Алтайдын Чолмоны

«Бала ыйлабаза, энези билбес»

04.03.2025

Алтай Республиканыҥ Эл музейи атту-чуулу алтай јурукчы, јон-политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой оныҥ јуруктарын аймактарда кӧргӱзер ишти баштап ийген. Кӧчӱп иштеер бу кӧрӱ јуукта Чамал аймакта ӧткӧн, тулаан айдыҥ ортозына јетире ол Майма јуртта иштеер. Мениҥ тӧрӧл Оҥдой аймагыма келзе, ол кайда ӧткӧй не деп санааркайдым.

Нениҥ учун дезе культураныҥ учреждениелери: ДК-лары, клубтары бу кире коомой айалгада болгон аймак республикада јок болор. Бу учреждениелердиҥ ончозы совет ӧйлӧрдӧ јарым чак кире мынаҥ озо тудулган эски тураларда, кезиктери азыйда магазиндер болгон ло келиштире јазалган эски тудумдарда иштейдилер.
Темдек эдип Оҥдой аймактыҥ тӧс јуртында Культураныҥ байзыҥ туразын алалы. Ол 100 јыл мынаҥ озо серкпе эдип тудулган турада иштеп јат. 1908 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 15-чи кӱнинде крестӱ јаҥдулардыҥ мӱргӱӱлиниҥ јаан ӧргӧӧзи Оҥдойдо ачылганы керегинде В. И. Верещагин бу ок јылда «От Барнаула до Монголии» деп статьязында бичиген болгон.
Бир чактаҥ ажыра ӧйгӧ бу турада кандый ла организациялар иштеген, ол тоодо школ до, клуб та болгон. 2000-чы јылдар киреде, азыйда айрыттырган тураларын серкпе ойто бойына алар јаҥ берилерде, јаҥыс болчок ДК-бысты крестӱлер айрып алатан эмтир деп, Оҥдойдыҥ улузы санаа-ркаган да эди. Је бу тураныҥ айалгазын кӧрӱп, оны орныктырып јазаарга јаҥыдаҥ тутканынаҥ јаан акча чыгар деп, крестӱлердиҥ башчылары керексибеген болгодый. Ӱзеери, Оҥдойдо серкпе бар. Культураныҥ туразын ремонттоор иштер ӧдӱп турарда, каскан јердеҥ улустыҥ сӧӧк-тайагы чыкканы керегинде куучындарды угуп туратам.
Тургуза ӧйдӧ бу тура культураныҥ байзыҥы болор аргазы да јок, јерлештеримниҥ айтканыла, «сыгандардыҥ шуба садар» јери болуп калган. Стенелери ле полдоры чириген, јабынтызынаҥ јааштыҥ-кардыҥ суузы ӧдӱп јат. Экинчи кадына кӧп улус чыгарынаҥ јалтанып јадылар – јемириле берердеҥ айабас. Кӧрӧӧчилер отурар зал-кыбы тапчы ла караҥуй, сценазы эби јок… ончо једикпестерин тоолобойын.
Ӧткӧн јылдыҥ орой кӱзинде аймак тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгын темдектеп турарда, байрамды соок кӱнде тышкары ӧткӱргендер – Культураныҥ байзыҥына улусты кычырарга уйатту да, јалтанчылу да болгон ошкош.
Оҥдойдо культураныҥ јаҥы байзыҥын тудар куучындар кӧп болгон, бу јанынаҥ ченежӱлер де эдилген. Керек дезе оны тудатан јер темдектелип, тураныҥ тӧзӧгӧзи де салылган. Эмди бу јерде «Мария-РА» магазин иштеп јат, оныҥ ээлери аймактыҥ онјылдыктарга амадаган ижин кӧрӧр-угарга јетпес ӧйгӧ бӱдӱрип, јурттыҥ кӧрӱмјилӱ тӧс јерин алып алган.
Бир ӧйдӧ, аймактыҥ тӧс јуртында культучреждениелерди мындагы јурт јеезениҥ башкартузына табыштырып турарда, Культураныҥ байзыҥы база јурт јеезеге берилген ле ондо ло артып калган. Јурт јеезеде дезе ДК-ны тудар эмезе чыныктап јазаар акча бар эмес, чокум ээзи јок тура там ӱрелип барган.
«Бала ыйлабаза, энези билбес» деп орус кеп сӧс бар. Та бала, бу учуралда аймактыҥ башкартузы, «ыйлабай» јӱрген, та энези – культураныҥ республикан минис-терствозы – айыл-јуртында айалганы јазап билбес ле ӱлтӱреген, тузаланар ӧйи ӧткӧн лӧ аргазы јок тудумдарды ајаруга алып, олорды јазаар тооломго кийдирбей турган — айдар арга јок.
Ӧткӧн јылдыҥ учында республиканыҥ јаҥы башчызы Андрей Турчак Оҥдойдо болуп, Культураныҥ байзыҥын кӧргӧн. Россияныҥ культура аайынча министри Ольга Любимовала эрмек-куучында ол культураныҥ бу тудумын чыныктап јазаарга федерал јӧмӧлтӧ аларга јӧптӧшкӧнин республиканыҥ башкарузыныҥ окылу сайты бичиген.
Јакшы солун эмей. Јаҥыс ла сӱӱнер керек. Је… «капитальный ремонт» дегени кайкаткан, мындый шӱӱлтени аймактыҥ депутаттар Соведи ле башкартузы эткен бе? Тудулганы 100 јылдаҥ ажып калган, турган тӧзӧгӧзи сайалып, туткан агаштары кӧдӱре чирип калган турага кандый ремонт эдер? Бодогондо, јаҥы ӧйдиҥ, јаҥы јаҥныҥ кереези болуп тудулган бу тураны «тӱӱкилик кереес» деп орныктырары кайтпаза. Культураныҥ јаҥы байзыҥы дезе эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле тудулган ла јепселген тура болор керек деп, улус иженет.
Иш аайынча јол-јорукла республиканыҥ аймактарында болуп, јурт јерлерде культураныҥ кандый јакшы туралары тудулганын кӧрӱп сӱӱнедим, темдектезе, Кан-Оозы аймакта Јабаганныҥ, Кош-Агаш аймакта Белтирдиҥ культура байзыҥдарын. Тергеебистиҥ ӧзӧги болгон, тӱӱкизиле де, улузыла да јарлу Оҥдой аймагыста мындый туралар качан бирде болор бо?

Светлана КЫДЫЕВА,
РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи