижи бол, кижи!

Эмдиги чыдап jаткан jаш ÿйени ада-энелердиҥ кöп jаны «бойым эдейин» деген «jалкуга ÿредер политиказын» Алевтина Трофимовна чек jууктатпас. Анчада ла кыс балдарды айылдыҥ ончо ижине, курсак-тамак азарына ÿредер керек деп айдат.

«Мениҥ шÿÿлтемле, кажы ла кижи озо баштап кижи кÿÿндÿ болор керек. Ачык-jарык, кÿндÿзек, улуска jакшы санаалу болор учурлу – деп, адакыда темдектеди. – Иштенер, кандый да иштеҥ jалтанбай, колды суй салган отурбас керек. Кийнинде ол иш бойына, балдарына ла јандырулу болор. Анайда ок чыдап jаткан ÿйе тöрöл алтай тилин ундыбай, Алтайын быjарсытпай, корулап jÿрзин деп кÿÿнзейдим».

Бÿгÿн Алевтина Трофимовна – ырысту эпши. Ол jÿрÿмниҥ кöп буудактарын öдÿп чыккан, оору-jоболго до бастырган. Jе кандый да кÿч öй болзо, бу эпши айландыра улуска удура jылу каткырып, ачык-jарык кÿÿн-санаазыла ÿлежип, акту jÿрегинеҥ алканып, jÿрÿмле оноҥ ары jеҥил ле эптÿ алтап jат. Ак-jарыкка jаҥы ла чыгарда, jÿрÿмге сабатпаган болзо, кандый болор эди, кем де билбес. Оныҥ учун ол салымына ачынардыҥ ордына быйанду jÿрет.

Айару Тохтонова
Фотоjуруктар Тайтовтордыҥ билелик кöмзöзинеҥ алынган